Potwierdzenie śmierci człowieka

1.6 Potwierdzenie śmierci człowieka

Śmierć człowieka musi być stwierdzona jednoznacznie, aby możliwa była dyskusja nad jej konsekwencjami. Nie chodzi tu jedynie o medyczną diagnozę, ale i o prawne potwierdzenie tego faktu. Z uwagi na to, że śmierć człowieka wywołuje konsekwencje na tak wielu płaszczyznach, konieczne jest jej prawne potwierdzenie.

Polskie prawo cywilne za formalne potwierdzenie śmierci człowieka uznaje akt zgonu. Sporządza się go podstawie następujących zdarzeń:

-karty zgonu wystawionej przez lekarza bądź osobę do tego powołaną (w myśl art. 66 § 1 ustawy prawo o aktach stanu cywilnego)84

-pisemnego zgłoszenia właściwego organu prowadzącego dochodzenie co do okoliczności zgonu (art. 66 § 2 p.a.s.c. )

-orzeczenia sądowego o stwierdzeniu zgonu lub uznaniu za zmarłego

Jak widać, nie zawsze możliwe jest wydanie aktu zgonu wyłącznie na podstawie karty zgonu. Wówczas konieczne jest wcześniejsze przeprowadzenie postępowania o stwierdzenie zgonu lub o uznanie za zmarłego.

83

A. Wedeł-Domaradzka, op.cit., s. 73. 84

Ustawa z dnia 29 września 1986 r., Prawo o aktach stanu cywilnego, Dz. U. 2004 Nr 161, poz. 1688- cytowana dalej jako p.a.s.c.

35

Sądowe stwierdzenie zgonu ma miejsce wówczas, gdy śmierć jest niewątpliwa, a z różnych przyczyn nie sporządzono aktu zgonu. Wtedy to sąd po przeprowadzeniu postępowania wydaje deklaratoryjne postanowienie, w którym określa ściśle chwilę śmierci, a gdyby to nie było możliwe, przyjmuje chwilę najbardziej prawdopodobną (art. 538 Kodeksu postępowania cywilnego85

). Orzeczenie takie stanowi podstawę do wydania aktu zgonu przez Urząd Stanu Cywilnego.

Postanowienie o uznaniu za zmarłego sąd wydaje wtedy, gdy człowiek zaginął. Art. 29 k.c. reguluje tzw. zwykły, niekwalifikowany wypadek uznania za zmarłego w przypadku, gdy nie wymaga się dowodu śmierci niewątpliwej. Chodzi w tym przypadku o sytuację osoby, która zaginęła w tzw. normalnych okolicznościach, tzn. takich, którym nie towarzyszyły szczególne wypadki zwiększające ryzyko i prawdopodobieństwo śmierci. Jest to więc domniemanie, którego podstawę stanowi przyjęcie poglądu, że w sytuacji, gdy osoba przez długi czas nie daje znaku życia, najprawdopodobniej nie żyje86. Przesłankę uznania za zmarłego stanowi zaginięcie osoby fizycznej, trwające przez określony w ustawie czas. Zaginięcie polega na zaistnieniu sytuacji, gdy przez określony czas nie wiadomo, czy dana osoba żyje, czy nie, nie ma pewności ani co do życia, ani co do śmierci. Mimo użycia w art. 29 k.c. zwrotu „może”, sąd nie ma w tym wypadku

uprawnień fakultatywnych. Sąd nie może odmówić uznania za zmarłego w sytuacji, gdy zostaną spełnione przesłanki wymienione w kodeksie cywilnym87

. Instytucja uznania za zmarłego ma za zadanie uregulowanie sytuacji

prawnej zaginionego i zakończenie stanu niepewności. Sądowe orzeczenie o uznaniu osoby zaginionej za zmarłą wywołuje skutki identyczne, jak śmierć

człowieka i wiąże tak długo, jak nie zostanie uchylone lub zmienione przez wydanie innego orzeczenia. Oznacza to, że dowód, iż osoba uznana za zmarłą żyje lub zmarła w innym momencie niż oznaczony w orzeczeniu o uznaniu za

85

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r., Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. 1964 Nr 43, poz. 296- cytowana dalej jako k.p.c.

86

J. Strzebinczyk, [w:] E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. C. H. Beck, Warszawa 2011, s. 73. 87

Zob. szerzej: A. Bartoszewicz, Postępowanie o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu, wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2007; J. Badio, [w:] A. Jakubecki, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, wyd. Wolter Kluwer, Warszawa 2008, s. 784.

36

zmarłego, nastąpić może tylko po przeprowadzeniu nowego postępowania. Według powszechnie obowiązujących poglądów doktryny, orzeczenie sądu ma charakter konstytutywny, stwarzając taki stan prawny, jaki powstaje w chwili śmierci osoby fizycznej88. Orzeczenie takie wywołuje skutek erga omnes. Wsteczna moc działania (ex tunc) takiego orzeczenia nie wpływa jednak na uznanie jego konstytutywnego charakteru. Orzeczenie o uznaniu za zmarłego działa wstecz od chwili określonej jako chwila śmierci osoby uznanej za zmarłą89

. Zaginiony może zostać uznany za zmarłego po upływie lat 10 od końca roku kalendarzowego, w którym wedle istniejących informacji jeszcze żył. Jednakże, jeżeli zaginiony w chwili uznania za zmarłego ukończyłby lat 70, wystarczy upływ lat 5 (art. 29 § 1 k.c.). Niemożliwe jest uznanie kogokolwiek za zmarłego przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby lat 23 (art. 29 § 2 k.c.). Sąd wydając postanowienie o uznaniu za zmarłego, oznacza stosownie do okoliczności chwilę najbardziej prawdopodobnej śmierci, a w braku wszelkich danych – pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe (art. 31 § 1 i § 2 k.c.). Sąd powinien dążyć do ustalenia daty, która w świetle okoliczności konkretnego przypadku jest najbardziej prawdopodobna jako chwila zgonu zaginionego.

Dopóki zaginiony nie zostanie odnaleziony, bądź nie zostaną odnalezione jego zwłoki, bądź nie zostanie wydane postanowienie o uznaniu za zmarłego, tak długo osobę zaginioną należy traktować jakby żyła. Skutki domniemania śmierci są identyczne jak śmierci rzeczywistej, stwierdzonej aktem zgonu. Postanowienie o uznaniu zaginionego za zmarłego ma charakter konstytutywny i stanowi podstawę do sporządzenia aktu zgonu90

. W sytuacji, gdy ustalenie kolejności utraty życia przez poszczególne osoby natrafia na trudności, art. 32 k.c. ustanawia domniemanie, według którego, jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego

88Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 2002 r., III CKN 898/00. 89

E. Michniewicz-Broda, [w:] M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009, s. 325.

90

J. Bodio, [w:] A. Jakubecki (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2008, s. 787.

37

im wspólnie niebezpieczeństwa, np. pożaru, domniemywa się, że zmarły jednocześnie91

. Jest to jednak domniemanie wzruszalne⁹².