Prawne znaczenie sprzeciwu pacjenta na przeprowadzenie

6.2.3 Prawne znaczenie sprzeciwu pacjenta na przeprowadzenie sekcji zwłok Śmierć człowieka, oprócz wygaśnięcia osobowości prawnej osoby fizycznej, powoduje również zmianę w sytuacji prawnej jego ciała. Za życia ciało stanowi

substrat osobowości i mimo, że nie zostało wymienione expressis verbis w katalogu z art. 23 k.c., chronione jest prawem osobistym. Przed śmiercią

naruszenie integralności fizycznej wymaga zgody tego, czyje dobro zostaje naruszone, w przeciwnym wypadku rodzi odpowiedzialność za naruszenie dóbr osobistych i może skutkować zastosowaniem środków ochrony z art. 24 k.c.467

(chodzi tu o udzielenie zgody w przypadku naruszenia integralności cielesnej przez lekarza w wyniku czynności o charakterze diagnostycznym lub terapeutycznym w związku z udzielaniem świadczeń zdrowotnych, zgody na udział w zawodach i grach sportowych, z którymi wiąże się naruszenie integralności cielesnej innego zawodnika, jak również zgoda na odbycie stosunku płciowego)468. Zwłoki, zanim zostaną one pochowane bądź spopielone, mogą zostać poddane sekcji, bądź też można od nich oddzielić organy niezbędne do dokonania przeszczepów. Nie ma w tym przypadku dobrowolności w sposobie traktowania zwłok, a zasady postępowania z nimi regulowane są przez prawo469

.

466G. Dhom, Die klinische Obduktion – Not und Notwendigkeit, Saarländischesärzteblatt 2004, nr 6. 467

J. Haberko, Koniec życia człowieka a kres podmiotowości prawnej. Kilka uwag na temat czy prawnik

i lekarz zrozumieją się „stwierdzając zgon”, Prawo i Medycyna, 2007, nr 2,, s. 76. 468

Z. Radwański, Prawo cywilne…, op.cit., s. 132. Zob. też P. Sobolewski, [w:] Z. Banaszczyk (red.), Prawo

wobec medycyny i biotechnologii, wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 211. 469

Por. M. Świderska, Zgoda pacjenta na zabieg medyczny, wyd. Dom Organizatora, Toruń 2007, s. 177 i nast.

170

Postawić można pytanie, czy dopuszczalne jest przeprowadzenie przez lekarza sekcji zwłok po każdym przypadku śmierci w szpitalu, a jeżeli nie, to jakie sytuacje ograniczają możliwość przeprowadzenia sekcji zwłok i stanowią przesłankę odstąpienia od tego typu czynności.

Odpowiedzi na powyższe pytanie można udzielić w oparciu o ustawę z dnia 30 sierpnia 1991 r., o zakładach opieki zdrowotnej470. W świetle art. 24 owej ustawy zwłoki osoby, która zmarła w szpitalu, mogą być poddane sekcji zwłok, w szczególności, gdy zgon nastąpił przed upływem 12 godzin od przyjęcia pacjenta do szpitala. Jest to więc rozwiązanie fakultatywne, § 2 wskazuje bowiem na kompetencje przyznane kierownikowi zakładu opieki zdrowotnej – może on na wniosek właściwego ordynatora, samodzielnie lub poprzez wyznaczonego upoważnionego lekarza (jeżeli kierownik nie jest lekarzem) zarządzić przeprowadzenie sekcji lub zdecydować o zaniechaniu jej wykonania. Decyzja taka musi uwzględniać fakt, czy za życia zmarły nie złożył oświadczenia zawierającego sprzeciw na przeprowadzenie sekcji zwłok, bądź czy nie zachodzą przesłanki obligatoryjnego przeprowadzenia sekcji zwłok471. Jeżeli bowiem osoba zmarła za życia nie wyraziła zgody na przeprowadzenie sekcji zwłok lub przedstawiciel ustawowy sprzeciwił się decyzji o wykonaniu autopsji, odstępuje się od wykonania sekcji⁴⁷².

Zgodę domniemaną na przeprowadzenie sekcji zwłok zakłada się do momentu, kiedy nie zostanie ustalone, że pacjent postanowił inaczej. Wola pacjenta, dotycząca możliwości przeprowadzenia sekcji zwłok wyrażona za życia w formie sprzeciwu, ma więc w większości przypadków charakter decydujący473

. Powyższe nie jest jednak jednoznaczne z tym, że sekcje zwłok przeprowadza się na wyraźne żądanie pacjenta, bądź odstępuje się od jej przeprowadzenia, gdy pacjent wyraził taką wolę. Niemniej jednak to jego decyzja wyrażona w odpowiedni sposób może mieć w omawianym przypadku znaczenie. Tego typu decyzja

470

Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r., o zakładach opieki zdrowotnej, Dz. U. 2007 Nr 14, poz. 89. 471M. Dercz, T. Rek, Ustawa…, op.cit., s. 181-185.

472

K. Wroński, R. Bocian, J. Cywiński, A. Dziki, Sekcja zwłok, Kardiochirurga i Tarakochirurgia Polska 2000, nr 7, s. 470.

473

O. Kończugowski, Pozyskiwanie zwłok ludzkich dla celów naukowych, Prawo i Medycyna 2006, nr 4, s. 101.

171

odnotowana powinna być w dokumentacji medycznej – podobnie jak sam fakt zaniechania przeprowadzenia sekcji zwłok474. Dokonując wykładni art. 24 u.z.o.z. stwierdzić można, iż de lega lata kompetencja wyrażenia sprzeciwu na przeprowadzenie sekcji zwłok przyznana jest pacjentowi, a w sytuacji, gdy jest on małoletni bądź ubezwłasnowolniony – jego przedstawicielowi ustawowemu475

. Sprzeciw, o którym mowa, może być wyrażony w dowolny sposób – zarówno ustnie jak i pisemnie. Ważne jest, by złożony został za życia przez osobę, której po śmierci sekcja ma dotyczyć lub przez jej przedstawiciela ustawowego476

. W świetle obowiązujących regulacji uprawnienie do wyrażenia sprzeciwu wygasa z chwilą śmierci pacjenta i nie przysługuje innym osobom niż uprawnione podmioty. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest fakt, iż tego typu uprawnienie nie przysługuje małżonkowi ani innym członkom rodziny zmarłego.

6.3 Pozyskiwanie zwłok do medycznych badań naukowych

Hic mortui docent vivos⁴⁷⁷ - taki napis wita każdorazowo lekarzy i studentów wchodzących do sali sekcyjnej. Problem jednak w tym, że przy braku zwłok do badań i ćwiczeń anatomicznych idea pomocy żywym przez zmarłych staje się bezprzedmiotowa. Prawdą jest to, że pozyskiwanie odpowiedniej ilości zwłok do badań anatomicznych zawsze stanowiło wyzwanie dla władz uczelnianych.

Jak niesamowite znaczenie dla rozwoju medycyny i kształcenia przyszłych medyków mają ludzkie zwłoki, wyjaśniają trafnie słowa profesora Jerzego Gieleckiego – kierownika Zakładu Anatomii Prawidłowej Śląskiej Akademii Medycznej: „Studenci nie nauczą się anatomii inaczej niż na zwłokach. Najcudowniejszy atlas, czy film wideo nie zastąpią dotknięcia nerwu. Student musi zobaczyć, jak daleko jest on od kości, wziąć serce do ręki. Atlas nie pokaże mu

474

K. Wroński, R. Bocian, J. Cywiński, A. Dziki, Sekcja…, op. cit., s. 470., Zob. też M. Dercz, T. Rek, Ustawa…,

op.cit., s 172. 475

J. Haberko, op.cit., s. 78. 476

Kiedy można przeprowadzić administracyjną sekcję zwłok, http://www.prawoimedycyna.pl/index.php

?str=artykul&id=478

172

zastawek czy ujścia tętnic wieńcowych. W latach 80-tych większość amerykańskich uczelni pozamykała prosektoria, a zwłoki zastąpiła plastikowymi modelami. Potem zrobiono badania na grupie 10 tys. lekarzy, z których połowa uczyła się na zwłokach, a druga – na fantomach. W tej drugiej grupie było więcej procesów o błędy w sztuce lekarskiej. Zwłoki są też potrzebne lekarzom, którzy przygotowują się do zabiegu o dużym stopniu ryzyka i muszą przećwiczyć pewne dostępy do struktur, np. przy guzach mózgu”478

.

Praktyczne ćwiczenia prowadzone w ramach kursu preparacji zwłok stale pozostają nieodzowną częścią studiów medycznych, a na stan ten nie wpływa bogata oferta sztucznych modeli wszystkich części ciała oraz perfekcyjne programy komputerowe pozwalające symulować preparację zwłok. Towarzystwa anatomiczne zwracają uwagę na ogromną wartość tych ćwiczeń dla jakości wykształcenia anatomicznego przyszłych lekarzy479. Nie widać przy tym istotnych prawnych i etycznych przeciwwskazań dla tego typu praktyk, pod warunkiem zachowania współczesnych standardów bioetycznych gwarantujących godne podejście do ludzkiego ciała również po śmierci człowieka.

Problem polega na tym, że Polacy za życia niezwykle rzadko decydują się na donację480. Równocześnie nie ma w Polsce prawa, które umożliwiałoby wojewodom i prezydentom miast przekazywanie uczelniom zwłok bezimiennych, czy tych chowanych na koszt miasta. Fundamentalny wydaje się problem pozyskiwania martwych ludzkich ciał, który jest zagadnieniem technicznym, prawnym oraz etycznym. Skoro bowiem zwłoki nie są ani rzeczą, ani obojętną moralnie materią biologiczną, nie bez znaczenia jest modus ich zdobywania481

. Obecny stan jest w dużym stopniu zasługą lekarzy i badaczy, którzy testamentalnie oddali własne zwłoki nauce482. Mimo znacznego postępu

478

http://lysakowski.wordpress.com/2007/04/26/416/ 479P. Morciniec, Ludzkie zwłoki…, op.cit. s. 89. 480

W ostatnich latach coraz większym zainteresowaniem cieszą się specjalnie przygotowane programy donacyjne.

481

P. Morciniec, Bioetyka…, op.cit., s. 233 482

Polskie uczelnie jeszcze dziesięć lat temu borykały się z brakiem preparatów, na których mogliby uczyć się młodzi medycy. Pierwszy innowacyjny program świadomej donacji zwłok ruszył na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach w 2003 roku, pod patronatem prof. Jerzego Gieleckiego, obecnie kierownika Katedry

173

pozyskiwanie ciał do celów dydaktycznych i naukowych stale jest w Polsce ogromnym problemem. Zwłoki znajdujące się w zakładach anatomii, kształcących przyszłych lekarzy, najczęściej pochodzą z okresu, kiedy prawodawstwo polskie przewidywało przekazanie akademiom ciał osób niepochowanych przez rodzinę483. Możliwość taka istnieje i dziś, brak jest jednak jednoznacznych

przepisów wykonawczych, które pozwoliłyby bez zbędnych komplikacji i pośrednictwa kilku instytucji na zastosowanie przepisów w praktyce. Kolejne

pokolenia studentów kształcą się więc na tych samych, przechowywanych przez lata zwłokach484

.

W obecnym stanie prawnym podstawowym aktem prawnym przewidującym możliwość przekazywania zwłok ludzkich dla celów naukowych jest ustawa z 1959

roku o cmentarzach i chowaniu zmarłych oraz rozporządzenie w sprawie trybu i warunków przekazywania zwłok do celów naukowych485

.

Współcześnie – w myśl aktualnych standardów etyki i godności osoby – na całym świecie pozyskuje się zwłoki dla potrzeb naukowo – dydaktycznych głównie w drodze dobrowolnych donacji przedśmiertnych. Efektem stosowania w Europie poprawnych standardów pozyskiwania zwłok jest zwiększająca się liczba donacji ciał dla celów naukowych oraz zmniejszona podejrzliwość wobec medycznej dezintegracji ciał zmarłych. Pewien wpływ na wzrost liczby donacji może mieć również aspekt finansowy – konieczność pokrycia kosztów pogrzebu, ale nie bez znaczenia jest przestrzeganie zasad godnego traktowania ciał w ośrodkach

anatomicznych, kończące się pochówkiem cechującym się podejściem z szacunkiem do zmarłego486. Niestety, standardy w Polsce są w tym względzie

wyraźnie spóźnione, ponieważ głównym sposobem – zresztą ustawowo

Anatomii na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie. Dzisiaj praktycznie na wszystkich większych uczelniach medycznych w kraju działają programy donacji zwłok, a chęć niesienia pomocy innym wpłynęła na poprawę sytuacji uczelni i jakość nauczania.

483

P. Morciniec, Bioetyka…, op. cit., s. 234.

484I. Kisała, Memoriał imienia Innocentego Marii Bocheńskiego, Biuletyn Informacyjny Śląskiej Akademii Medycznej 2004, nr 1, s. 31.

485

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 lipca 2009 r., w sprawie trybu i warunków przekazywania

zwłok do celów naukowych, Dz. U. 2009 Nr 129, poz. 1067. 486P. Morciniec, Bioetyka…, op. cit., s. 233.

174

wspieranym – pozyskiwania ciał zmarłych pozostaje nadal wykorzystywanie przez ośrodki medyczne zwłok skazańców, osób samotnych i bezimiennych. Zorganizowane programy donacyjne stanowią póki co, raczej wyjątki niż regułę.