Poglądy doktryny na temat ciała zmarłego człowieka

Oczywistym jest, że nie ma jednolitych poglądów dotyczących tematyki ludzkich zwłok. Dla prowadzonych rozważań najwłaściwsze będzie przywołanie stanowiska I. Kanta, który głosił, że człowiek stanowi cel sam w sobie, że nie

może być użyty do innych celów poza nim samym, zarówno gdy chodzi

310

Jak wskazuje P. Morciniec chodzi tu o wskazanie tzw. etycznego minimum – nakazów i zakazów dotyczących podejścia do martwego ciała, a przez to wykluczenie ingerencji, których nie można tolerować. Niedopuszczalne naruszenie pośmiertnych praw osoby polega w tym wypadku na degradacji człowieka przez osoby trzecie do roli przedmiotu „używania”, P. Morciniec, Bioetyka personalistyczna…, op.cit., s. 88.

118

o wykorzystywanie jego struktury fizycznej, jak i psychicznej³¹¹. Powyższe

zapatrywania stały się fundamentem współczesnych teorii praw człowieka i obywatela, które wychodzą z założenia, że człowiek może być tylko podmiotem

już z tego samego tytułu, że należy do społeczności ludzkiej i tylko dlatego, że jest człowiekiem, bez dodatkowego uzasadnienia.

Przedmiotem prawa mogą być tylko rzeczy i inne obiekty (materialne i niematerialne), ale nigdy sam człowiek. Człowiek pociągnięty do

odpowiedzialności prawnej, czy zawodowej nie staje się z tego względu przedmiotem toczącego się postępowania. Człowiek, zarówno za życia, jak i po śmierci, nie należy do nikogo, nie może być niczyją własnością, ani też nie jest rzeczą należącą do kogokolwiek. Fakt, że z chwilą śmierci człowiek traci swoją osobowość, również nie daje podstaw do stwierdzenia, jakoby zwłoki przekształciły się w rzecz, mogącą pod różnymi tytułami wchodzić do obrotu prawnego. Tak jak człowiek, również jego zwłoki, nie są rzeczą i nie należą do nikogo.

Zwłoki, choć nie są objęte regulacją prawa na zasadzie prawa własności, to jednak korzystają z ochrony, ale na innej podstawie. Początkowo ochrona ta była ściśle związana z przepisami o ochronie religii i przekonań religijnych. We współczesnych kodeksach karnych łączy się ją z ochroną porządku publicznego, który może być zakłócony przez niestosowne zachowanie w stosunku do samych zwłok, jak i w czasie ceremonii pogrzebowej. Przepisy te chronią zwłoki przed profanacją, odrębne zaś przepisy dotyczą karalności za ograbienie grobu lub zwłok ludzkich312

.

Dokonując przeglądu poglądów doktryny zauważyć można kilka stanowisk dotyczących charakteru zwłok ludzkich. I tak, np. M Pazdan uznaje, że zwłoki stanowią zdepersonifikowaną pozostałość po osobie fizycznej o szczególnym statusie lub pozostałość osobowości zmarłego313. M. Safjan podkreśla, że chodzi

311http://www.stosunki-miedzynarodowe.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=826: idealizm- niemiecki-i-kant-g-w-f-hegel-j-g-fichte&catid=72:filozofia&Itemid=103

312

G. Rejman, Do kogo należą zwłoki…, op.cit., s. 30. 313

M. Pazdan, [w:] Z. Radwański (red.), Prawo cywilne: część ogólna, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 118.

119

tu o „nośnik” wartości niematerialnych314. S. Rudnicki zwraca uwagę, że zwłoki ludzkie nie są rzeczą i nie mogą być przedmiotem prawa podmiotowego ze względów etycznych315. Wskazuje się też, że upoważnienie osób najbliższych do

pochówku, opieki nad grobem i okazywania pośmiertnego szacunku i przywiązania są dobrami osobistymi, a zatem i dyspozycje zwłokami przez

najbliższych chronione są mechanizmami właściwymi ochronie dóbr osobistych. Pogląd ten przeważa w doktrynie prawa cywilnego316. M. Safjan występuje przeciwko kwalifikacji części ludzkiego ciała jako rzeczy, ponieważ o rzeczowym statusie odłączonych części organizmu ludzkiego można sensownie mówić tylko wtedy, gdy możliwe jest konstruowanie praw majątkowych. Skoro części ciała ludzkiego są wyłączone z obrotu lub też obrót ten podlega daleko idącym ograniczeniom – takim, których nie da się pogodzić z właściwościami praw ustanowionych na rzeczy, to rezygnacja ze „statusu rzeczowego” jest w pełni uzasadniona³¹⁷. Uznaje się więc w konsekwencji, że odłączone części ciała ludzkiego są szczególnego rodzaju nośnikami pewnych wartości niematerialnych ściśle związanych z określoną osobą, pozostając najczęściej w sferze oddziaływania jej osobistych i niemajątkowych interesów. Odpowiedzi na pytanie o zakres dopuszczalnych dyspozycji odłączonymi częściami organizmu ludzkiego poszukuje się poza sferą czynności prawnych obejmujących rozporządzanie rzeczą (w tym umową darowizny), koncentrując się na ogólniejszych zasadach związanych z ochroną dóbr osobistych, a także uznawanych norm etycznych. Pierwotnie wyrażona zgoda np. na donację ciała ludzkiego po śmierci może być następnie dowolnie cofnięta, zgoda taka bowiem nie będzie rodziła obowiązku prawnego „świadczenia”, bo nie stanowi źródła zobowiązania. Dawca, mimo że wcześniej złożył zapewnienie o przekazaniu zwłok nauce, nie może być zmuszony w drodze jakichkolwiek sankcji prawnych do niecofania wcześniej wyrażonej zgody. Zwłoki nie reprezentują żadnej wartości majątkowej i nie będąc rzeczą nie wchodzą w skład masy spadkowej i nie mogą być przedmiotem rozporządzenia

314http://wyborcza.pl/1,76842,6306127,Prezesi_TK_potepiaja_wystawe_zwlok.html 315

S. Rudnicki, [w:] S. Dmowski (red.), Komentarz…, op.cit., s. 138. 316

M. Pazdan, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz do artykułów 1-449¹¹, wyd. C. H. Beck, Warszawa 2008, s. 88.

120

mortis causa, jakim jest testament. M. Safjan nie wyklucza jednak wyjątkowego zakwalifikowania zwłok ludzkich jako rzeczy podlegającej normalnym zasadom obrotu (np. zwłok w postaci preparatu anatomicznego)318

. J. Makarewicz twierdzi wprost, iż zabór zwłok nie jest kradzieżą, bowiem zwłoki nie mogą odgrywać roli mienia ruchomego³¹⁹. E. Skowrońska-Bocian wskazuje natomiast, że ograniczenia obrotu częściami ciała ludzkiego określone w ustawie transplantacyjnej wskazują, że komórki, tkanki oraz narządy pobrane w celu przeszczepienia innej osobie nawet jeżeli są rzeczą, to rzeczą wyjętą z obrotu. Czynność prawna mająca je za przedmiot obrotu będzie nieważna bezwzględnie. Jednakże tkanki mające zdolność regeneracji (np. włosy) po odłączeniu od ciała ludzkiego w innym celu niż przeszczepienie innej osobie, stają się rzeczą w sensie techniczno-prawnym. Stąd mogą być przedmiotem dokonywanej w obrocie czynności prawnej320

. Z. Radwański wskazuje zaś ogólnie, że wyodrębnione przedmioty materialne jak zwłoki oraz odłączone od ciała ludzkiego komórki, tkanki i narządy, w tym krew nie są rzeczami „ze względów moralnych lub w interesie publicznoprawnym”321

. Podobny punkt widzenia reprezentuje J. Ignatowicz, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie dotyczy to „preparatów przygotowanych do celów badawczych”322

.

Problem określenia statusu prawnego zwłok (czy jest to status rzeczowy czy osobowy) pominąć można stosując wykładnię językową, która rozróżnia dwa pojęcia: zwłoki i zmarłego człowieka. W pierwszym przypadku zachowana zostaje nieokreśloność sytuacji prawnej martwego ludzkiego ciała między rzeczą i osobą. W drugim zaś nie dochodzi do głosu urzeczowienie, a co za tym idzie zachowana jest „godność” zmarłego i jego wciąż obecne prawa osobiste.

318

Ibidem. 319

J. Makarewicz, Komentarz do kodeksu karnego, Lwów-Warszawa 1932, s. 269. 320

E. Skowrońska-Bocian, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1-449¹¹... , op.cit., s. 126. 321Z. Radwański, Prawo cywilne…, op.cit., s. 114.

322

121