I okres Epoki Brązu to wczesna epoka brązu, okres A i częściowo B, czyli lata 2200-1500 p.n.e. Technologie metalurgiczne były przekazywane z kręgu egejskiego w południowo-wschodnim basenie Morza Śródziemnego. Istotną rolę w rozpowszechnieniu metalurgii brązu w Europie Środkowej odegrały trzy kręgi cywilizacyjne.
Pierwszą z nich jest kultura Otomani-Füzesabony. Stanowisko Otomani mieści się w Siedmiogrodzie w Rumunii, a Füzesabony na Węgrzech. Kolejnymi dwiema kulturami były kultura unietycka i kultura nordyjska, chronologicznie najmłodsza spośród nich.
Do neolitycznego kręgu kultur z ceramiką sznurową należała kultura grobów jednostkowych. Wytworzył się episznurowy zespół kulturowy zwany jest wczesnobrązową cywilizacją środkowo-europejską. Do kręgu tego należała kultura unietycka. Kultura unietycka powstała 100 lat później niż episznurowy zespół kulturowy, znalazła się w kręgu oddziaływań Europy Południo-wej. W episznurowym zespole kulturowym nie ma jeszcze wyrobów brązowych, ale organizacja społeczna jest zaczerpnięta z kręgu egejskiego.
W połowie III tys. p.n.e., na Kaukazie, w dolinach Kury i Araksu, powstała kultura kuro-arakska. Kultura wraz wraz z jej przedstawicielami przeniosła się na Półwysep Bałkański i do Kotliny Karpackiej. Społeczności europejskie wczesnej epoki brązu, w II połowie III tys. wieku, czerpali zatem osiągnięcia cywilizacyjne z dwóch kręgów – egejskiego i kaukaskiego.
Przedstawiciele kultury ceramiki sznurowej spotykają się z tymi dwoma kręgami. Ponadto spotkali też przedstawicieli kultury pucharów dzwonowatych, którzy przynoszą osiągnięcia cy-wilizacyjne, w tym technologię produkcji wyrobów brązowych, z zachodu Europy z regionu atlantyckiego.
W rzeczywistości ziemie położone na północ od Karpat, jeszcze do 1900-1800 roku p.n.e. tkwiły w epoce późnego neolitu.
Na episznurowy zespół kulturowy składają się kultury mierzanowicka i strzyżowska, któ-rych zasięg wykracza na wschód i południe poza ziemie polskie. Dawniej do kręgu tego zaliczano kulturę Chłopice-Veselé, która została obecnie włączona do kultury mierzanowickiej jako faza protomierzanowicka. Jednocześnie faza ta jest najstarszą brązową kulturą na ziemiach polskich.
Kultura ceramiki sznurowej do 2200 p.n.e. pokrywała ornamentem sznurowym górną partię naczynia. Episznurowy zespół kulturowy także pokrywał górną część naczyń odciskami sznura, ale pozostawiał pomiędzy kilkoma odciskami przerwy. Sznurek był też drobniejszy. Naczynia z przerwami między odciskami sznura produkowała kultura mierzanowicka.
W kulturze mierzanowickiej znajdowane są także płytki łucznicze, przejęte od kultur neoli-tycznych. Z kultury mierzanowickiej i strzyżowskiej znamy mało wyrobów metalowych. Są to głównie ozdoby miedziane, czasem wykonane z brązu arsenowego lub stopu miedzi z arsenem. Były to kultury tradycyjne, z wielkim oporem przyjmowały one osiągnięcia cywilizacyjne.
W tym samym czasie kultura unietycka wytwarzała liczne wyroby brązowe. W ramach kultury unietyckiej wyróżniano grupy regionalne. Obecnie uznano je za oddzielne kultury. Są to kultura iwieńska i grobsko-śmiardowska. Dla części badaczy kultura iwieńska jest najpóźniejszym ogniwem kultury pucharów dzwonowatych.
Północno-wschodnie ziemie polskie we wczesnej epoce brązu są trudne do zakwalifikowania do kultur brązowych. Żyli tam wciąż przedstawiciele kultur neolitycznych. Warmia i Mazury nie miały jednolitego oblicza kulturowego.
Najstarszą wczesnobrązową kulturą jest kultura unietycka. Około 2000 p.n.e. najstarsze ośrodki metalurgii brązu rozwinęły się na południowym pograniczu Niemiec i Polski. W tym samym miejscu wykształciła się trochę wcześniej sama kultura unietycka.
Nazwa kultury unietyckiej pochodzi od stanowiska Únětice w Czechach, w Pradze. W latach 2200-1950 p.n.e. nastąpił pierwszy okres krystalizacji kultury unietyckiej, a w roku 1950 p.n.e. rozpoczęła się klasyczna faza kultury unietyckiej.
W genezie kultury unietyckiej najważniejszą rolę odegrali autochtoniczni przedstawiciele kultury ceramiki sznurowej. Ważną rolę w fazie klasycznej odegrali przedstawiciele kultury pucharów dzwonowatych, a także przedstawiciele wczesnobrązowej cywilizacji kaukaskiej, czyli kultury kuro-arakskiej oraz kultury mykeńskiej. Na kulturę unietycką oddziaływały też kultury neolityczne, w tym kultura amfor kulistych. Była to więc kultura synkretyczna.
W Polsce kultura unietycka objęła swoim zasięgiem Śląsk i Wielkopolskę. Wyroby metalowe kultury iwieńskiej i grobsko-śmiardowskiej były bardzo podobne do unietyckich. W naczyniach kultury unietyckiej najszerszy element brzuśca jest umieszczony bardzo nisko, na 1/3 wysokości naczynia.
W czasie rozwoju kultury unietyckiej dominował obrządek szkieletowy pochówku, nawet w późnej fazie. Sposób umieszczania ciał w grobach nie odbiegał od zwyczaju KCSz i KPDz – ciała umieszczano na boku, w pozycji embrionalnej. Większość zmarłych chowano na płaskich cmentarzyskach, w grobach jednostkowych.
W skład wyposażenia grobowego wchodziły ceramika i wyroby brązowe. Czasami znajdo-wane wyroby brązowe – bardzo efektowne bransolety i naszyjniki.
Najbardziej efektowne wyroby są znajdowane w niezbyt licznych unietyckiech grobach pod-kurhanowych – Grobach Książęcych. W Polsce Groby Książęce znane tylko z dwóch stano-wisk. Liczniej występują w Turyngii i Austrii. Są to potężne kurhany o wysokości 5 m i średnicy podstawy 25-30 m. Nasyp ziemny przykrywa najczęściej piramidalną strukturę kamienną zło-żoną z bruku, który zabezpiecza dopiero właściwą komorę grobową. Bruk jest chroniony przed rozsypaniem się przez okrąg ułożony z potężnych bloków kamiennych.
Komora grobowa mieści się w studni, pod poziomem ziemi. W takiej studni znajdowało się kilka pochówków, rozdzielonych brukami kamiennymi. Większość darów grobowych towa-rzyszących pochówkom została zrabowana już w przeszłości. Pochówki sąsiadowały ze sobą w pionie. Nad najwyższym pochówkiem znajdowało się symboliczne drewniane domostwo zmar-łych. Taki symboliczny dom podpalano, a następnie przysypywano kamieniami.
Znajdowały się tam wyroby brązowe oraz paciorki szklane i fajansowe produkowane na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego i w Egipcie.
Groby Książęce były przeznaczone dla kształtujących się elit kultury unietyckiej. Po raz pierwszy spotykane są tak wyraźne ślady istnienia rozbudowanej stratyfikacji społecznej. Nigdy wcześniej w Europie nie było takiego rozwarstwienia kulturowego oraz dynastycznej władzy.
W wyposażeniu Grobów Książęcych znajdowane są sztylety trójkątne, wzorowane na wschodniośródziemnomorskich, berła sztyletowe (ostrze wykonane z brązu nałożone na drew-nianą rękojeść), będące oznaką władzy, a także bransolety i zawieszki. Groby Książęce są naj-bogaciej wyposażonymi grobami Europy z wyjątkiem kręgu egejskiego wybudowanymi około roku 1950 p.n.e.
Elita pochowana w Grobach Książęcych sprawowała władzę polityczną. Poszczególne rody podzieliły między siebie obszar zamieszkiwany przez przedstawicieli kultury unietyckiej. Jedna dynastia zarządzała sporym obszarem, o czym świadczy rzadkość Grobowców Książęcych.
Udało się zlokalizować jedyne osiedle obronne kultury unietyckiej, które było siedzibą lokal-nej dynastii. Jest to osada w Bruszczewie. W osadzie znajdowały się metalurgiczne warsztaty brązowe, których działanie kontrolowała miejscowa dynastia. To miejscowa elita nadzorowała produkcję wyrobów brązowych.
Osiedle jest oddalone o 8 km od cmentarzyska w Łękach Małych, na którym znajdowało się 12 Grobowców Książęcych ustawionych wzdłuż linii prostej. Takie usytuowanie grobów może świadczyć o liniowym pojmowaniu czasu przez przedstawicieli kultury unietyckiej.
Po raz pierwszy w Europie kultura unietycka upowszechnia siekierki brązowe. Sztylety unietyckie powielały wzory mykeńskiej.
Znanych jest wiele skarbów kultury unietyckiej. W ich skład wchodziły sztylety brązowe i berła sztyletowe. Właścicielami tych depozytów mogli być metalurdzy, ale władzę nad nimi sprawowali przedstawiciele elit dynastycznych.
W skarbach zgromadzono liczne przedmioty np. ponad 100 siekierek unietyckich. Znane są skarby o masie osiągającej 400 kg. Siekierki wchodzące w skład skarbu często miały wszystkie taki sam rozmiar i masę. Zostały prawdopodobnie odlane w stałej formie kamiennej. Nie wiadomo, czy siekierki wytwarzano celowo wszystkie takie same, czy też wynikało to z braku umiejętności wytwarzania innych siekierek. Było to najprawdopodobniej działanie celowe.
Kolejnym wyrobem znajdowanym w skarbach są “naszyjniki o krańcach sklepanych i zwinię-tych w uszko”. Występują one w parach takich samych rozmiarów, a średnice poszczególnych pary tworzą ciąg arytmetyczny o stałej różnicy. Wyroby takie wytwarzano zatem masowo.
Powstała hipoteza, że wyroby takie nie były ozdobami, ale nośnikami surowca brązowego. Mogły służyć do dystrybucji brązu. “Naszyjniki” takie nie były dekorowane, mogły być zatem cenowymi jednostkami stopu i dopiero później być przetapiane.
Oprócz siekierek i naszyjników standaryzacji podlegały także bransolety mankietowane, jako trzeci wyrób z tej grupy.
Uznaje się, że wyroby te są pierwszym występującym w tym regionie pieniądzem przed-miotowym. Potraktowanie standardowych wyrobów brązowych jako pieniądza przedmiotowego
wymagałoby istnienia gospodarki rynkowej. Do końca II tysiąclecia, nawet w kręgu egejskim, nie występowała gospodarka rynkowa.
Jednak już około 1900 p.n.e. na Bliskim Wschodzie, np. w Ebli, istniała gospodarka po-dobna do rynkowej. Dokonywano tam w imieniu państwa sprzedaży i zakupu różnych towarów. Na Bliskim Wschodzie znaleziono “naszyjnik o krańcach sklepanych i zwiniętych w uszko”, po-dobny do formy unietyckiej.
Uznaje się, że wyroby standardowe mogły być ofiarami o różnej wartości składanymi bó-stwom. Bóstwom składano ofiary o różnej wartości w zależności od zamożności. Analogią mogą być świece o różnej grubości zapalane, w zależności od stopnia zamożności, przez wiernych Ko-ścioła Prawosławnego.
W kulturze nordyjskiej istniały święte miejsca, gdzie wierzący składali bóstwom wyroby brązowe bóstwom w zamian za spełnienie ich próśb i oczekiwań. W ofierze składano miecze, groty oszczepów i wszystko to, co uważano za najcenniejsze. Ofiary składano często bóstwom w podziękowaniu, a mogły one stanowić cały dorobek życia składającego ofiarę.
Pierwszy pieniądz przedmiotowy był zatem związany bardziej z religią niż handlem. Kolejny pieniądz pojawił się na ziemiach polskich w czasie kształtowania się państw we wczesnym średniowieczu.
Kultura unietycka jest unikatowa ze względu na stratyfikację społeczną, zapożyczoną z kręgu śródziemnomorskiego, a także ze względu na standaryzację wyrobów.