I. Praw o z konieczności jest czymś, co jest czynione - jest p ro d u k te m dzia łalności człowieka, p o jm o w a n y m w espół z zam ierzo n y m i lu b co najm niej m ożliw ym i do przew idzenia k o n sek w e n cjam i1, ro z u m ia n y m i w szczególności jako o cena p o stęp o w an ia ludzkiego p o d k ątem w id zen ia jego zgodności lub niezgodności z obow iązującym praw em , p o łączo n a z w y obrażeniem reakcji o rg an ó w p ań stw a n a to postę p o w an ie2. Przepisy p ra w n e co do zasady pisane są z założeniem , że ich czytelnik będzie u m ia ł je rozsądnie interpretow ać, stosując przyjęte reguły w y k ład n i oraz p o sługując się in sty tu cjam i p raw n y m i naw et nie zawsze o k reślonym i w przepisach p raw a3. O c e n a p raw a p o d k ątem jego skuteczności jest n a to m ia st je d n y m z elem e n tó w św iadom ości praw nej, a zarazem stałym k o m p o n e n te m tego pojęcia, kształto w an y m n a podstaw ie w iedzy o praw ie4.
W K o n sty tu cji w art. 42 ust. 1 ustaw odaw ca zaw arł zasadę n u llu m crim en sin e lege5, k tóra, jak się p rzyjm uje, jest p o c h o d n ą zasady d em okratycznego * Niniejsza publikacja jest fragmentem projektu badawczego finansowanego ze środków NCN
2011/03/D/HS5/01456.
1 D. von der Pfordten, Czym jest prawo? Cele i środki, Archiwum Filozofii Prawa i Filozofii Spo łecznej 2010, nr 1, s. 9. Autor odwołuje się do poglądów G. Radbrucha, Rechtsphilosophie,
Heidelberg 2003, s. 11.
2 I. Andrejew, Rozpoznanie znamion przestępstwa, Warszawa 1968, s. 35 i nast. 3 Ibidem, s. 60 i nast.
4 M.E. Stefaniuk, Skuteczność prawa i jego granice, „Studia Iuridica Lublinensia” 2011, nr 16, s. 55 i przywołana tam literatura.
5 L. Kubicki, Nowa kodyfikacja karna a Konstytucja RP, s. 24 i nast.; A. Zoll, Zasady prawa kar nego w projekcie konstytucji, s. 72 i nast.; A. Wąsek, Spojrzenie karnisty na projekt Konstytucji RP, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska 1997, Vol. 44, Sectio G, s. 169 i nast.; A. Barczak-Oplustil, Obowiązywanie zasady „nullum crimen sine lege”. Wybrane problemy, Cza sopismo Prawa Karnego Nauk Penalnych 2013, nr 3, s. 5.
1 1 2 R E N A T A PA W L IK
p a ń stw a p raw nego oraz zasady adekw atności6, m a rów nież isto tn e znaczenie z p u n k tu w idzenia art. 7 E T P C z 7. Korzyści płynące z takiego rozw iązania nie b u d z ą w ątpliw ości, w szczególności u g ru n to w a n iu ulega bow iem poczucie bezpieczeństw a p raw nego obyw ateli8. Z asad a n u llu m crim en sin e lege ulega d oprecyzow aniu trz e m a p o stu latam i: scripta - typizacji tylko przez ustawę,
certa - m aksym alizacji określoności ty p u czynu z a b ro n io n e g o oraz stricta - zakazu stosow ania w y k ład n i rozszerzającej i analogii9. Z a w a rta w art. 42 K o n stytucji zasada n u llu m crim en sin e lege z n ajd u je swe odzw ierciedlenie w art. 1 k.k. P o d o b n ie jak w p rz y p a d k u reguły z art. 31 ust. 3 K onstytucji, zasada ta zaw arta w K o n sty tu cji będzie m ieć in n e znaczenie i in nego adresata niż ta sam a zasada p o w tó rz o n a w regulacjach kodeksow ych. O ile bow iem n o rm a kodeksow a fo rm u łu je przede w szystkim skierow any do sędziego zakaz roz ciągania sfery karalności poza zakres w yznaczony w yraźnie w obow iązującej ustaw ie, o tyle „konstytucyjna” zasada n u llu m crim en sin e lege adresow ana jest zwłaszcza do ustaw odaw cy10.
K o n sty tu c y jn y w y m ó g zaw arty w art. 4 2 K onstytucji, aby czyn p rzestęp n y był przez ustaw ę zabroniony, a jednocześnie oznaczony, zakłada, że pole penalizacji m usi być określone przez ustaw ę w sposób ścisły w d rodze na tyle d o k ład n eg o opisu ustaw ow ych zn a m io n , k tó ry w praktyce stosow ania p raw a i jego w y k ład n i będzie w yłączał m ożliw ość rozszerzenia zakresu o d p o w iedzialności karnej n a czyny nie zab ro n io n e 11. W sp raw ach nie dotyczących zaś w olności i p raw gw aran to w an y ch k o n sty tu cy jn ie istnieje, co do zasady
6 A. Zoll, Znaczenie konstytucyjnej zasady podziału władzy dla prawa karnego materialnego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2006, z. 2, s. 323 i nast.; L. Gardocki, Zasada „nul lum crimen sine lege certa” we współczesnym polskim prawie karnym, [w:] Hominum causa omne ius constitutum est. Księga jubileuszowa ku czci Profesor Alicji Grześkowiak, red. A. Dębiński, M. Gałązka, R.G. Hałas, K. Wiak, Lublin 2006, s. 71.
7 Zob. w tym zakresie: I.C. Kamiński, Zakaz karania bez podstawy prawnej — orzecznictwo ETPCz za lata 2008—2010, EPS 2011 (listopad), s. 36 i nast; a w szczególności wyroki ETPCz z 20 stycznia 2009 r. w sprawie Sud Fondi srl i inni v. Włochy, skarga nr 75909/01 i wyrok z 25 czerwca 2009 r. w sprawie Liivik v. Estonia, skarga nr 12157/05.
8 A. Krzywoń, Konstytucyjna zasada wyłączności ustawy wobec możliwości jej realizacji we współ czesnym systemie źródeł prawa, Przegląd Legislacyjny 2014, nr 2, s. 23—40.
9 R. Dębski, Uwagi o konstytucyjnym ujęciu zasady „nullum crimen sine lege”, s. 92 i nast.; Z. Ję drzejewski, „Nullum crimen sine lege” i kontratypy a zasada jedności porządku prawnego (jednoli tej bezprawności), „Ius Novum” 2011, nr 1, s. 7 i nast.
10 Ibidem, s. 91; W. Wolter, Prawo karne, Warszawa 1947, s. 129; L. Kubicki, Nowa kodyfikacja karna a Konstytucja RP, Państwo i Prawo 1998, nr 9, s. 24 (m.in. K 35/08).
11 Ibidem, s. 24; R. Dębski, Pozaustawowe znamiona przestępstwa. O ustawowym charakterze norm prawa karnego i znamionach typu czynu zabronionego nie określonych w ustawie, Łódź 1995; J. Warylewski, Zasady techniki prawodawczej. Komentarz do rozporządzenia, Warszawa 2003, s. 326; K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1995, s. 50—51; B. Kunicka-Mi- chalska, [w:] Kodeks karny — część ogólna. Komentarz, red G. Rejman, Warszawa 1999, s. 58.
Z n a m io n a ilo ś c io w e w p r o c e s ie k o n tr a w e n c jo n a liz a c ji w k o n t e k ś c ie z a sa d y ... 1 1 3
m ożliw ość delegow ania w ładzy w ykonaw czej i sam orządow i te ry to ria ln e m u - w ydaw ania ak tó w n o rm a ty w n y c h zaw ierających n o rm y sankcjonow ane, n a to m ia st n o rm a sankcjonująca, przekazująca w ładzy sądow niczej praw o w y m ierzenia kary za naruszenie n o rm y sankcjonow anej, m usi m ieć w yłącznie ran g ę n o rm y ustaw ow ej12. Przepis art. 4 2 K o n sty tu cji zaw iera dla u staw o daw cy w iążącą dyrektyw ę dla procesu kształtow ania zakresu odpow iedzial ności karnej, każdy zatem przepis o charakterze k arn o m a te ria ln y m m oże być p o d d a n y k o n tro li z p u n k tu w idzenia jego k o n stytucyjności, tzn. z p u n k tu w idzenia jego zgodności z treścią art. 4 2 K o n sty tu cji13.
W państw ie p raw o rząd n y m nie p o w in n y obow iązyw ać przepisy karne, k tó ry c h u staw odaw ca nie potrafi sfo rm u ło w ać d o k ład n ie, ani nie m a n a to szans w drodze orzecznictw a S N , u staw odaw ca nie m oże bow iem w ym agać o d obyw atela uśw iad o m ien ia sobie zakresu zakazu karnego i przestrzegania go, jeżeli sam nie jest w stanie określić w yraźnie jego g ran ic14. Także w orzecz nictw ie T K obserw ow any jest k o n se k w en tn y pogląd, że z zasady p ań stw a p raw nego w yrażonej w art. 2 K onstytucji, a także art. 42 K o n sty tu cji w ynika w ym óg, aby przepisy p raw n e były fo rm u ło w an e w sposób popraw ny, precy zyjny i jasny, naruszeniem zaś K o n sty tu cji R P jest stan o w ien ie przepisów n ie jasnych, w ieloznacznych, k tó re nie pozw alają obyw atelow i na przew idzenie konsekw encji p raw n y ch jego zach o w ań 15. P ostulując ścisłość ustaw y karnej, należy jednocześnie zdać sobie spraw ę, jak słusznie zauw aża W. W olter, do jakiego sto p n ia m o ż n a m ów ić o ustaw ie ścisłej, pew nej, w sytuacji gdy ustaw a k a rn a redagow ana jest w języku p o to c z n y m , k tó ry w przeciw ieństw ie do języ k ó w sztucznych, sform alizow anych, w ykazuje niedające się u su n ąć n ie o stro ści, w szczególności gdy chodzi o zakres użytych w yrazów czy z n ak ó w syntak- tycznych. To zaś o d b ija się n a u stalen iu zasięgu takiego czy in nego zakazu16.
W sferze p raw a represyjnego w o brębie zasady n u llu m crim en sin e lege
n a szczególną uw agę zasługuje zasada w yłączności ustaw y (scripta) 17. Z d a n iem A. Z olla, zasadnicze p y tan ie zw iązane z in terp retacją art. 31 ust. 3
12 A. Zoll, Znaczenie..., s. 323. 13 L. Kubicki, Nowa..., s. 25.
14 L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 9, Warszawa 2003, s. 16.
15 Wyrok TK z 5 maja 2004 r., sygn. P 2/03, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy nr 5/A/2004, poz. 39, s. 552; wyrok TK z 9 czerwca 2010 r., sygn. SK 52/08, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy nr 5/A/2010, poz. 50; wyrok TK z 22 maja 2002 r., sygn. K 6/02, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy nr 3/A/2002, poz. 33; wyrok TK z 28 października 2009 r., sygn. Kp 3/09, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy nr 9/A/2009, poz. 138.
16 W. Wolter, Sądowe zastępowanie ilościowych znamion ocennychprzez znamiona określone liczbo wo, Państwo i Prawo 1977, z 1, s. 6 i nast.
1 1 4 R E N A T A PA W L IK
w zw. z art. 4 2 ust. 1 K o nstytucji, b rzm i - czy tylko n a p o d staw ie ustaw y m o ż n a o d ró żn ić zachow ania z a b ro n io n e p o d groźbą kary o d zachow ań n ie karalnych (zew nętrzna fu n k cja określoności czynu) oraz czy tylko n a p o d sta w ie ustaw y m o żn a zachow ania z a b ro n io n e p o d groźbą k ary p rzy p o rząd k o w ać poszczególnym ty p o m , z k tó ry m i zw iązana jest określona sankcja k arn a (w ew nętrzna fu n k cja określoności cz y n u )18. K luczem do o dpow iedzi n a tak po sta w io n e pytanie, zd an iem A. Z olla, jest rozróżnienie n o rm n a te, k tó re d ecy d u ją o bezpraw ności czynu i te, k tó re d ecy d u ją o jego karalności, k tó re prow adzi do słusznej k onkluzji, że n o rm a san k cjo n u jąca m usi m ieć w yłącz nie rangę n o rm y ustaw ow ej, jednocześnie m u si w yraźnie odw oływ ać się do zakresu n o rm o w a n ia przez n o rm ę san k cjo n o w an ą w tak i sposób, aby m o żn a było jed n o zn aczn ie określić z n a m io n a ty p u czynu z a b ro n io n e g o 19. W tym zakresie T K rów nież k o n sek w en tn ie podkreśla, że K o n sty tu cja R P nakazuje, aby to ustaw a w sposób z u p ełn y i w yczerpujący regulow ała wszystkie sp ra w y o isto tn y m znaczeniu dla urzeczyw istnienia w olności i p raw człowieka i obyw atela zagw arantow anych w K on sty tu cji20, przy czym T K uznaje je d n o cześnie za dopuszczalne doprecyzow anie ty ch elem en tó w w aktach w y k o n aw czych w ydanych w zgodzie z art. 9 2 K on sty tu cji21.
G w aran cje k o n sty tu cy jn e przew idziane w art. 42 K o n sty tu cji R P o d n o szą się zasadniczo do odpow iedzialności k arn ej22, w takiej też postaci zasada niniejsza zn ajd u je odw zorow anie w art. 1 k .k., analogicznego odw zorow a nia, m im o zbliżonych zasad odpow iedzialności charakterystycznych dla p rze stępstw, nie u d a się ju ż odnaleźć w art. 1 k.w., k tó ry w sposób jasny w ska
18 A. Zoll, Znaczenie..., s. 327 i nast.; A. Krzywoń, Konstytucyjna..., s. 30 i nast. i przywołana tam literatura oraz orzecznictwo TK; L. Kubicki, Nowa..., s. 25 i nast.
19 A. Zoll, Znaczenie..., s. 327 i nast.; idem, O normie z punktu widzenia prawa karnego, Krakow skie Studia Prawnicze 1990, s. 79-80.
20 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 8 lipca 2003 r., P 10/02; OTK-A 2003/6/62, Dz.U. z 2003 r. Nr 134, poz. 1265; orzeczenie TK z 26 kwietnia 1995 r., K. 11/94, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego w 1995, cz. 1, s. 137.
21 Wyrok TK z 26 listopada 2003 r., SK 22/02; Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria A 2003/9/97, Dz.U. z 2003 r. Nr 206, poz. 2012; wyrok TK z 13 maja 2008 r., P 50/07, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria A 2008/4/58, Dz.U. z 2008 r. Nr 90, poz. 562; wyrok TK z 8 lipca 2003 r., Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria A 2003/6/62, Dz.U. z 2003 r. Nr 134, poz. 1265. Interpretując cytowany przepis, Trybunał Konstytucyjny rozważał najszerzej znaczenie tego przepisu w wyroku z 20 lutego 2001 r., P 2/00. Trybunał przypominał wówczas, że w świetle poglądów doktryny „ustawodawca sam musi określić zna miona czynu zabronionego, zaś ich sprecyzowanie może być przekazane władzy wykonawczej” (wyrok z 12 stycznia 2000 r., sygn. P. 11/98, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy nr 1/2000, s. 42; w wyroku z 20 lutego 2001 r., P. 2/00, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy nr 2/2001, s. 196 oraz w wyroku z 8 lipca 2003 r., P 10/02, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy nr 6/A/2003, poz. 62).
Z n a m io n a ilo ś c io w e w p r o c e s ie k o n tr a w e n c jo n a liz a c ji w k o n t e k ś c ie z a sa d y ... 1 1 5
zuje n a odpow iedzialność za w ykroczenie23. M arg in aln ie tylko w niniejszym o p raco w an iu , z uw agi n a jego ramy, w ty m m iejscu zasygnalizować należy p ro b le m ro z u m ien ia odpow iedzialności karnej, a ty m sam ym także i in n y p ro b le m art. 116 k.k. i zakresu zastosow ania przepisów części ogólnej k .k .24, zaznaczając jedynie, że w orzecznictw ie S ądu Najwyższego oraz T ry b u n ału K o nstytucyjnego d o m in u je ak tu aln ie pogląd, iż pojęcie odpow iedzialności karnej n a g ru n cie art. 4 2 ust. 1 K on sty tu cji m a znaczenie szersze o d tego, jakie p rzy jm u je kodeks karny, a ustaw ow e pojęcie „odpow iedzialność karn a” nie m oże rzutow ać n a treść tego sam ego p ojęcia użytego w ustaw ie zasad- niczej25. Z tego w zględu p rzy jm u je się, że art. 42 K o n sty tu cji o b ejm u je nie tylko odpow iedzialność k a rn ą w ścisłym tego słow a znaczeniu, a w ięc o d pow iedzialność za przestępstw o, ale rów nież in n e fo rm y odpow iedzialności praw nej związanej z w ym ierzaniem k ar w o b ec je d n o stk i26, do k tó ry c h T ry b u n a ł K o n sty tu cy jn y zaliczył odpow iedzialność dyscyplinarną, odpow iedzial ność za w ykroczenia i odpow iedzialność p o d m io tó w zbiorow ych p o d k reśla jąc jednocześnie w p rz y p a d k u tych rodzajów odpow iedzialności konieczność stosow ania gw arancji k o n sty tu cy jn y ch sfo rm u ło w an y ch w art. 4 2 ust. 1 K o n stytucji o d p o w ied n io , nie zaś w p ro st27.
23 Analogicznie art. 1 k.k.s.: „Odpowiedzialności karnej za przestępstwo skarbowe lub odpowie dzialności za wykroczenie skarbowe podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”. L. Gardocki odnosi zasadę nullum crimen sine lege certa także do wykroczeń (L. Gardocki, Z a sa d a ., s. 72). 24 L. Wilk, Uwagi o tzw. pozakodeksowym prawie karnym (w świetle idei zupełnej kodyfikacji kar
nej), Państwo i Prawo 2011, nr 7—8, s. 61 i nast.; A. Bojańczyk, Z problematyki relacji między odpowiedzialnością dyscyplinarną i karną (na przykładzie odpowiedzialności dyscyplinarnej za wodów prawniczych), Państwo i Prawo 2004, nr 9, s. 17—31; postanowienie SN z 13 marca 2013 r., V KK 389/12, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa 2013/7/56. 25 Zob. np. wyrok TK z 26 listopada 2003 r., SK 22/02, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyj
nego Zbiór Urzędowy 2003, nr 9, poz. 97, gdzie TK wskazał, że odpowiedzialność przewi dziana w ustawie lustracyjnej jest odpowiedzialnością o charakterze represyjnym, ale nie każdą taką odpowiedzialność można utożsamiać z odpowiedzialnością karną. Tą ostatnią jest bowiem jedynie odpowiedzialność za zbrodnie lub występki. Por. także postanowienie SN z 28 wrze śnia 2006 r., I KZP 20/06, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa 2006, z. 10, poz. 89; uchwałę SN z 23 marca 2011 r., I KZP 31/10, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa 2011, nr 3, poz. 23; wyrok SN z 17 sierpnia 2011 r., II KO 72/10, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa 2011, z. 10, poz. 92; orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 19 maja 2011 r., II AKa 389/10, LEX nr 1001370 oraz z 20 paź dziernika 2011 r., II AKa 433/11, LEX nr 1130269. Podobne stanowisko jest prezentowane także w doktrynie, zob. m.in.: J. Raglewski, [w:] Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, red. A. Zoll, t. 1, Warszawa 2012, s. 1458—1460.
26 Wyrok z 3 listopada 2004 r., sygn. K 18/03; Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy nr 10/A/2004, poz. 103; wyrok TK z 28 listopada 2007 r., K 39/07, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria A2007, nr 10, poz. 129.
27 Wyrok TK z 4 lipca 2002 r., sygn. P 12/01, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy nr 4/A/2003, poz. 50, s. 731. Szerzej: R. Pawlik, Konstytucyjne podstawy i zakres
1 1 6 R E N A T A PA W L IK
II. Postrzeganie ty p u czynu z ab ro n io n eg o jako w zorca służącego realizacji funkcji gw arancyjnej jest w d o k try n ie praw a karnego pow szechne28. W z o rzec te n b u d o w a n y jest przy p o m o c y ustaw ow ych z n a m io n , tj. określonych w ustaw ie cechy zew nętrznego zachow ania się człowieka, sk u tk u i o k o liczn o ści tego zachow ania, ja k rów nież określonego sto su n k u psychicznego człow ie ka do tego zachow ania, k tó re m uszą być u d o w o d n io n e w p o stę p o w a n iu k a r n y m aby stw ierdzić, że człow iek te n d o p u ścił się przestępstw a29. Z n a m io n a , stanow iąc o zakresie czynów przestępnych, co do zasady określają granice p o m iędzy zachow aniam i k araln y m i a nie k araln y m i30, precyzując jednocześnie, n a czym polegają różne ty p y przestępstw i w skazując, jakie fakty podlegają u d o w o d n ie n iu w p o stęp o w an iu k arn y m dla skazania za takie przestępstw o. Jest to teza p o d staw o w a w teo rii ustaw ow ych z n a m io n , k tó rą I. A ndrejew określa jako teo rię in teg ru jąc ą aspekty praw a m aterialnego z praw em p roce- sow ym 31. U staw ow a typizacja spełniać m oże należycie sw oją fu n k cję g w aran cyjną, a ty m sam ym urzeczyw istniać w p e łn i zasadę n u llu m crim en sin e lege
tylko przy zastosow aniu o d pow iedniej te ch n ik i legislacyjnej, o d której zależy jakość typizacji32. N iniejsze o pracow anie p ośw ięcono jedynie d ro b n e m u frag m e n to w i zagadnień typizacji, a m ianow icie z n a m io n o m ilościow ym w p ro cesie k o n traw en cjo n alizacji w o d n ie sien iu do zasady n u llu m crim en sin e lege, przy jednoczesnej św iadom ość tego, że stan o w ią one jedynie w ycinek grup z n a m io n kategoryzow anych jako z n a m io n a opisow e i o ce n n e oraz z n a m io n a ostre i nieostre33. W s p o m n ia n e g ru p y z n a m io n w y o d ręb n ia się p rzede w szyst k im z uw agi n a to, że językiem ustaw y jest w zasadzie język potoczny, k tó ry zazwyczaj nie cechuje się ostrością używ anych w yrazów i zw rotów 34. Podziały te w istotnej m ierze n ak ład ają się n a siebie.
prawa karania — zagadnienia wybrane z perspektywy odpowiedzialności za przestępstwo i wykro czenie, [w] Demokratyczne i socjalne państwo prawne — społeczeństwo, polityka, gospodarka. Księga Jubileuszowa Profesora Zbigniewa Maciąga, red. M. Grzybowski, Kraków 2014, s. 419—448. 28 M. Rodzynkiewicz, Modelowanie pojęć w prawie karnym, Kraków 1998, s. 43 i nast. oraz cyto
wana tam literatura.
29 I. Andrejew, Rozpoznanie znamion przestępstwa, Warszawa 1968, s. 7 i nast.
30 T. Bojarski, Odmiany podstawowych typów przestępstw w polskim prawie karnym, Warszawa 1982, s. 11.
31 I. Andrejew, Podstawowe pojęcia nauki o przestępstwie, Warszawa 1988, s. 129 i nast.
32 T. Bojarski, Odmiany..., s. 15; T. Bojarski, Typizacja przestępstw i zasada „nullum crimen sine lege”. Wybrane zagadnienia, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska 1977, t. 24, nr 8, s. 153 i nast.; L. Gardocki, Typowe zakłócenia funkcji zasady „nullum crimen sine lege”, „Studia Iuridica” 1982, nr 10, s. 56.
33 R. Dębski, System prawa karnego, t. 3: Nauka o przestępstwie. Zasady odpowiedzialności, red. R. Dębski, Warszawa 2013, s. 402—403.
Z n a m io n a o ce n n e m ają ze w zględu n a ich isto tę z reguły ch arak ter n ie ostry, zakładana jest tu ta j bow iem konieczność w artościow ania, k tó ra d o k o ny w an a jest w procesie stosow ania p raw a35, dopuszczając m ożliw ość p rzek a zania przez w ładzę ustaw odaw czą w ładzy sądow niczej określenia ty p u czynu zab ro n io n eg o , gdzie u staw odaw ca używ a po ję ć z n a tu ry swojej nie ostrych, ty m sam ym niejako św iadom ie pozostaw iając sąd o m w yznaczenie granicy krym inalizacji36. Rozw iązanie takie ap ro b o w an e jest w orzecznictw ie T K oraz S N 37. W ś ró d z n a m io n o cennych w yróżnia się z n a m io n a w artościujące w y m a gające oceny jakościow ej oraz oceny ilościowej, w śró d zaś ty ch w ym agających oceny ilościowej w yróżnia się jako w yjątek z n a m io n a m ierzalne liczbow o, k tó re m ają z reguły ch arak ter ostry38.
W różnych ustaw odaw stw ach obserw uje się różne sposoby w yrażania ilo ściowego rozm aitych cech rzeczywistości poprzez: um ieszczenie liczebnika w dyspozycji przepisu, um ieszczenie liczebnika i innego z n a m ie n ia określają cego cechy jakościow e i ilościowe, um ieszczenie w dyspozycji zn am ien ia re p rezentującego cechy ilościowe, n a to m ia st liczebnik pojaw ia się w słow nicz ku , um ieszczenie w dyspozycji zn am ien ia oznaczającego cechy jakościow e i ilościowe, sprecyzow anie zaś ilości za p o m o c ą liczebnika n astęp u je w orzecz nictw ie sądow ym 39. Liczebniki w typizacji, jak choćby w prow adzenie kw ot, jak to dzieje się przy przestępstw ach przeciw ko m ie n iu , są zadośćuczynieniem p o stu lato w i zasady n u llu m crim en sin e lege certa4-0, w y d atn ie sprzyjają przy ty m jed n o lito ści p rak ty k i sądowej, przyczyniają się rów nież do jednolitości
Z n a m io n a ilo ś c io w e w p r o c e s ie k o n tr a w e n c jo n a liz a c ji w k o n t e k ś c ie z a sa d y ... 1 1 7
35 Typowe znamiona ocenne to „znaczne rozmiary”, „istotna szkoda” i „wiele osób”. Zob. np.: W. Radecki, Znamiona ocenne w rozdzialeXXIIKodeksu karnego „Przestępstwaprzeciwko środo wisku”, „Ius Novum” 2008, nr 1, s. 12 i nast.
36 A. Zoll, Znaczenie..., s. 328, 332 i nast.; L. Gardocki, Typowe zakłócenia..., s. 47 i nast. 37 W postanowieniu z 19 grudnia 2007 r. SN przyjął, że wyłączność ustawy i maksymalna
określoność znamion przestępstw nie oznacza jednak, iż wszelkie elementy opisujące czyny zabronione muszą i mogą być wyczerpująco ustalone w ustawie. Także w zakresie typizacji przestępstw dopuszczalne jest odwoływanie się do sformułowań ocennych (np. ciężkie, lekkie, istotne, podobne, wielka, znaczna, silne, znikomy itp.). Ostatecznie na sądach ciąży obowiązek interpretacji przepisu zgodnie z zasadami konstytucyjnymi. Postanowienie Sądu Najwyższego z 19 grudnia 2007 r., V KK 101/07, LEX nr 346785, Prokuratura i Prawo wkł. 2009/2/1, Biuletyn Prawa Karnego 2008/2/38.
38 Ibidem; M. Rodzynkiewicz, Modelowanie..., s. 49 i nast.; W. Wolter, Z problematyki języka prawnego kodeksu karnego, „Krakowskie Studia Prawnicze” 1972; idem, Uwagi o znamionach wymagających ilościowej oceny w przepisach prawa karnego, Państwo i Prawo 1976, z 6, s. 25 i nast., idem, Sądowe zastępowanie ilościowych znamion ocennych przez znamiona określone licz bowo, Państwo i Prawo 1977, z 1, s. 6 i nast.
39 I. Andrejew, Podstawowe... , s. 238 i nast.
40 W. Wolter, Z problematyki języka praw nego., idem, Uwagi o znam ionach., s. 25 i nast.; idem, Sądowe zastępowanie., s. 6 i nast.
1 1 8 R E N A T A PA W L IK
realizacji po lity k i k arnej, w nosząc jednocześnie p e w n ą sztuczności, gdy c h o dzi o w y p ad k i graniczne41.
P ro b le m aty k ę z n a m io n w ym agających ilościowej oceny przy b rak u ścisłe go m ie rn ik a p o d ejm o w ał m .in . W . W o lter podkreślając, że w yrazy o cen n o - -ilościow e bez ścisłego m ie rn ik a nasuw ają p ew n e w ątpliw ości, jako że „roz luźniają” zaw artość przepisu, czyniąc stosującego praw o w p ew n y m sensie p a n e m n a d p rzepisem 42. Z u p e łn e w yłączenie tak ic h zn a m io n jest jed n ak , zda n iem W. W oltera, niem ożliw e, ich użycie zaś w procesie typizacji to zabieg św iad o m y ustaw odaw cy określającego m niej lub więcej jakieś p o le znacze niow e, k tó re w ypełnić m a d o p ie ro p ra k ty k a sądow a sw oim i in d y w id u a ln y