Ochrona „dóbr osobistych zmarłego” a prawo do pochowania

dyspozycje uczynione za życia, a dotyczące miejsca, sposobu i charakteru pogrzebu⁴³¹. Tego typu decyzje w większości respektowane są przez osoby dokonujące pochówku, dodatkowo podstawę ich uszanowania stanowi szeroka regulacja art. 23 k.c.. W samej zaś ustawie o cmentarzach i chowaniu zmarłych nie ma żadnej regulacji, która ograniczałaby swobodę decydowania o charakterze

430

Obowiązek taki wynika m.in. z obowiązku alimentacyjnego i prawa spadkowego.

431Ograniczać się mogą do decyzji o wyznaniowym lub bezwyznaniowym charakterze uroczystości pogrzebowych. Rozszerzać się może jednak na decyzje o miejscu pochówku zwłok, dopuszczalności lub polecenia kremacji, kręgu osób mogących uczestniczyć w pochówku, ekspozycji zwłok podczas pogrzebu,

składania wieńców i kwiatów, wykonywania zdjęć i nagrań czy włożenia do trumny przedmiotów o charakterze symbolicznym lub osobistym itp.

157

i przebiegu uroczystości pogrzebowych. Przepisy dotyczące charakteru ceremonii pogrzebowych sformułowane są bowiem tak, że wyznaczają jedynie pewne ramy owej swobody. Dla przykładu podać można przepis art. 9 UCiChZ określający granice czasu, przed upływem którego, w zasadzie, uroczystości pogrzebowe towarzyszące pochówkowi odbyć się nie mogą. Specyfika respektowania przejawów woli zmarłego, dotyczących jego pochówku, przejawia się między innymi koniecznością aktywności innych podmiotów, a nie jak w przypadku większości dóbr osobistych jedynie ich respektowaniem w sposób bierny. Bezprzedmiotowe wydają się rozważania nad tym, czy respektując decyzje zmarłego mamy do czynienia z jakimś specyficznym dobrem osobistym związanym z pogrzebem. W tym przypadku wystarczające wydaje się uznanie, że jest to przejaw wolności, swobody sumienia oraz prywatności zmarłego, których to statusu jako dóbr osobistych chronionych również po śmierci nie powinno się kwestionować.

Problematyka prawa, czy obowiązku pochowania zwłok, mająca swoje korzenie przede wszystkim w cywilnoprawnych regulacjach dotyczących dóbr osobistych, administracyjnoprawnych regulacjach dotyczących prawa cmentarnego, jak i w prawie zobowiązań, spadkowym i rodzinnym, wiąże się bezpośrednio z obowiązkiem pośmiertnego respektowania dóbr osobistych zmarłego związanych z pochówkiem.

Niezależnie od tego, z jakiej podstawy prawnej wywodzone jest uprawnienie do dokonania pochówku przez daną osobę czy instytucję, co do zasady ten, który tego pochówku dokonuje powinien respektować dobra osobiste zmarłego, w tym jego dyspozycje dotyczące miejsca i charakteru pogrzebu432

. W przypadku, kiedy to respektowanie życzeń zmarłego lub innej formy jego dóbr osobistych polega jedynie na przyjęciu postawy pasywnej, to właściwym jest

uznanie nakazu przestrzegania tych dyspozycji za bezwzględny, rzecz jasna w granicach wyznaczonych przez przepisy ustawy. Jeżeli zaś wykonanie

dyspozycji zmarłego lub respekt dla jego dóbr osobistych związanych z pogrzebem wiąże się z działaniami ze strony tego, kto pochówku dokonuje,

432

Problem powstać może w sytuacji, kiedy z przyczyn niezależnych okazanie respektu dla dóbr osobistych wiąże się z trudnościami. Wtedy to nie można uznać za czyn niedozwolony takiego zachowania, które prawdopodobnie dobra osobistego zmarłego nie narusza.

158

ograniczeniem działań może być zakres obowiązku pokrycia kosztów pogrzebu, o ile działania te takich nakładów wymagają433

. Granice respektu dla woli zmarłego, polegającego na działaniu, wyznaczone są bowiem m.in. przez obowiązek pokrycia kosztów pogrzebu odpowiadającego miejscowym zwyczajom lub zwyczajom przyjętym w danym środowisku. Jeżeli więc realizacja woli zmarłego oraz respekt dla jego dóbr osobistych nie wymaga nakładów finansowych przekraczających koszty pogrzebu, osoba dokonująca pochówku w granicach wyznaczonych przepisami prawa powinna zadośćuczynić woli zmarłego.

Wskazania, przynajmniej przykładowego, wymagają te regulacje normatywne, które w sposób bezpośredni czy pośredni wyznaczają granice

realizacji woli zmarłego oraz respektu dla jego dóbr osobistych. I tak np. ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych zakazuje pochowania zwłok przed upływem

24 godzin od chwili zgonu⁴³⁴. W ciągu tych godzin muszą być zaś pochowane zwłoki osób zmarłych na choroby zakaźne (wymienione w wykazie ustalonym przez Ministra Zdrowia⁴³⁵). Zwłoki takich osób powinny być natychmiast po stwierdzeniu zgonu usunięte z mieszkania i pochowane na najbliższym

cmentarzu. W przypadku innych zmarłych, ich zwłoki powinny być usunięte z mieszkania w celu pochowania lub przechowania w domu pogrzebowym w ciągu 72 godzin od momentu zgonu. Termin ten może być wydłużony za

zezwoleniem właściwego miejscowo inspektora sanitarnego, pod warunkiem wcześniejszego utrwalenia zwłok.

Poza tym uwzględnienie woli zmarłego oraz ochrona jego dóbr osobistych nie może być sprzeczna z nakazem przechowywania zwłok do chwili ich pochowania w sposób, który mógłby powodować szkodliwy wpływ na otoczenie.

433

Jeżeli bowiem wolą zmarłego było pochowanie go w grobowcu rodzinnym, to nakazowi takiemu przyznać można charakter bezwzględny. W sytuacji, kiedy zmarły chciał, aby jego prochy były rozsypane po części na każdym z kontynentów, to dyspozycję taką należy rozpatrywać biorąc pod uwagę względy słuszności. 434Pewien problem powstać może wśród społeczności islamu. Szariat nakazuje, by odbył się w ciągu doby od momentu śmierci. Poza tym do pochówku używane są całuny, a nie trumny.

435

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 grudnia 2001 r., w sprawie wykazu chorób zakaźnych, w przypadku których stwierdzenie zgonu wymaga szczególnego postępowania ze zwłokami osób zmarłych

159

Sposób postępowania ze zwłokami musi być również zgodny z przepisami o przechowywaniu zwłok i szczątków wydanymi przez ministra właściwego do

spraw zdrowia⁴³⁶, czy przepisami dotyczącymi postępowania ze zwłokami osób zmarłych lub zabitych w miejscach publicznych. Uszanowanie decyzji zmarłego dotyczącej miejsca pochowania zwłok nie może sprzeciwiać się przepisom pozwalającym na pochowanie zwłok jedynie przez złożenie w grobach ziemnych, w grobach murowanych lub katakumbach bądź przez zatopienie w morzu437

.

Groby ziemne i murowane oraz kolumbaria służące do składowania zwłok i szczątków ludzkich mogą być usytuowane jedynie na cmentarzach. Nie jest więc

możliwe grzebanie zmarłych, nawet jeżeli to było ich życzeniem, np. na prywatnych posesjach. Z drugiej jednak strony ustawodawca nie określił, gdzie znajdować się mogą katakumby, w których ludzkie zwłoki także mogą być pochowane.

Nie ma wątpliwości co do tego, że dla powszechniejszego szanowania woli zmarłego konieczne jest m.in. normatywne uregulowanie zasad innych niż złożenie na cmentarzu sposobów postępowania przede wszystkim z prochami zmarłego. Obecnie funkcjonująca praktyka, ukształtowana zgodnie z nakazem respektu dla istniejącej regulacji prawnej, ukazuje bowiem konieczność wprowadzenia przemyślanych zasad dotyczących, np. warunków, jakie powinny spełniać akweny, w których ma nastąpić pochówek oraz minimalnej odległości od brzegu.

Biorąc pod uwagę regulacje dotyczące miejsca pochowania zwłok zawarte w ustawie o cmentarzach i chowaniu zmarłych, pochówek możliwy jest we wskazanej miejscowości tylko w sytuacji, kiedy w miejscowości tej znajduje się cmentarz lub katakumby. Istnieją bowiem nieduże gminy lub miasta, które cmentarzy nie posiadają. Znajdujący się w danej miejscowości cmentarz musi być otwarty.

Jeżeli w mieście, w którym ma zostać dokonany pochówek, nie ma cmentarza komunalnego, „zarząd cmentarza wyznaniowego jest obowiązany umożliwić pochowanie na tym cmentarzu, bez jakiejkolwiek dyskryminacji osób

436

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 marca 2011 r., w sprawie sposobu przechowywania zwłok

i szczątków, Dz. U. 2011, Nr 75, poz. 405. 437S. Rudnicki, Prawo do grobu..., op.cit., s. 94.

160

zmarłych innego wyznania lub niewierzących”. Mimo niejednoznacznej interpretacji tego przepisu⁴³⁸ właściwym jest takie jego rozumienie, które zakazuje jakiejkolwiek dyskryminacji w sferze prawa do pochowania zwłok. Nie można jednak przychylić się do stanowiska, jakie prezentuje S. Rudnicki, w myśl którego zakaz dyskryminacji „nie rozciąga się na obrzędy religijne, o których rozstrzygają przepisy wewnętrzne danego kościoła lub związku wyznaniowego439

.

Z powyższych regulacji wynika przede wszystkim fakt, że realizacja woli zmarłego dokonywana może być jedynie w ramach obowiązującego prawa, respektując jego nakazy. Dokonywane przez osoby bliskie, osoby dobrowolnie

zobowiązujące się do dokonania pochówku czy organy i instytucje państwowe i społeczne działania mieścić się muszą w granicach wyznaczonych przepisami

prawa. I tak np. mimo wyrażonej za życia woli pochowania zwłok owiniętych w całun w przydomowym ogródku nie jest to możliwe, prawo zakazuje bowiem

grzebania zwłok w takich miejscach oraz nakazuje grzebanie zwłok w trumnach.

5.6 Uwagi końcowe

Na przestrzeni lat stosunek do zmarłych i pośmiertne rytuały pogrzebowe nigdy nie były obojętne dla społeczeństwa. Jednakże „brak zainteresowania zmarłymi i opieki nad nimi ujawnia wyraźny kryzys kultury i człowieczeństwa. Brak dbałości o zmarłych staje się przecież brakiem dbałości o żywych; w konsekwencji może zaś zrywania więzi międzyludzkich, więzi rodzinnych i pokoleniowych. Dlatego też jednym z podstawowych obowiązków człowieka jest obowiązek wobec martwego ciała”440

. Coraz powszechniejsze zjawisko tabuizacji śmierci i jej

438

Uznać można, że mimo obowiązku umożliwienia pochowania osób innego wyznania lub niewierzących na cmentarzu wyznaniowym, wydaje się, że zarząd cmentarza nie ma obowiązku umożliwienia pochowania zwłok osób należących do własnego wyznania. Zakaz dyskryminacji z art. 8 ust. 2 dotyczy bowiem jedynie osób innego wyznania lub niewierzących, nakaz równoprawnego traktowania zwłok dotyczy zaś zwłok osób, które nabyły prawo do pochówku oraz osób im bliskich.

439

S. Rdunicki, Prawo do grobu…, op.cit., s. 87. 440

„Obligation to the corpse”. Cyt. za: M. Furmaniak, Ciało żywe, ciało martwe, proch. Nowoczesna kremacja w świetle ontologii martwego ciała, Czas Kultury 2005, nr 3-4, s. 45.

161

konsekwencji doprowadza do sytuacji, kiedy tak podstawowe działania jak obowiązek pochowania zwłok wymagają uregulowania w prawie.

Do prawa do pochówku podejść można z dwóch stron: jest to zarówno prawo samej osoby zmarłej do bycia pochowanej zgodnie ze swoimi wymaganiami etycznymi i religijnymi, jak i prawo najbliższych do godnego pochowania zmarłego441

.

Prawo polskie przez pochowanie rozumie złożenie zwłok lub szczątków w grobach naziemnych, w grobach murowanych lub katakumbach oraz zatopienie ich w morzu (art. 12 UCiChZ). Prawo do pochówku obejmuje przede wszystkim możliwość podjęcia decyzji co do sposobu pochówku442

. Z punktu widzenia prawa decyzje dotyczące pochowania zwłok wyrażone za życia przez osobę zmarłą mają jedynie charakter życzenia stwarzającego obowiązek moralny. Niemniej jednak Sąd Najwyższy w ugruntowanym orzecznictwie wyrażonej za życia woli osoby zmarłej przyznaje znaczenie prawne, o ile wola ta wyrażona została w sposób nie budzący wątpliwości. Stan taki wyraźnie wskazuje na potrzebę wprowadzenia regulacji prawnych udzielających ochrony dobrom zmarłego związanym z jego pochówkiem.

Coraz liczniejsze spory sądowe, których przedmiotem jest przysługujące określonym podmiotom prawo do pochówku wskazują, że jest to zagadnienie ważne również ze względów praktycznych. Prawo do pochówku uregulowane w ustawie o cmentarzach i chowaniu zmarłych443 stanowi to dobro, które post

mortem wyraźnie wskazuje na obowiązek uszanowania woli zmarłego – co stanowić może dowód istnienia quasi praw podmiotowych osoby zmarłej.

441

R. Tokarczyk, Prawo…, op.cit., s. 361-363. 442S. Rudnicki, Prawo do…, op.cit., s. 30-31. 443

Art. 10 Ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r., o cmentarzach i chowaniu zmarłych, Dz. U. 2000 Nr 23, poz. 295.

162