Eksponowanie mumii naturalnych

Jednakże dokonując analizy zagadnienia kultu relikwii uznać należy, że jeżeli działania dotyczące ciał osób uznanych za błogosławione czy święte wynikają z szacunku dla martwego ludzkiego ciała i stanowią tego wyraz, podejmowane są przy zachowaniu zasad pietyzmu, nie ma istotnych przeciwwskazań moralnych i prawnych dotyczących tworzenia i przechowywania relikwii. Nie można jednak zapomnieć o towarzyszącym pietyzmowi obowiązku pochówku. Praktyka pokazała, że właściwe podejście do zwłok, z których pobrano fragmenty ciała, wymagało pogrzebania. Jeżeli zaś ciało w całości stanowi przedmiot kultu, to samo umieszczenie pod ołtarzem pełni rolę pochowania zwłok. Jedynie działania o charakterze czysto komercyjnym, polegające na traktowaniu relikwii jako przedmiotu obrotu powinny być oceniane nagannie i prawnie zakazane. Niewyjaśnione są jednak przyczyny braku ustawodawstwa w tej kwestii. Prawo powinno bowiem wychodzić naprzeciw pojawiającym się stanom faktycznym, chroniąc w ten sposób interesy zarówno poszczególnych jednostek, jak i dobro ogólne.

4.3.2 Eksponowanie mumii naturalnych

Regułą jest, że ludzkie zwłoki ulegają rozkładowi. Odnotowywane są jednak sensacyjne przypadki, kiedy proces ten nie następuje, ale nie jest to wynik działań ludzkich polegających na profesjonalnej mumifikacji339. Z żywymi reakcjami wiążą się sytuacje, kiedy mimo upływu czasu martwe ludzkie ciało nie ulega rozkładowi. Reakcje te wynikają m.in. z faktu, że rozkład zwłok jako potwierdzający

338Niepokojące są takie doniesienia, jak te płynące np. z Grecji: Szwajcara i greckiego prawosławnego diakona, którzy handlowali relikwiami świętych, aresztowano w Salonikach w północnej Grecji. Szwajcara zatrzymano w niedzielę po południu, kiedy na lotnisku zadeklarował szczątki świętych osób. Policja przejęła

197 kawałków kości i trzy czaszki spryskane środkiem zapachowym. Wszystkie relikwie zaopatrzone były w etykiety z imionami dobrze znanych świętych.

339

Zachowanie dobrego stanu zwłok wiąże się np. z całkowitym usunięciem cieczy z martwego ciała. Szybkie wysuszenie tkanki chroni zwłoki przed rozkładem i naturalnym rozpadem.

127

nieodwracalność śmierci istotny jest z punktu widzenia odbywania żałoby. W wierzeniach ludowych brak rozkładu interpretowano jako wyraz

błogosławieństwa lub przekleństwa. Współcześnie odnaleźć można jeszcze katakumby, kaplice i krypty, w których wystawione są na widok publiczny dobrze zachowane zwłoki zmarłych przed wiekami. Tego typu nierozłożone przez długi czas martwe ciało nazywane jest technicznie „mumią naturalną”340

.

Próba zdefiniowania pojęcia mumii naturalnych stwarza problemy. Postępowanie z takimi martwymi ciałami, polegające na wystawianiu ich na widok publiczny, wiązać się może z niemałymi wątpliwościami etycznymi. Powstaje

pytanie, czy istnieje etyczna legitymizacja niedochowania wynikającego z pietyzmu obowiązku pochowania zwłok.

Fenomen naturalnych mumii powoduje, że do dziś wystawiane są one na widok publiczny i cieszą się dużym zainteresowaniem. Organizatorzy takich wystaw posuwają się nawet do inscenizowania na zwłokach scen ich uśmiercania. Procedery takie trudno klasyfikować jako nienaruszające tzw. „spokoju zmarłych”341. Nie jest bowiem usprawiedliwieniem dla takich działań fakt, że zwłoki do nich użyte pochodzą sprzed wielu lat. Trafnie zauważył P. Morciniec: „Wysuszone zwłoki nadal zachowują wystarczająco dużo cech, które wskazują na żywego kiedyś człowieka”342. Degradowanie ludzkich zwłok do roli obiektu muzealnego³⁴³ budzi wątpliwości natury etycznej a przez to również prawnej.

Z uwagi na specyfikę i częstotliwość występowania przypadków naturalnej mumifikacji nie ukształtowały się żadne uniwersalne reguły nimi rządzące. Kształtują się one zwykle indywidualnie wobec poszczególnych sytuacji. Za przykład tworzenia normy postępowania w indywidualnej sytuacji służyć może

historia „lodowego człowieka” z Hauslabjoch w Alpach. Podczas jednej z pierwszych konferencji poświęconych tej naturalnej mumii, Hans Rotter

340W. Taranowski, Mumie, wyd. Atlas, Wrocław 1991, s. 10-13. 341

Szczególnie w przypadku, kiedy powstają takie wystawy mumii naturalnych, podczas których na skutek zetknięcia się z powietrzem zwłoki rozsypują się w proch.

342

P. Morciniec, Bioetyka personalistyczna…, op.cit., s. 384. 343

Za obiekt muzealny uznać należy rzeczy ruchome i nieruchomości stanowiące własność muzeum i wpisane do inwentarza muzealiów. Muzealia stanowią dobro narodowe. Tak: Ustawa z dnia 21 listopada

128

(moralista austriackiego pochodzenia) przedstawił normę etyczną dotyczącą mumii naturalnej. Stwierdził on, że „nie chodzi tu o jakieś znalezisko rzeczowe, lecz o szczątki człowieka, który zginął tragicznie w wysokich górach, z uwagi na co zwłokom takim przysługuje prawo pietyzmu”. Wiek martwego ciała nie może pociągać za sobą dowolności w jego traktowaniu, każdym zwłokom należny jest szacunek³⁴⁴.

Również przepisy prawa karnego nie pozostają obojętne wobec znalezisk w postaci mumii naturalnych. Prawnokarna ochrona spokoju zmarłych oraz reguły ścigania czynów przestępczych odnoszą się do zwłok, niezależnie od tego, ile czasu upłynęło od śmierci. Bezprawna fizyczna ingerencja w integralność zwłok (w tym przypadku naturalnie zmumifikowanych), ich znieważenie lub zbezczeszczenie zawsze powinny podlegać odpowiedzialności karnej345

.

Z uwagi na fakt, że pietyzm należny jest zarówno martwemu ludzkiemu ciału, jak i szczątkom ludzkim, obowiązuje niezależnie od wieku zwłok, nie mogą tracić na znaczeniu stosowane formy pogrzebu, w przypadku, gdy w sposób naturalny zatrzymany jest proces rozpadu zwłok. Fakt, że ludzie związani bezpośrednio ze zmarłym dawno zmarli, nie jest wystarczającym argumentem dla pominięcia zastosowania norm regulujących kult pamięci o zmarłym346. Powyższe wynika z faktu, że pietyzm wobec zwłok jest nie tylko instrumentem służącym ochronie uczuć bliskich zmarłego, ale również wyrazem szacunku dla ciał ludzkich jako takich, a więc i mumii naturalnych. Biorąc pod uwagę uniwersalny charakter normy stworzonej m.in. przez Hansa Rottera, zachowania polegające na wystawianiu mumii w muzeach, umieszczaniu ich zdjęć na plakatach czy koszulkach budzą uzasadnione wątpliwości, tak natury prawnej, jak i etycznej347

. Czynnik sposobu wystawienia zwłok na widok publiczny powinien być brany pod uwagę przy dokonywaniu oceny etycznej tego typu ekspozycji.

Omawiając zagadnienie eksponowania mumii naturalnych konieczne wydaje się poruszenie również problemu działań na nich przeprowadzanych,

344F. Höpfel, W. Platzer, K. Spindler, Der Mann im Eis, [w:] Bericht über das Internationale Symposium in

Innsbruck 1992, Innsbruck 1992. 345

A. Marek, Kodek karny. Komentarz, wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2007, s. 172. 346

J. Mazurkiewicz, Non omnis moriar…, op.cit., s. 68-69.

129

mieszczących się jednak w ramach naukowego „opracowania” ciała zachowanego w tej specyficznej formie. I tak, archeologiczne pozostałości, stanowiąc swoiste dziedzictwo ludzkości służyć powinny pogłębianiu wiedzy o przeszłości. Właśnie z uwagi na to, że dobrze zachowane mumie naturalne stanowią niepowtarzalne

źródło informacji, badania, jakim podlegają, jeżeli tylko przeprowadzane są w sposób rzetelny, nie naruszają norm pietyzmu wobec zwłok. Sam sposób

obchodzenia się z mumią i jej utrwalonymi obrazami również powinien cechować się wszechobecnym szacunkiem wobec zmarłego. Szacunek dla ludzkich szczątków jest bowiem fundamentalną postawą humanistyczną348

. Znalezione, na przykład podczas badań archeologicznych szczątki ludzkie, stanowiąc pozostałość po człowieku, nie mogą być sprowadzane do roli eksponatu muzealnego lub przedmiotu badań.

Z uwagi na fakt, że wystawy mumii niejednokrotnie mają na celu nie tylko naukowe poznanie, ale zaspokojenie ciekawości oraz rozpowszechnienie sensacji, należy zastanowić się, czy nie są to działania niegodne i pozbawione pietyzmu. Właściwym wydaje się dopuszczenie do organizacji tylko takich wystaw

i ekspozycji mumii, które służyć będą jedynie nauce. Już w art. 1 ustawa o muzeach wskazuje, że celem działalności prowadzonej przez muzea jest

gromadzenie i trwała ochrona dóbr naturalnego i kulturalnego dziedzictwa

ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych

wartości historii, nauki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych

zbiorów Pozostałe przedsięwzięcia, jako mające charakter komercyjny i rozrywkowy uderzają bezpośrednio w powszechne poczucie pietyzmu,

naruszając tym samym spokój zmarłych349

. Na organizatorów tego typu

348B. Wójcik, Czy pobieranie narządów do przeszczepienia wiąże się z niebezpieczeństwem przyśpieszenia

śmierci dawcy? – z perspektywy bioetyka, Medycyna Praktyczna 2011, nr 3, s. 122-127.

349Za przedsięwzięcie o komercyjnym charakterze uznać można m.in. wystawę objazdową 36 sławnych mumii z meksykańskiego Guanajuato. Mumie z muzeum w Guanajuato zostały odkryte w 1865 r. To zbiór około stu ciał mężczyzn i kobiet, ludzi starych i małych dzieci, zmarłych z powodu epidemii cholery, która wybuchła w 1833 r. albo zamordowanych. Ich mumifikacja dokonała się w sposób naturalny, dzięki suchemu klimatowi i niezwykłemu składnikowi tamtejszej gleby. Mumie zostały przygotowane w taki

130

przedsięwzięć zawsze nałożony będzie obowiązek odpowiedzialnego, godnego obchodzenia się z ludzkimi szczątkami. Ich rola nigdy nie może być zredukowana jedynie do roli przedmiotu muzealnego.

Dodatkowo zgodnie z art. 23 ustawy o muzeach, muzea mogą dokonywać zamiany, sprzedaży lub darowizny muzealiów, po uzyskaniu pozwolenia ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Pozwolenie na

zamianę, sprzedaż lub darowiznę muzealiów może być udzielone tylko w uzasadnionych przypadkach. Środki uzyskane ze sprzedaży muzealiów mogą

być przeznaczone wyłącznie na uzupełnienie zbiorów muzeum. W stosunku zaś do ciał zmarłych osób obowiązuje bezwzględny zakaz wykorzystania komercyjnego. Wprawdzie powszechnie przyjęto, że zwłoki stanowią res extra

comercium, jeżeli jednak zmumifikowanym zwłokom nadać czysto naukowe znaczenie i traktować je jedynie jako obiekt muzealny to czy nie będą możliwe rozporządzenia nimi dokonane np. między muzeami? Obowiązek zachowania pietyzmu wobec zwłok zdaje się jednak przemawiać za tym, by każdemu działaniu związanemu również z mumiami naturalnymi nadać charakter działań dokonywanych na pozostałości po żywym człowieku. Wykorzystanie naukowe tego rodzaju mumii nie może w tym wypadku stanowić podstawy do legalnego czerpania korzyści majątkowych z obrotu nimi. Uznanie mumii naturalnych za muzealia należące do określonego muzeum pozwala wprawdzie na ustalenie ich własności (co wobec zwłok nie jest możliwe), niedopuszczalne wydaje się jednak zwolnienie podmiotów zobowiązanych z obowiązków zachowania szacunku wobec zmumifikowanych naturalnie zwłok ludzkich.

Podsumowując, stwierdzić należy, że w świetle norm pietyzmu działania ukierunkowane na naturalnie zmumifikowane zwłoki, jeżeli w sposób wyraźny nie służą nauce, oceniane powinny być negatywnie. Nie istnieją jednak normy prawne

sposób, by jak najmocniej szokować oglądających: mają dziwne, powykręcane pozy, makabrycznie otwarte jamy ustne, niektóre mają włosy i resztki skóry, inne fragmenty odzieży. Widać nawet doskonale zachowane buty i skarpetki. Wydaje się więc, że w tym przypadku na plan pierwszy wysunęły się nie wartości naukowe, poznawcze, lecz potrzeba zszokowania widza. Dodatkowo wystawa, chociaż niewątpliwie naukowo ciekawie opracowana, reklamowana jest jako wydarzenie sensacyjne.

131

zakazujące wystaw i ekspozycji, których przedmiotem są mumie naturalne350

. Tego typu normę generalną zdefiniować można jedynie z przynależnego każdemu zmarłemu pietyzmu. Nie można bowiem usprawiedliwiać działań godzących w szacunek przynależny każdemu zmarłemu pochodzeniem zakonserwowanych zwłok sprzed kilku wieków lub ich zupełną anonimowością.