Zarys archeologii pradziejowej
Notatki z wykładu
rok akademicki 2011/2012
Opracowanie notatek:
Paweł Borycki
Wykład prowadził:
dr Adam Waluś
Instytut Archeologii
Uniwersytet Warszawski
20 czerwca 2012
Wstęp
Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek.
Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich
uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.
Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy
Spis treści
1 Wprowadzenie 4
2 Paleolit 5
2.1 Antropogeneza . . . 5
2.2 Początki dominacji człowieka współczesnego . . . 7
2.3 Kultury oryniacka i grawecka . . . 8
2.4 Malarstwo jaskiniowe w okresie magdaleńskim . . . 10
3 Mezolit 13 4 Neolit 15 4.1 Proces neolityzacji . . . 15
4.2 Kultury neolityczne Europy Środkowej . . . 17
4.3 Krąg kultur z ceramiką sznurową . . . 21
4.4 Ötzi – człowiek z lodowca . . . 23
5 Epoka brązu 25 5.1 Periodyzacja . . . 25
5.2 Produkcja wyrobów brązowych . . . 26
5.3 Wczesnobrązowa cywilizacja zachodnioeuropejska . . . 29
5.4 I okres Epoki Brązu na ziemiach polskich . . . 31
5.5 Kultura Otomani . . . 34 5.6 Kultura nordyjska. . . 37 5.7 Kompleks Trzciniec-Komarów-Sośnica . . . 41 5.8 Krąg kultur mogiłowych . . . 42 5.9 Krąg pól popielnicowych . . . 44 5.10 Kultura łużycka . . . 45
5.11 Osady obronne kultury łużyckiej. . . 47
6 Epoka żelaza 50 6.1 Grodzisko kultury halsztackiej – Heuneburg . . . 50
6.2 Kultura pomorska. . . 52
6.3 Celtowie . . . 55
6.4 Germańskie kultury przeworska i wielbarska . . . 57
1
Wprowadzenie
W roku 1836 Christian Jürgensen Thomsen przedstawił w Kopenhadze podział dziejów na trzy podstawowe epoki – kamienia, brązu i żelaza. Obecnie trwa epoka żelaza. Epokę kamienia dzieli się stosując kryteria rozwoju biologicznego człowieka, techniki zdobywania żywności oraz pozyskiwane surowce. Epoka kamienia została podzielona na paleolit (dolny, środkowy, górny, schyłkowy), mezolit i neolit.
Paleolit rozpoczął się w chwili świadomego wytworzenia narzędzi po raz pierwszy i ich wykorzystania do określonego celu. Najstarsze ślady wytworzenia narzędzi pochodzą sprzed 2,8 mln lat i zostały znalezione w Afryce, kolebce ludzkości. Górna granica paleolitu jest płynna, w różnych regionach świata zakończył się w różnym czasie. W Europie paleolit skończył się wraz z końcem geologicznej epoki plejstocenu i początkiem holocenu, czyli 12-10 tys. lat p.n.e. Wtedy europejskie lodowce wycofały się do ich dzisiejszego zasięgu. Schyłkowy paleolit został wyróżniony na podstawie zmian klimatycznych w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Po ustabilizowaniu się klimatu rozpoczął się mezolit – środkowa epoka kamienia.
Dolny paleolit charakteryzował się występowaniem gatunków Homo habilis i Homo erectus. Homo habilis żył wyłącznie w Afryce. Homo erectus jako pierwszy opuścił Afrykę i skolonizował Europę oraz Azję. W środkowym paleolicie, 130 tys. lat temu, w Europie żył neandertalczyk, potomek Homo erectus. Pojawił się około 300 tys. lat temu. Dominował jako gatunek w Europie, a także migrował z Europy na Bliski Wschód.
Około 45 tys. lat temu, w epoce późnego paleolitu, pojawił się człowiek kromanioński – Homo sapiens fossilis. Na stanowisku Crô-Magnon we Francji znaleziono człowieka o nowo-czesnej budowie anatomicznej. Człowiek ten żył obok neandertalczyka i krzyżował się z nim sporadycznie. Na Półwyspie Iberyjskim znaleziono szczątki dziecka w wieku 2 lub 3 lat łączące cechy kromaniońskie i neandertalskie. Prawdopodobnie było to dziecko przedstawicieli dwóch gatunków.
Człowiek współczesny, podwójnie sapientny, żył przez 15-17 tys. lat obok neandertalczyka. Najmłodsze stanowisko, na którym żyli neandertalczycy, pochodzi sprzed 29-28 tys. lat i znaj-duje się na Półwyspie Iberyjskim. Człowiek kromanioński nie dokonał rzezi neandertalczyków. Jego populacja cechowała się za to wyższym przyrostem naturalnym. Człowiek kromanioński zaczął dzielić role społeczne ze względu na płeć.
Neolit rozpoczął się po zakończeniu mezolitu. W paleolicie i mezolicie występowała go-spodarka przyswajająca, czyli zbieracko-myśliwsko-łowiecka. W neolicie, prawdopodobnie naj-pierw w Anatolii, pojawiła się gospodarka produkcyjna, czyli rolniczo-hodowlana. Najważniej-sze ośrodki neolityzacji na Bliskim Wschodzie znajdowały się na Żyznym Półksiężycu, m.in. w Syrii i Palestynie. Obie formacje gospodarcze koegzystowały przez pewien czas. Nie wszyscy ludzie od razu przechodzili do gospodarki produkcyjnej, nie chcąc zostać rolnikami i hodow-cami. W Polsce koegzystencja obu formacji gospodarczych trwała 1500 lat, zaś neolityzacja nastąpiła dopiero w połowie VI tys. p.n.e.
Pod koniec neolitu wyróżnia się epokę eneolitu, w której zaczęły pojawiać się pierwsze narzędzia i ozdoby wykonane z miedzi – pierwszego metalu produkowanego i wykorzystywanego przez człowieka. Metalurgia miedzi była bezpośrednią poprzedniczką metalurgii brązu. W Polsce najstarsze wyroby miedziane pochodzą z 3800 p.n.e.
Na ziemiach polskich epoka kamienia skończyła się około 2300-2200 p.n.e. i wtedy rozpoczęła się epoka brązu. Jedne z najstarszych ośrodków metalurgicznych w Europie znajdowały się w dolinie Renu.
2
Paleolit
2.1
Antropogeneza
Paleolit dzieli się na dolny, środkowy, górny i schyłkowy. Ważnym procesem tego okresu była antropogeneza. Do niedawna sądzono, że człowiek wyewoluował na wschód od Wielkiego Rowu Wschodniego, na obszarze Kenii, Tanzanii lub Etiopii. Miał wykształcić się z gatunku Australopithecus ramidus, który żył 4,3-4 mln lat temu. Poruszał się w pozycji wyprostowanej, o czym świadczy inne położenie otworu wielkiego w potylicy niż u małp. Osiągał wzrost 110 cm, miał mocne, długie ręce i krótkie nogi. Noce mógł spędzać na drzewach. Kształt dłoni i czaszki przypomina istoty ludzkie. Australopithecus ramidus nie zasługuje na zaliczenie do rodzaju Homo, gdyż nie potrafił wytwarzać narzędzi.
W 2001 roku w Czadzie znaleziono czaszkę przedstawiciela gatunku Sahelanthropus tcha-densis, którego nazwano Toumaï. Żył około 7 mln lat temu, jest zatem o 3 mln lat starszy od Australopithecus ramidus.
Człowiek wstał do pozycji pionowej, gdyż, w odróżnieniu od małp,żył na sawannie, a nie w lesie równikowym. Otwór potyliczny jest położony nisko, co świadczy o poruszaniu się w pozycji wyprostowanej. Około 3 mln lat temu w Afryce wschodniej wyodrębnił się gatunek Homo habilis. W wąwozie Olduvai znaleziono szczątki Homo habilis sprzed 1,7 mln lat wraz z pierwszymi intencjonalnie wytworzonymi narzędziami. Homo erectus pojawił się 1,8 mln lat temu, a Homo habilis wymarł 1 mln lat temu. Koegzystencja obu gatunków trwała zatem długo.
Gatunek Homo habilis nie występował poza Afryką. Nie ma podstaw, by przypuszczać, że kolonizował inne kontynenty. Prawdopodobnie nie posługiwał się mową artykułowaną, nie potrafił przekazywać za pomocą mowy umiejętności i osiągnięć. Budowa czaszki wskazuje na brak obecności ośrodka mowy Broki w mózgu. Nie posiadał także wykształconych kości podtrzymujących mięśnie konieczne do mowy. Homo habilis nie potrafił także wzniecać ognia i prawdopodobnie bał się go. Dopiero Homo erectus opanował wykorzystanie ognia 1 mln lat temu w Afryce północnej.
Homo habilis żył na otwartej przestrzeni, nie potrafił wznosić szałasów ani chat. Potrafił wy-konywać narzędzia otoczakowe, tzw. choppery, z dwoma odbiciami po jednej stronie. Narzędzia otoczakowe były punktem wyjścia do wykształcenia pięściaków, które były produkowane przez Homo erectus w Europie i przez neandertalczyków. Pięściaki posiadają symetryczne ostrze. Homo habilis produkował także narzędzia otoczakowe z ostrzem zaostrzonym z dwóch stron, które nazwano chopping tools. Oprócz wykonywanych narzędzi korzystał także z odłupków. Narzędzia mógł wykonywać też z kości, ale nie zachowały się one do naszych czasów.
Homo habilis był padlinożercą, żywił się głównie mięsem. Czasami jadł też rośliny. Nie potrafił polować na zwierzęta, dlatego był zmuszony do spożywania padliny. Dopiero Homo erectus w Europie nauczył się polować. W czasie pobytu w Afryce pozostawał nadal padlino-żercą. Początki polowania są związane z okiełznaniem ognia. Pierwsi myśliwi hartowali swoje dzidy w ogniu.
W wąwozie Olduvai Homo habilis układał kamienne murki, aby chronić swoje siedliska przed pogodą i zwierzętami. Murki stanowiły pierwszą zapowiedź budownictwa.
Około 1,8 mln lat temu pojawił się bardziej rosły, wyższy Homo erectus. Jego wzrost sięgał 160-165 cm. Miał kształt ciała bardziej zbliżony do współczesnych ludzi i mniej rozwinięte owłosienie. Około 200 tys. lat temu z gatunku Homo erectus wyewoluował w Afryce środkowej i południowej człowiek o nowoczesnej budowie anatomicznej. Dopiero 75 tys. lat temu, a w Europie 45 tys. lat temu, pojawił się człowiek podwójnie sapientny. Pojemność mózgu Homo
erectus wynosiła 1000 cm3, Homo habilis około 500 cm3, zaś człowieka współczesnego – 1600
cm3.
Około 1 mln lat temu wykształciła się mowa artykułowana. Homo erectus migrował do Europy i Azji. W Europie wykorzystywał jaskinie jako schronienie, wznosił szałasy i rozpalał w nich ogniska. Ślady palenisk znajdowane są w materiale archeologicznym. Obrabiał odłupki powstające przy produkcji pięściaków. Wykonywał pierwsze narzędzia miotane wykorzysty-wane do polowań na zwierzęta – oszczepy i dzidy. Szczątki Homo erectus znalezione w Gruzji uznano początkowo błędnie za szczątki Homo habilis. Homo erectus żyjący 200 tys. lat temu przypominał już ludzi współczesnych, miał czarną skórę i był spokrewniony z żyjącymi dziś Buszmenami.
Homo erectus dotarł 1,2 mln lat temu do Europy, a już wcześniej skolonizował Azję. Około 1,5 mln lat temu pojawił się w Chinach, a 1,6 mln lat temu dotarł do Indonezji. Wędrował za określonymi gatunkami zwierząt w określonych porach roku. Do Europy dotarł przez Żyzny Półksiężyc, Turcję i Bałkany. Na Ukrainę dotarł około 400 tys. lat temu. W Polsce nie znaleziono szczątków kostnych Homo erectus. Na Śląsku znaleziono jednak narzędzia kamienne wytworzone przez ten gatunek, które są datowane na 440-360 tys. lat temu. W skład tego zespołu wchodzą odłupki, zgrzebła i drapacze wykorzystywane przy obróbce drewna, kości oraz wyprawianiu skór. Są to najstarsze ślady obecności człowieka w Polsce. Żyjąc w Europie na przedpolu lodowca, Homo erectus nosił odzież skórzaną.
Pierwszą kulturą archeologiczną stworzoną przez Homo habilis jest kultura olduwajska. Pię-ściaki pojawiły się około 600 tys. lat temu. Klasyczny pięściak nazywany jest aszelskim. Praw-dopodobnie ostrza dzid i włóczni były hartowane ogniu. Stanowisko Terra Amata w Nicei, we Francji, mieści osadę Homo erectus z trzema szałasami o wymiarach 5 m na 10 m z trzema paleniskami wewnątrz. Teren wokół szałasów wybrukowano kamieniami. Zimy Homo erectus mógł spędzać w jaskiniach.
Około 400-300 tys. lat temu w Europie z Homo erectus wyewoluował neandertalczyk. 99% populacji tego gatunku żyło w Europie, ale znaleziono także ślady występowania tego gatunku na Bliskim Wschodzie i w Uzbekistanie. Neandertalczyk wytworzył kulturę mustierską. Jest datowany na lata od 200-150 tys. lat temu do 30 tys. lat temu. Około 45 tys. lat temu z południowej Afryki do Europy przybył Homo sapiens, co doprowadziło do wymarcia neander-talczyka. Homo sapiens nie jest więc potomkiem neanderneander-talczyka.
Według części hipotez neandertalczyk mógł być ludożercą, kanibalem. W Niemczech zna-leziono wytworzony przez neandertalczyka dziegieć, plastyczną maść, żywicę. Umożliwiał on łączenie drewna z krzemieniem w sposób trwały. Łączono w ten sposób ostrza z drzewcami w celu wytworzenia broni. Znalezisko jest datowane na 70 tys. lat temu. Dziegieć produkowano z kory brzozowej. Znalezione odciski palców znacznie różnią się od współczesnych. Neander-talczyk prowadził suchą destylację drewna w celu pozyskania spoiwa żywicznego. Nie był więc całkiem prymitywnym człowiekiem.
Neandertalczyk miał masywną żuchwę i zęby. W zębach trzymał wyprawiane skóry. Miał duży nos i wielkie otwory nosowe. Istnieją dwie hipotezy dotyczące przyczyn istnienia tak dużego nosa. Duży nos był potrzebny do ogrzania wdychanego powietrza w warunkach trud-nego, zimnego klimatu, aby zapobiec wychłodzeniu mózgu lub odwrotnie – duży nos umożliwiał szybką wymianę ciepła i schłodzenie mózgu. Neandertalczyk posiadał potężne wały nad oczo-dołami. Głowa połączona była bezpośrednio z karkiem. Osobnicy przez całe życie poruszali się na lekko ugiętych nogach.
Na wyspie Flores odkryto szkielety ludzi karłowatych o wzroście około 1 metra, ale posiada-jących nowoczesną budowę ciała. Choć początkowo datowano je na 15 tys. lat temu, okazały się być szczątkami XX-wiecznymi.
Neandertalczyk wytwarzał pięściaki typu mikockiego. Prawdopodobnie jako pierwszy wy-tworzył obrządek pogrzebowy. Przeprowadzano intencjonalny pochówek zmarłych. Znaleziono groby neandertalskie w Europie i w Iraku. Średnia długość życia neandertalczyka wynosiła 25-30 lat. Zmarłych chowano w jaskiniach. W Iraku znaleziono szczątki 40-letniego człowieka, który w wieku 20 lat doznał poważnego uszczerbku na zdrowie. Grupa neandertalska, zamiast wypędzić go jako bezużytecznego, co czyniło większość ludów łowieckich, objęła go opieką i dostarczała mu żywność. Znaleziono także grób neandertalczyka w jaskini Szanidar, na któ-rym ułożono białe kwiaty należące do jednego gatunku. W Chorwacji północnej, w pobliżu Krapiny, znaleziono w jaskini ślady kanibalizmu neandertalczyka. Zachowania poszczególnych społeczności neandertalskich różniły się od siebie diametralnie – od “ludzkich” po “dzikie”.
2.2
Początki dominacji człowieka współczesnego
Współczesnemu człowieku udało się stosunkowo szybko doprowadzić do wymarcia neander-talczyka. Przyczyna jest nieznana, ale według jednej z teorii jest to zasługa nowej strategii społecznej kromaniończyka, którą można nazwać “seks za mięso”. Kromaniończyk wykształcił ją już przed przybyciem do Europy.
Lewis Binford, opierając się na odkryciach z zaledwie jednego francuskiego stanowiska, sfor-mułował pogląd, że neandertalczycy zdobywali posiłki dla osobników tej samej płci. W jednej z jaskiń zamieszkiwanych ok. 70 tys. lat p.n.e. znaleziono centralnie usytuowane palenisko, wokół którego znajdowały się szczątki zwierząt żyjących w bliskim sąsiedztwie jaskini oraz narzędzia do ćwiartowania tych zwierząt, zaś po ścianą znaleziono paleniska ze szczątkami zwierząt żyjących kilkanaście kilometrów od jaskini oraz narzędzia też przyniesione z podobnej odległości.
Na podstawie tego odkrycia uznano, że kobiety polowały blisko jaskini i do nich należało ognisko środkowe, zaś mężczyźni wyprawiali się dalej, po lepsze narzędzia, i tam też polowali. Taka organizacja społeczna mogła funkcjonować, gdy przybyli kromaniończycy. Przyrost natu-ralny wśród ludzi współczesnych był o 2% większy niż wśród autochtonów – neandertalczyków. Jest to znaczna różnica pozwalająca człowiekowi miejscowemu zdominować ludność miejscową. Jedna grupa neandertalczyków mogła penetrować obszar kilkunastu kilometrów kwadratowych. Około 40-30 tys. lat p.n.e. neandertalczycy zostali zepchnięci na południe, do Hiszpanii, gdzie sprzed około 28 000 lat pochodzą najmłodsze ślady kultury mustierskiej.
Przed rokiem 70 tys. p.n.e. ludzie zdobywali żywność na jednym obszarze, ale kobiety i mężczyźni osobno w swoich grupach, dla siebie. Jednak 70 tys. lat temu w Afryce pojawiły się dwa stanowiska, na których zaczęła obowiązywać nowa struktura społeczna, zakładająca, że mężczyźni musieli zdobywać pożywienie dla kobiet ciężarnych oraz wychowywanych przez nie dzieci. Spowodowało to zmniejszenie umieralności noworodków i wzrost przyrostu natural-nego. Taka właśnie struktura, wytworzona w górnym paleolicie i przeniesiona do Europy przez kromaniończyka, umożliwiła wyparcie neandertalczyka bez konieczności dokonywania rzezi na nich.
Neandertalczyk prawdopodobnie posługiwał się już mową artykułowaną, ale nie jest to pewne. Wykonywane są badania DNA, które mają to rozstrzygnąć. Człowiek nowoczesny porozumiewał się językiem z całą pewnością, co, obok struktury społecznej, stanowiło o jego przewadze.
2.3
Kultury oryniacka i grawecka
Około 40 tys. lat lat temu kromaniończyk stworzył kulturę oryniacką (ang. Aurignacian cul-ture). Stanowiskiem eponimicznym tej kultury jest Aurignac w departamencie Haute-Garonne, region Midi-Pyrénées, we Francji. Zasięg kultury oryniackiej rozciągał się od Północnej Hiszpa-nii na wschód aż po wschodnią Ukrainę, łącznie z Italią i Bałkanami. Był prawie identyczny z zasięgiem późniejszej kultury graweckiej, której centrum genetyczne kultury jest zlokalizowane na pograniczu Austrii, Słowacji i Moraw. Stanowiskiem eponimicznym kultury graweckiej (ang. Gravettian culture) jest La Gravette w departamencie Dordogne, region Aquitaine, we Francji. Kultura jest datowana na 32-20 tys. lat temu. Do 1994 z kulturą grawecka była bezdysku-syjnie łączono figuratywne przedstawienia kobiet określane jako Wenuski. Obecnie wiadomo, że figurki tego typu należą również do kultur oryniackiej oraz magdaleńskiej, choć dominują Wenus z okresu kultury graweckiej.
Początki sztuki paleolitycznej. Malowidła jaskiniowe występują we Francji i Hiszpanii, w kręgu franko-kantabryjskim, po obu stronach Pirenejów. Analogiczne malowidła nie zostały znalezione w Europie Środkowej i Wschodniej. Uważano, że malowidła naskalne i petroglify związane były wyłącznie z kulturę magdaleńską, datowaną za lata 20-12 tys. p.n.e. (patrz Rozdział 2.4). Do 1994 roku sądzono, że rozwijały się one dopiero w górnej części paleolitu, 12-10 tys. lat temu.
Jednak w 1994 roku we Francji, w departamencie Ardèche, region Rhône-Alpes, a więc poza kręgiem franko-kantabryjskim, znaleziono jaskinię Chauvet, nazwaną od nazwiska odkrywcy. Przeprowadzono datowanie znalezionych w niej malowideł metodą14C. Określono, że malowidła
powstały około 32 tys. lat temu, czyli 16 tys. lat wcześniej niż najstarsze malowidła kultury magdaleńskiej, a wykonane były tą samą techniką. Znane dotąd jaskinie były zamieszkiwane przez tysiące lat, zaś malowidła w jaskini Chauvet powstały w przeciągu zaledwie kilku miesięcy lub lat.
W Jaskini Chauvet są przedstawione groźne dla człowieka drapieżniki. Tymczasem na malowidłach magdaleńskich nie występują groźne zwierzęta, ale zwierzęta udomowione. W Jaskini Chauvet przedstawiono zwierzęta w formie “animowanej” – klatka po klatce, w kilku sekwencyjnie po sobie następujących scenach. Ściana jaskini mogła być punktowo oświetlana, co sprawiało wrażenie, że zwierzęta poruszają się. Malowidła umieszczano także we wnętrzach nisz oraz na stalaktytach. Być może w przyszłości powstanie replika Jaskini Chauvet, podobnie jak w przypadku sztandarowych malowideł magdaleńskich w Lascaux oraz w Altamirze.
Jaskinia Chauvet mogła być zamieszkana przez kulturę oryniacką lub grawecką. Na jej temat nakręcono film dokumentalny. Prawdopodobnie nie było więc żadnych ewolucyjnych etapów pośrednich prowadzących od prostszych malowideł do złożonych, od razu pojawiły się skomplikowane, doskonałe malowidła.
W 1995 dokonano odkrycia, które świadczyło, iż sztuka z tego okresu powstawała nie tylko w jaskiniach, ale też pod gołym niebem. W trakcie badań ratunkowych przed budową tamy i elektrowni wodnej na rzece Côa, w północnej Portugalii, na skałach Doliny Côa, odkryto ryty naskalne przedstawiające zwierzęta. Najpierw sądzono, że ryty w Dolinie Côa pochodzą z neolitu, powstały 4 tys. lat temu, ale teraz wiadomo, że pochodzą one z przełomu kultur oryniackiej i graweckiej, sprzed 40 tys. lat. W paleolicie wykonano tam kilkadziesiąt tysięcy petroglifów. Są one wykonane w stylu podobnym do malowideł magdaleńskich, ale pochodzą z dużo wcześniejszego okresu. Odkrycie to było przełomowe, gdyż do tego czasu nie znano żadnej “galerii na świeżym powietrzu” pochodzącej z tych czasów, a jedynie malowidła i petroglify w jaskiniach. Petroglify w dolinie Côa cechują się tą samą tematyką oraz przedstawieniami tego
samego typu, co malowidła w najstarszej znanej jaskini – Chauvet. Ryty były powszechnie dostępne, a nie przeznaczone tylko dla wybranych, jak w przypadku jaskiń.
Początki sztuki naskalnej oraz malowideł wiążą się zatem z kulturą grawecką, a może nawet ze schyłkiem kultury oryniackiej. Malowidła jaskiniowe oraz ryty naskalne powstawały przez 25 tys. lat, czyli przez cały okres paleolitu.
Figurki Wenus. Przedstawiciele kultury graweckiej wykonywali najczęściej rzeźby z kości słoniowej, a rzadziej z kamienia. Figurki przedstawiały najczęściej kobiety. Ich autorzy pod-kreślali cechy płciowe, przedstawione kobiety były też nienaturalnie grube, być może dlatego, by mieć siłę wychowywać dzieci w czasie głodu. Ten rodzaj przedstawień został nazwany przez archeologów figurkami Wenus i jest kojarzony z kulturą grawecką. Rysy twarzy z nielicznymi wyjątkami są zamazane i niewyraźne. Najstarsze Wenus miały najbardziej naturalistycznie przedstawione cechy płciowe. Przedstawienia były prawdopodobnie związane z kultem płodno-ści, być może był to prototyp Wielkiej Matki z okresu neolityzacji.
Powstało kilka tez na temat przypuszczalnego pochodzenia figurek Wenus. Figurki mogły służyć do identyfikacji i świadczyły o przynależności do tej samej grupy, reprezentującej ten sam pakiet kulturowy. Ludy wędrując po Europie napotykały ludzi należących do tego samego gatunku. W przypadku takiego spotkania, za pomocą wspólnego elementu pakietu kulturowego, np. figurki Wenus, mogły rozpoznać ludy spokrewnione, co pozwalało uniknąć konfrontacji. Są też inne hipotezy głoszące, że figurki były formą paleolitycznej pornografii.
Najbardziej znaną figurką tego typu jest Wenus z Willendorfu, znaleziona w Dolnej Austrii. Ma na głowie charakterystyczną fryzurę lub nakrycie głowy. Jest jedyną zachowaną figurką z cechami indywidualnymi – ustami, wyrazem twarzy, a także z fryzurą z długimi włosami. Rzeźba wyobraża naturalistycznie wszystkie cechy płci żeńskiej. W Polsce znaleziono schema-tyczne przedstawienia Wenus w krzemieniu pochodzący z okresu kultury magdaleńskiej. Były one dużo prostsze niż starsze Wenus kultury graweckiej.
Dolní Věstonice. W Dolních Věstonicach na Morawach znajduje się stanowisko z pozostało-ściami osiedli mieszkalnych. W pobliżu osady znajduje się nagromadzenie szczątków mamutów. Mogło być to miejsce, gdzie mamuty przechodziły, by dokonać żywota. Tak powstawały natu-ralne cmentarzyska mamutów, odpowiadające współczesnym cmentarzyskom słoni. Mogło to być też śmietnisko, gdzie ludzie porzucali szczątki upolowanych mamutów. Analizy palenisk wykazały, że kości mamutów były używane jako opał, a czaszki mamutów były fundamentami budowli mieszkalnych, być może z żeber tworzono szkielet budowli. Takie budowle znane są z Krakowa.
W szałasie odkryto centralnie położone paleniska z glinianą kopułą i jednym otworem, zaś w obrębie budowli znaleziono wiele figurek ludzi i zwierząt z gliny wypalonej, czyli ceramicznych, pochodzących z 27-28 tys. p.n.e. Jest to najstarsze znalezisko ceramiczne w skali świata. Wśród tych przedmiotów znaleziono kulki gliniane w całości i kulki popękane na części, w wyniku wrzucenia mokrej gliny bezpośrednio do ognia. W celu poprawnego wypalenia konieczne jest stopniowe odparowywanie wody. Nie wiadomo, jaki był cel wrzucania kulek do ognia.
Wiadomo, że ludzie w Dolních Věstonicach wierzyli w życie pozagrobowe. Znaleziono groby jednostkowe, w których pochowani byli dorośli i dzieci. Znaleziono też groby wielu osób, któ-rych szkielety były zachowane niekompletnie. Być może jednostkowe groby po jakimś czasie otwierano i przenoszono resztki szkieletów do grobów masowych. Znaleziono też grób potrójny osób około 20. roku życia. Po środku jest niepełnosprawna kobieta. Mężczyzna po jednej stro-nie ma położoną rękę tak, jakby trzymał kobietę “pod rękę”, zaś drugi mężczyzna ma położoną dłoń na łonie kobiety i jest “przybity” kołkiem do ziemi w okolicy miednicy. Prawdopodobnie
po to, by nigdy nikomu nie zaszkodził. Na głowie miał założoną nietypową dekorację. Mógł być to szaman, który został ukarany w ten sposób.
2.4
Malarstwo jaskiniowe w okresie magdaleńskim
Około 20-18 tys. lat temu w Europie południowo-zachodniej nastąpiło zróżnicowanie kul-tury graweckiej. Narodziły się nowe kulkul-tury. Wśród nich była kultura magdaleńska (ang. Magdalenian culture), które istniała 18-12 tys. lat temu, na obszarach od Portugalii i Gali-cji po ziemie polskie. Nazwa kultury pochodzi od stanowiska La Madeleine w departamencie Dordogne, region Aquitaine, we Francji.
W górnej części paleolitu, w czasach kultury magdaleńskiej, 12-10 tys. lat temu, ryty i ma-lowidła naskalne intensywnie rozwijały w Europie zachodniej, w regionie franko-kantabryjskim. Koncentracje malowideł jaskiniowych z tego okresu są w okolicach Lyonu i Kantabrii.
Magdaleński okres rozwoju malarstwa jaskiniowego jest ważny dla badań nad malarstwem jaskiniowym. Badania te są prowadzone już od XIX wieku. Do dziś nie odpowiedziano na pytanie, po co powstawały malowidła naskalne. Powstają liczne teorie na ten temat, ale próby odpowiedzenia na to pytanie nie przybliżają nas do znalezienia wspólnego poglądu. Pesymi-styczne głosy wzywają do zaprzestania formułowania hipotez na ten temat.
Pierwszą jaskinią, którą odkryto w regionie franko-kantabryjskim była odkryta w 1879 Ja-skinia Altamira. W 1880 roku właściciel i odkrywca malowideł stwierdził, że malowidła zostały namalowane przez dawno żyjące ludy. Teza ta została początkowo wyśmiana. W 1902 roku stwierdzono, że malowidła Altamiry pochodzą z okresu paleolitu. Przyznał to badacz, który wcześniej nie akceptował tez o starożytnym pochodzeniu malowideł. Od tego czasu odkryto liczne malowidła. Dziś od Portugalii aż po Ural znane są ryty naskalne i malowidła jaskiniowe z paleolitu na ponad 350 stanowiskach. Malowidła te powstały przez okres 25 tys. lat. Ozna-cza to, znana jest tylko niewielka część malowideł paleolitycznych, które zostały namalowane. Mogły one nie zachować się lub pozostawać wciąż nieodkryte. Wejścia to części jaskiń mieszczą się dziś poniżej poziomu wody. Jaskinię Lascaux odkryto w 1940 roku.
Datowanie malowideł ustalono na podstawie znalezionych w pobliżu narzędzi krzemiennych na 27-26 tys. p.n.e. Zostało ono potwierdzone w wyniku badań radiowęglowych.
Jaskinia Maszycka. Kultura magdaleńska stworzyła liczne stanowiska jaskiniowe w Europie. Jedną z takich jaskiń była Jaskinia Maszycka w Polsce. Położona w obrębie Ojcowskiego Parku Narodowego Jaskinia Maszycka jest najbardziej znanym stanowiskiem kultury magdaleńskiej w Polsce, pochodzącym sprzed 17 tys. lat. Ludność ją zamieszkująca przybyła z Francji. Najbliższe współczesne jej stanowisko tej samej kultury położone było w odległości 300 km.
Jest to jedyne stanowisko w Polsce z górnego paleolitu, które dostarczyło 4 przedmioty kościane z nacięciami i motywami geometrycznymi, będące najstarszymi dziełami sztuki w na ziemiach polskich. Przedmioty te reprezentują sztukę mobilną. Nie ma w Polsce malowideł naskalnych z tego okresu. Zygzak, zdobiący jeden z przedmiotów z Jaskini Maszyckiej, jest najstarszym motywem spotykanym w Europie na przedmiotach kościanych. Znaleziono tam też wyobrażenie żeńskich narządów płciowych. Przeważały narzędzia wykonane z kości w stosunku do wykonanych z krzemienia w proporcji 150:100.
Jaskinię zamieszkiwało 16 osób, z czego połowa to dzieci. Grupa ta została wymordowana przez ludzi będących również przedstawicielami kultury magdaleńskiej, którzy nie zabrali ze sobą żadnych narzędzi. W jaskini doszło do kanibalizmu. Nie wiadomo, czy miał on charakter rytualny.
Rodzaje przedstawień jaskiniowych Na ścianach jaskiń w regionie franko-kantabryjskim przedstawiono gatunki zwierząt, które towarzyszyły ludziom na przestrzeni 25 tys. lat pale-olitu. Doliczono się 3558 przedstawień zwierząt pochodzących z paleolitu na ścianach 350 jaskiń w Europie. Najczęściej przedstawiano konie (981 wizerunków), następnie bizony (750), kozio-rożce (322), mamuty (294), tury, jelenie, renifery, lwy (77, z najstarszych jaskiń), nosokozio-rożce, niedźwiedzie jaskiniowe (49), ryby, ptaki (< 1%), mężczyźni (bardzo rzadko), kobiety (1 lub 2 przedstawienia).
Pojawiają się też znaki geometryczne i niezidentyfikowane kształty – romby, prostokąty, od-bicia dłoni negatywowe (polewanie dłoni przyłożonej do skały farbą) i pozytywowe (przyłożenie umazanej farbą dłoni do skały), czasem, ale bardzo rzadko są to odbicia dłoni dzieci. Czasem były to odbicia uszkodzonych dłoni. Są też naturalistycznie przedstawione wzgórki łonowe i sromy – żeńskie narządy płciowe. Mężczyźni na malowidłach mają zazwyczaj nienaturalnie duże fallusy. Przedstawiono też istoty polimorficzne, tylko częściowo antropomorficzne.
Na malowidłach nigdy nie przedstawiano krajobrazu, drzew. Zwierzęta nie stoją na twardym podłożu, ale unoszą się w powietrzu. W neolicie, w epoce brązu i żelaza malowidła uwzględ-niają krajobraz, ale nigdy nie zdarza się to w paleolicie. Nigdy nie przedstawiano też budowli mieszkalnych, szałasów. Przez cały ten okres artyści malowali prawie wszystkie malowidła wy-korzystując tylko dwa kolory – czarny i czerwony. Bardzo rzadko wykorzystywano kolor żółty, a kilkakrotnie tylko kolor biały. Ochra, czerwony barwik, był wykorzystywany w rytuałach pogrzebowych. Zarysy kształtów zwierząt zaznaczono czarnym kolorem.
Czarny barwnik otrzymywano z MnO2lub z węgla drzewnego z tłuszczem zwierzęcym. Kolor
żółty otrzymywano ze związków żelaza. Sylwetki zwierząt są przedstawiane zawsze z boku, dopiero w Jaskini Chauvet znaleziono przedstawienie zwierzęcia en face, z przodu. Zazwyczaj zwierzęta znajdują się w ruchu, w pozycjach dynamicznych. Ryty naskalne powstawały nie tylko na wolnym powietrzu, ale też na ścianach, zwłaszcza w okresie magdaleńskim. Zachowały się odciski stóp w glinie, także odciski stóp dzieci.
Większość malowideł musiała powstawać przy udziale kilku osób ze względu na konieczność podtrzymywania oświetlenia oraz wzniesienia rusztowań umożliwiających malowanie na wy-soko umieszczonych stropach jaskiń. Wybierano często trudno dostępne miejsca do wykonania przedstawień, takie jak dna kilkumetrowych kominów.
Gdy odkryto pierwsze przykłady sztuki ruchomej w XIX wieku, takie jak człowiek o lwiej głowie z obszaru Niemiec z przełomu kultury oryniackiej i graweckiej, twierdzono, że figurki były sztuką dla sztuki. Wierzono, że powstawały w wyniku zaspokojenia podstawowych po-trzeb. Sztuka pojawia się nagle, od razu w swojej najdoskonalszej formie. Rozwój sztuki nie miał charakteru ewolucyjnego, ale rewolucyjny. Brakuje starszych, miej doskonałych form. Na początku XX wieku teoria sztuki dla sztuki upadła. Pojawiła się zamiast niej teoria totemi-styczna. Totem jest przedmiotem lub zwierzęciem, który ma przynieść szczęście. Totemem może np. zwierzę, na które nie poluje się, modli się do niego i prosi o łaski. Wierzono, że sylwetki zwierząt miały być totemami. Ale zaprzeczają temu przedstawienia kłucia zwierząt dzidami.
Sformułowano nową teorię “magii łowiecko-myśliwskiej”, która obowiązywała do lat 40. XX wieku. Głosiła, że malowidła miały ułatwić polowanie na przedstawione zwierzęta. Magia miała charakter tzw. “magii sympatycznej” – malowidła mogły też zapewniać określonym gatunkom płodność, aby podtrzymać jego populację na danym obszarze. Mogły też zapewniać szczęście ludziom utożsamianym z przedstawionymi malowidłami.
Teoria została zastąpiona w latach 40. i 50. XX wieku przez teorię strukturalistyczną. Jej autorem był André Leroi-Gourhan. Twierdził, że w określonych miejscach jaskini przed-stawiono określone gatunki zwierząt, a określonym gatunkom zwierząt towarzyszyły określone
znaki geometryczne oraz sytuacje, w których je przedstawiono. Poszczególne zwierzęta np. bi-zony odpowiadały pierwiastkom żeńskim, bo towarzyszyły im sromy, zaś np. konie odpowiadały pierwiastkom męskim, bo towarzyszyły im fallusy. Malowidła stanowiły więc podział świata na pierwiastki męskie i żeńskie oraz symbolizujące je gatunki zwierząt. Teoria strukturalistyczna miała całościowo wyjaśnić cel paleolitycznej sztuki jaskiniowej.
Pojawiła się nowa “teoria szamanistyczna”, głosząca, że autorzy malowideł tworzyli je kon-taktując się z duchami zwierząt, po wprowadzeniu się w stan transowy. Świat mógł być po-dzielony na trzy części – niebo, ziemia i podziemie. Aby skontaktować się z duchami należy wznieść się do nieba lub zejść pod ziemię. Szaman to człowiek odpowiadający w społeczności na kwestie związane z wierzeniami. Uważa się, że szamanem mogła być osoba chora, będąca w odmiennym stanie świadomości – stanie transowym. Bycie w tym stanie umożliwiało kontakt z duchami. W stan transowy wprowadzano się, m.in. w kulturze nordyjskiej pijąc wywar z czerwonych muchomorów, lub zażywając substancje narkotyczne.
Malowidła jaskiniowe górnopaleolityczne i schyłkowopaleolityczne zostały zapoczątkowane przez schyłkową kulturę oryniacką lub rodzącą się kulturę grawecką około 32-33 tys. lat temu. Najstarsze jaskinie kryją przedstawienia inne niż malowidła z jaskiń kultury magdaleńskiej np. reprezentantów tak groźnych gatunków jak kotowate, nosorożce.
Rysunek 1:
Malowidła w Lascaux pochodzą z czasów 17-15 tys. lat temu, zostały stworzone przez kul-turę magdaleńską. W tych samych czasach z Francji przybyła do Jaskini Maszyckiej grupa reprezentantów kultury magdaleńskiej. Kultura magdaleńska istniała i tworzyła malowidła skalne od 20 do 12 tys. lat temu. W Jaskini Lascaux, przed zamknięciem jej dla turystów, wy-budowano schody oraz przejścia. Artyści wybierali często trudno dostępne części i powierzchnie jaskini, by, wykorzystując nierówności, podkreślić dynamizm ruchu zwierząt. Malowidła wyko-nywano m.in. na stropie i na dnie komina jaskiniowego o średnicy 60 cm. Zwierzęta przedsta-wione są z boku. Choć malowidła powstawały przez tysiące lat, bardzo rzadko zdarzało się, by jedne malowidła zostały zamalowane innymi.
Malowidła wykonywano w dwóch barwach – czerni i czerwieni. Czasami pojawiały się malowidła żółte. Na przedstawieniach w Lascaux widać m.in. konie, tury. Jeden z turów został namalowany z uwzględnieniem naturalnych wypukłości jaskini. Większość zwierząt ma męskie cechy płciowe. Część z nich jest nadmiernie gruba, co mogłoby wskazywać na ciężarne samice. Jednak był to prawdopodobnie tylko cecha stylu. Na przedstawieniach nigdy nie ma zwierząt kopulujących.
Jedna ze scen przedstawia ranionego dzidą, agresywnego bizona zabijającego mężczyznę o ptasiej głowie (patrz Rysunek 1), co może świadczyć o tym, że jest to szaman. Bizon i
mężczyzna mają podkreślone cechy płciowe. Mężczyźnie w polowaniu towarzyszy figurka ptaka na patyku. Taka scena została wyobrażona tylko raz w paleolitycznym malarstwie jaskiniowej. Mężczyzn z głowami ptaków ukazywano wielokrotnie w późniejszych czasach, aż do czasów rzymskich.
Inne przedstawienie ukazuje krew wypływającą z boku rannego zwierzęcia (patrz Rysunek
2) i krew wypływającą z pyska zwierzęcia. Są to rzadkie przedstawienia nawiązujące do magii myśliwskiej. Jest też przedstawienie jelenia z porożem. Malowidła czasami nakładają się na siebie, co utrudnia ich interpretację. Można datować je określając stratygrafię.
Rysunek 2:
W Lascaux są też przedstawienia tzw. stylu prześwietlającego. Ukazują one układ pokar-mowy we wnętrzu “prześwietlonego” zwierzęcia. Przedstawiono także tura z licznymi dzidami tkwiącymi w jego grzbiecie.
Niektóre malowidła noszą ślady zniszczeń w postaci uderzeń lub dźgań patykami – “dzidami”. Patyk był czasem wcześniej zanurzony w farbie. W ten sposób myśliwi mogli uprawiać magię myśliwską. W jaskiniach istnieją też płaskorzeźby przedstawiające zwierzęta w postaci zarysu konturów ciała. W paleolicie tworzono też wyobrażenia polimorficzne łączące cechy ludzkie oraz zwierzęce. Malowidłom towarzyszą odciski dłoni, często dłoni okaleczonych. Okaleczenie, np. odcięcie palca, może jednak być pozorowane poprzez zagięcie palców.
W najstarszej Jaskini Chauvet wykonano przedstawienia “klatkowe”, ukazujące sekwencję kilku następujących po sobie scen. Dla malarstwa jaskiniowego wyróżniono różne style, m.in. na podstawie przedstawień sromów ulegających stopniowemu uproszczeniu wraz z czasem.
3
Mezolit
Między XII a IX tys. p.n.e. kończy się plejstocen i epoka lodowcowa. Odsłonięty zostaje Bałtyk. Skandynawia i Wielka Brytania były połączone lądem z Europą Zachodnią.
W tym czasie rozkwitła kultura świderska, charakteryzująca się ostrzami strzemiączko-watymi. Rozwinęła się na początku X tys. p.n.e., dokładnie wtedy, gdy skończył się plejstocen i rozpoczął holocen. Wiele stanowisk tej kultury znajduje się w Polsce.
Okres mezolitu jest okresem przejściowym między paleolitem i neolitem. W Europie pół-nocnej dochodziło wtedy do adaptacji ludzi do zmieniającego się klimatu, zmiany fauny i flory. Zanikają wielkie ssaki plejstoceńskie i renifery. W X tys. p.n.e. zasięg lądolodu ograniczył się do obszarów dziś przezeń zajmowanych. W klimacie nastąpiło gwałtowne ocieplenie, na miejscu tundry i tajgi pojawiły się lasy liściaste. Klimat i fauna osiągnęły dzisiejszą formę. Wymuszało
to zmianę strategii łowieckich oraz wykorzystywanych narzędzi. Nie wykorzystywano już broni miotanej, oszczepów.
Zaczęto polować na jelenie, sarny, a największymi zwierzętami łownymi były były tury i żubry. W polowaniach wykorzystywano broń krzemienną. Po odsłonięciu pojezierzy przez lądolód zaczęło rozwijać się rybołówstwo.
Niektóre społeczności zaczęły wędrować na północ, za reniferami. Przedstawiciele kultury świderskiej także wędrowali na północ, właśnie po to, by polować na migrujące renifery.
Kultura natufijska jest kulturą schyłkowopaleolityczno-mezolityczną z obszaru Bliskiego Wschodu. Istniała w X tys. p.n.e. Jest ona ważna ze względu na rozwój gospodarki przetwór-czej. Była to jednak społeczność myśliwsko-zbieracko-łowiecka, mezolityczna, która zaczęła prowadzić osiadły tryb życia i budować domu i osady.
Grupy kultury świderskiej, ani żadni ludzie w Europie, nie prowadzili wtedy jeszcze osadni-czego trybu życia, a wędrowniczy. Kultura świderska była kulturą mezolityczną.
Mezolit to okres twórczej adaptacji schyłkowopaleolitycznych społeczności do warunków holoceńskich. Trwał on w Polsce od początku holocenu do przejścia na gospodarkę wytwórczą, rolniczo-hodowlaną. Proces przejścia do gospodarki wytwórczej trwał jednak w Europie kilka tysięcy lat. Uznaje się, że mezolit kończy wraz z pojawieniem się pierwszych społeczności o gospodarce rolniczo-hodowlanej. W Polsce nastąpiło to w połowie VI tys. p.n.e. Jednak dwa rodzaje społeczności, zbieracko-łowieckie i rolniczo-hodowlane, współegzystowały w Polsce przez 1500 lat.
Na południu Europie neolit rozpoczął się już w połowie VII tys. p.n.e., a we wschodniej jej części jeszcze wcześniej. Mieszkańcy północnej Europie przyjęli gospodarkę produkcyjną dopiero na przełomie IV i III tys. p.n.e.
Mnogość stanowisk mezolitycznych w Polsce wynika z nomadycznego trybu życia ówczesnych ludzi. Jedna grupa mogła założyć liczne stanowiska archeologiczne wędrując po całym obszarze przez tysiące lat. Dlatego ważniejszy jest zasięg stanowisk danej kultury niż ich liczba.
Mezolit to okres, który cechuje mikrolityzacją i geometryzowaniem narzędzi krzemiennych wykorzystywanych przez społeczności żyjące wówczas w Europie Środkowej, reprezentujące różne kultury, Mikrolityzacja była spowodowana polowaniem na mniejsze zwierzęta. Trzeba było dostosować rozmiar instrumentarium narzędziowego do rozmiaru zwierzyny. Nie wszystkie gatunki zwierząt zmieniły się. Ludność kultury magdaleńskiej polowała na renifery w plejstoce-nie, a zwierzę to występowało nadal w holoceplejstoce-nie, a jedynie wyemigrowało na północ. Pojawiło się dużo małych gatunków np. zające, borsuki.
Od górnego paleolitu, od pojawienia się człowieka o nowoczesnej budowie anatomicznej, pojawiła się wiórowa technika produkcji narzędzi krzemiennych. Technika ta była stosowana od kultury oryniackiej aż do epoki żelaza. Odłupek jest wiórem, jeśli jest jego długość co najmniej dwa razy większa niż szerokość. Wióry krzemienne były łamane na części, a następnie mocowane np. jako groty na drewnianych drzewcach. Konsekwencją łamania wiórów była geometryzacja narzędzi.
Upolowane zwierzęta były używane całkowicie – wykorzystywano skóry, mięso, kości. Jedno krzemienne narzędzie mogło być tzw. narzędziem kombinowanym, czyli pełnić różne funkcje w zależności od ich geometrycznego osadzenia na trzonku i położenia.
Wycofujący się lądolód pozostawił na obszarze Polski dużą ilość narzutowego krzemienia w kształcie kulek. Krzemień ten był wykorzystywany do produkcji narzędzi w schyłkowym paleolicie i mezolicie. Nigdy jednak nie brakowało surowca krzemiennego do produkcji narzędzi krzemiennych i jego ewentualny deficyt nie był przyczyną mikrolityzacji.
Co prawda w neolicie krzemień wydobywano metodami górniczymi, ale tylko po to, aby pozyskać kamień o specjalnych walorach estetycznych. Służył on do produkcji przedmiotów prestiżowych, które ofiarowano bóstwom. Czyniła tak m.in. neolityczna kultura amfor kuli-stych.
Na ziemiach polskich w mezolicie istniały trzy kultury: kultura chojnicko-pieńkowska, kul-tura komornicka i kulkul-tura janisławicka. Z Janisławic koło Skierniewic, stanowiska eponimicz-nego kultury janisławickiej, pochodzi najstarszy w Polsce pochówek mezolityczny z VI tys. p.n.e.
Krzemienne narzędzia mezolityczne miały często rozmiary tak małe jak 0,5 cm na 1 cm. Nawet tak małe narzędzia noszą ślady załuskania, czyli dodatkowej, mikroskopijnej obróbki zaostrzającej. Aby wydobyć te narzędzia często trzeba przesiewać ziemię na stanowisku.
W schyłkowym paleolicie zanikły malowidła jaskiniowe, ale kwitła wciąż drobna sztuka przenośnia. Dekorowano tzw. motyki rogowe, produkowano figurki zwierząt. Przedmioty te miały często charakter kultowy. Odejście od dekorowania jaskiń było związane z nomadycznym trybem życia, a być może też zmianą wierzeń.
W Europie Środkowej i Północnej coraz częściej rolę ważnego surowca odgrywał bursztyn. Jest on znany ze stanowisk z przełomu paleolitu schyłkowego i mezolitu. Znaleziono także bursztynowe kulki z XIII tys. p.n.e. w Szwajcarii, pochodzące sprzed ustąpienia lodowca. Nie jest to więc bursztyn bałtycki, który zaczął być pozyskiwany w X tys. p.n.e. Z bursztynu wykonywano m.in. figurki niedźwiedzi polarnych. Szczyt zainteresowania bursztynem, jako “złotem północy”, miał miejsce w I w. n.e., w czasach rzymskich.
Oprócz przedmiotów kultowych wykonywano także zdobione rzeźbieniami narzędzia. Dbano nie tylko o efektywność narzędzi, ale też o efektowność ich wyglądu. Poszczególne społeczności dążyły do coraz dalej idącej indywidualizacji, która wyrażała się też w stylu rzeźbień.
4
Neolit
4.1
Proces neolityzacji
Cechą charakterystyczną społeczności na neolitycznym poziomie rozwoju jest: 1. wytwórcza gospodarka rolniczo-hodowlana,
2. wytwarzanie i wypalanie naczyń ceramicznych,
3. posługiwanie się techniką gładzenia przy produkcji narzędzi kamiennych.
Już kultura grawecka wykonywała wypalane narzędzia ceramiczne. W neolicie techniką ceramiczną wykonywano zaś naczynia. Przejście z gospodarki przyswajającej do produkcyjnej nastąpiło poprzez udomowienie określonych gatunków zwierząt i zbóż. Nastąpiło to niezależnie w kilku miejscach świata.
Do neolityzacji doszło na Bliskim Wschodzie, skąd gospodarka wytwórcza rozprzestrzeniła się do Europy i Afryki. Niezależnie do neolityzacji doszło w innych stronach świata, jednak w każdym przypadku miało to miejsce w innym czasie, udomowiono też inne gatunki zwierząt i zbóż. Najwcześniej neolityzacja nastąpiła w Chinach i Indochinach, gdzie już w XI tys. p.n.e. udomowiono ryż.
Dla Europy najważniejszym centrum neolityzacji był Żyzny Półksiężyc, rozciągający się od Izraela przez Liban, Syrię, Turcję, Irak po Iran. Neolityzacja miała tam miejsce na przełomie IX/VIII tys. p.n.e. Udomowiono pszenicę i jęczmień. Do neolityzacji doszło na skraju obszaru,
który nie nadawał się do upraw rolniczych, na zboczach gór Zagros. Obszar ten był zamieszki-wany przez reprezentantów kultury natufijskiej, którzy prowadzili osiadły tryb życia. Nie był dogodny pod względem urodzajności gleb i klimatu. Neolityzacja miała miejsce w tym właśnie miejscu, bo tylko tam pszenica i jęczmień, dwie dzikie trawy, występowały dziko w naturalnych warunkach. Na tym samym obszarze udomowiono owcę, kozę i bydło domowe. Świnia, zgodnie z analizami DNA, również pochodzi z Bliskiego Wschodu i tam został udomowiona.
W Europie udomowiono renifera, zaś konia udomowiono w regionie Morza Kaspijskiego, na pograniczu Azji i Europy. Owies został prawdopodobnie udomowiony już na obszarze Europy. W Mezoameryce i w Andach doszło do neolityzacji w VI/V tys. p.n.e. Udomowiono tam kukurydzę, a w Andach lamę i alpakę.
Na Bliskim Wschodzie mówi się o neolicie preceramicznym. O ile udomowienie roślin i zwie-rząt miało miejsce w obrębie mezolitycznej kultury natufijskiej na przełomie IX/VIII tys. p.n.e., ceramika naczyniowa pojawiła się w Azji Mniejszej i Europie Południowej dopiero na przeło-mie VIII/VII tys. p.n.e. Bliskowschodni neolit preceramiczny trwał więc 1000 lat. Kultura natufijska już wcześniej wykorzystywała dziko rosnący, jako trawa, jęczmień.
W Sudanie, na saharyjskim obszarze neolityzacji ceramika naczyniowa pojawiła się już w XI tys. pn.e., a więc znacznie poprzedzała udomowienie zwierząt i roślin. Nie można więc mówić w przypadku Sahary o neolicie preceramicznym.
Po udomowieniu pszenicy i jęczmienia w górach Zagros, nastąpiła ekspansja upraw na obszar całego Żyznego Półksiężyca. Dzikie zboża do dziś rosną w górach na obszarze Żyznego Półksię-życa. Nie należy stosować określenia “rewolucja neolityczna”, gdyż sugeruje one, że wydarzenia działy się szybko, a w rzeczywistości proces neolityzacji był długotrwały.
Polscy archeolodzy badają najstarsze stanowiska neolitu preceramicznego na Bliskim Wscho-dzie. Prof. Ryszard Mazurowski bada Tell Qaramel, stanowisko, które było zamieszkane przez kilka tysięcy lat. Raz zasiedlony obszar był zamieszkiwany niemalże stale do czasów islamskich. Kolejne warstwy były kładzione jedna na drugiej. Obecnie telle wykorzystywane są często jako cmentarzyska. Koło Tell Qaramel znajduje się linia kolejowa Stambuł-Bagdad. W III tys. p.n.e. na stanowisku dokonano pochówku “księżniczki”.
We wczesnym neolicie na całym Bliskim Wschodzie wznoszono budynki mieszkalne na planie owalnym z cegły suszonej. Dopiero w VIII tys. p.n.e. pojawiły się budynki na planie prostokąta. W Tell Qaramel znaleziono wieże z VIII tys. p.n.e., starsze niż zabudowania w Jerycho. Pod podłogami domostw znajdowały się pochówki.
Wykonywano rzeźby bóstw fallicznych, związanych z kultem płodności, a także bóstw zoo-morficznych. W Nemrik w Iraku znaleziono zabudowania na planie prostokąta.
Bliskowschodnie społeczności wczesnoneolityczne miały również rozbudowaną plastykę fi-guralną reprezentowaną głównie przez rzeźby postaci kobiecych. Kontynuowały one tradycję graweckich figurek Wenus i mogły być przez nie inspirowane. Nawet w V tys. p.n.e. kobiety przestawiano z podkreśleniem cech płciowych. Postaci męskie nie były przedstawiane, ale w tym czasie na Bliskim Wschodzie powstawały liczne przedstawienia falliczne.
Przedstawienia siedzącej kobiety są interpretowane jako przedstawienia bogini-matki. Ana-logiczne rzeźby powstawały w Europie, w tym Polsce, w całym neolicie.
Po opanowaniu produkcji ceramiki naczyniowej, zaczęto tworzyć naczynia antropomorficzne zawierające cechy kobiece. Ówczesne kultury anatolijsko-bałkańskie naczyniom ceramicznym przypisywały płodność. W naczyniach przechowywano ziarno z myślą o ponownym wysiewie, dlatego chciano, poprzez kobiecy kształt naczynia, zapewnić płodność ziarnom.
Znajomość technik rolnictwa i hodowli rozchodziła się falowo z Bliskiego Wschodu w stronę Europy. Społeczności produkcyjne do Europy wniknęły przez Bałkany, a następnie rozchodziły
się na wschód i na zachód. W Polsce neolityzacja miała miejsce w IV tys. p.n.e. Proces neoli-tyzacji był bardzo powolny, a na Półwyspie Iberyjskim oraz w Europie Wschodniej i Północnej wtedy nadal występowały ludy mezolityczne.
4.2
Kultury neolityczne Europy Środkowej
W dalszej części wykładu rozważany będzie obszar Europy Środkowej. Pierwsze neolityczne kultury na obszarze polskim należały do kompleksu kultur linearnych.
Ludy neolityczne docierały z dorzecza Dunaju i Cisy przez Bramę Morawską na ziemie polskie. Określa się je mianem “kultur cyklu naddunajskiego”. Chronologicznie były to kultury:
1. ceramiki wstęgowej, 2. ceramiki kreskowo-kłutej, 3. lendzielsko-polgarska, 4. ceramiki promienistej.
Pierwszą kulturą neolityczną na ziemiach polskich była kultura ceramiki wstęgowej, która wzięła swą nazwę od motywów dekoracyjnych. Stanowiska tej kultury mieszczą się nad Wisłą (w okolicach Sandomierza, Krakowa, na Kujawach i Połkach) oraz nad Odrą (na Nizinie Śląskiej i w okolicach Szczecina). Najstarsze stanowisko pod Krakowem jest datowane na rok 5400 p.n.e.
O lokalizacji stanowisk decydowały warunki glebowe. Kultura ceramiki wstęgowej wybierała obszary lessowe oraz doliny Wisły, Odry i Bugu, gdzie występują czarne ziemie oraz mady. W neolicie rolnicy uprawiali też gleby mało żyzne, m.in. gliny polodowcowe na przedmieściach Gdańska. Na północno wschodnich Warmii i Mazurach, pod Kaliszynem, wczesnoneolityczni rolnicy również założyli pojedyncze stanowisko na czarnych ziemiach.
Na naczyniach pojawiał się ornament w postaci wstęg tworzących linie łamane lub proste, okrążające naczynie. Dominującym kształtem były półkoliste naczynia wzorowane na bałkań-skich, anatolijskich i bliskowschodnich tykwach. Takie “tykwy” były modelowane w glinie.
Kultura, podobnie jak wiele innych, została wyróżniona na podstawie ornamentów zdobią-cych naczynia. Motyw zdobniczy był nośnikiem informacji kulturowych, które dla nas dzisiaj są nieczytelne. Odcisk sznura mógł być sposobem przekazania określonych informacji. Sąsiadu-jące ze sobą ludy potrafiły tworzyć naczynia należące do odmiennych kultur archeologicznych. Wtedy informacje te mogły być nieczytelne dla reprezentantów innej kultury.
Domy kultury ceramiki wstęgowej były duże, słupowe, wielorodzinne, na planie prostokąta lub trapezu. Ich długość wynosiła ok. 30-40 metrów. Domy były wewnętrznie podzielone na części należące do poszczególnych rodzin. Pola uprawne nie były grodzone, znajdowały się bezpośrednio w sąsiedztwie domów. Osady rolniczo-hodowlane były lokalizowane w pobliżu cieków wodnych ze względu na konieczność zapewnienia wody do picia ludziom i zwierzętom.
Pierwsza neolityczna studnia Europy Środkowej pochodzi z VII tys. p.n.e. Wystarczyło drążyć na głębokość 2-3 metrów, aby uzyskać dostęp do wód podskórnych. W Grecji i na Cyprze studnie sięgające 9-10 metrów są datowane na IX/VIII tys. p.n.e., czyli budowały je już społeczności mezolityczne.
Dziś po domostwach kultur ceramiki wstęgowej pozostały otwory po słupach konstrukcyj-nych. Ściany wykonywane były z ażurowej plecionki oblepianej gliną. Ze względu na klimat nie można było budować zgodnie z tradycją anatolijską z cegły suszonej i z płaskimi dachami. Od środkowego dorzecza Dunaju na północ technikę tę zastąpiły domy słupowe z dachem dwu-spadowym. Technika dachu dwuspadowego jest wykorzystywana nieprzerwanie na ziemiach polskich od kilku tysięcy lat.
W pomieszczeniu zamieszkiwanym przez rodziny znajdowały się paleniska. Pomieszczenia pozbawione palenisk były wykorzystywane jako magazyny żywności dla ludzi i zwierząt oraz do przetrzymywania zwierząt w ziemie. Do czasów nowożytnych nie wznoszono specjalnych pomieszczeń gospodarczych dla zwierząt.
Osady były opuszczane na pewien okres, np. jednego pokolenia, a następnie odbudowywane i zasiedlane ponownie. Wykorzystywano ponownie te same grunty rolne.
Ludzie 27 tys. lat temu zapoczątkowali tworzenie palenisk. Zakładali je przedstawiciele kul-tury oryniackiej w Dolních Věstonicach. Niemalże identyczne paleniska powstawały w neolicie. Pierwsze społeczności neolityczne zaczęły budować też pierwsze studnie. Trzy pierwsze kul-tury cyklu dunajskiego to społeczności w równym stopniu rolnicze i hodowlane. Zajmowały się także myślistwem. Specjalizacja rolnicza lub hodowlana zaczęła się dopiero od czasów kultury pucharów lejkowatych, ale jedna gałąź gospodarki produkcyjnej nigdy nie okazała się wystar-czająca. Wyspecjalizowani rolnicy i hodowcy musieli wymieniać się swoimi produktami. Ponad 90% członków społeczności pucharów lejkowatych stanowili mieszkańcy autochtoniczni – me-zolityczni Europejczycy, który dokonali neolityzacji. Społeczności produkcyjne miały większe szanse przeżycia w razie katastrof naturalnych niż społeczności myśliwskie.
Do uprawy gleby służyły “motyki w kształcie kopyta szewskiego” z otworem, którymi spulch-niano ziemię.
Obrządek pogrzebowy kultur ceramiki wstęgowej i ceramiki kreskowo-kłutej po raz pierwszy charakteryzował się dominacją obrządku szkieletowego nad ciałopalnym. Zaczął on zanikać wraz z zanikiem kultury ceramiki kreskowo-kłutej.
Do grobów wkładano przedmioty codziennego użytku – narzędzia, ceramikę naczyniową, ozdoby. Wskazuje to na wiarę w życie pozagrobowe, a życie pośmiertne nie różni się znacząco od życia doczesnego. Do grobów wkładano bogate ozdoby już od czasów neandertalskich. Motywy zdobnicze i ozdoby stosowane przez społeczności neolityczne zostały przejęte lub zapożyczone od społeczności mezolitycznych. Bransolety wykonywano z kości i zębów zwierzęcych.
W schyłkowym paleolicie udomowiono już psy, ale nigdy nie odgrywały one roli spożywczej. Od ludów mezolitycznych ludy neolityczne przejęły techniki obróbki kości, ich zmiękczania. Rolnicy uczyli się tego od mezolitycznych autochtonów. Prawdopodobnie nie dochodziło często do konfliktów między ludami mezolitycznymi i neolitycznymi, choć znaleziono zbiorowe groby 30 przedstawicieli ludów mezolitycznych zabitych przez ludy neolityczne. Na co dzień mogło dochodzić do wymiany dóbr między tymi społecznościami.
Około roku 5400 p.n.e. pierwsze ludy neolityczne pojawiły się na północ od Karpat, zaś ok. 4900-4700 p.n.e. weszły na teren Polsci.
Ceramika kultury ceramiki kreskowo-kłutej zdobiona była liniami wykłuwanymi. Nic nie zmieniło się w technikach krzemieniarskich, obróbki kości, rozpowszechnił się jeszcze bardziej pochówek szkieletowy.
Kultura lendzielsko-polgarska zdobyła umiejętność malowania naczyń ceramicznych, jako pierwsza spośród kultur rozwijających się na północ od Karpat. Wcześniej technika malo-wania naczyń znana była już w Europie, a nawet technika ich formomalo-wania na kole garncarskim. Na ziemiach polskich ceramikę formowano na kole garncarskim dopiero w I w. p.n.e. Ceramikę kultury lendzielsko-polgarska pokrywano motywami geometrycznymi. Pojawiła się też cera-mika o różnych kształtach i formach. Nastąpił się bujny rozkwit form naczyń ceramicznych za czasów kultury lendzielsko-polgarskiej. Różne formy zaczęły już powstawać w czasach ceramiki kreskowo-kutej, ale w czasach kultury ceramiki wstęgowej naczynia miały jednolitą formę.
Kultura lendzielsko-polgarska cechowała się silnymi wpływami anatolisko-bałkańskimi. Wy-konywano figurki antropomorficzne w postaci kobiet oraz figurki zoomorficzne przypominające
figurki znajdowane na Bałkanach i w Anatolii. Dominowały wyobrażenia udomowionych zwie-rząt hodowlanych.
W latach 4100-3800 p.n.e. na ziemiach polskich pojawiły się pierwsze wyroby metalowe wykonane z miedzi. Kultura lendzielsko-polgarska zapoczątkowała eneolit na ziemiach polskich i może być ona zaliczana do kultur epoki eneolitu. Pierwsze miedziane przedmioty znalezione w Polsce zostały wyprodukowane na miejscu, nie były importami. Zachowały się pozostałości warsztatów metalurgicznych z tego okresu. Miedź była wytapiana z rudy.
Z miedzi wykonywano ozdoby, narzędzia i broń – m.in. sztylety o długości 13-14 cm. Po-siadanie miedzianego przedmiotu miało znaczenie prestiżowe. Przedmioty metalowe były po-czątkowo uważane za przedmioty prestiżowe, zaś narzędzia wciąż wykonywano z krzemienia.
Znajomość miedzi w Europie rozprzestrzeniała się od wschodu na zachód i północ, po-cząwszy od Bałkanów. W Europie południowej na podstawie znajomości metalurgii miedzi wyróżniono epokę miedzi – chalkolit. Nie odegrała ona tak dużej roli w Europie północnej.
Kultury pradziejowe na ziemiach polskich pozbawione były możliwości eksploatacji złóż miedzi, cynku i cyny wykorzystywanych do produkcji brązu ze względu na głęboko zalegające złoża. Metale były więc importowane z ziem położonych na południe od Sudetów, ale nie powstrzymywało to rozwoju metalurgii miedzi i brązu.
Kultura lendzielsko-polgarska grzebała zmarłych w grobach szkieletowych, w pozycji em-brionalnej. Z kulturą tą wiąże się obiekty związane rondelami składające się z okrągłego rowu, wału ziemnego, a całość otoczona była palisadą. Wewnątrz nie było zabudowy mieszkalnej, ale pozostałości palenisk i szczątki ludzie. Uważano dawniej, że były to obiekty obronne, a szkielety były ofiarami walk. Dziś uważa je się za miejsca składania ofiar z ludzi. Społeczności rolnicze z reguły mają zwyczaj obdarowywania bóstw krwawymi ofiarami ludzkimi. Zwyczaj ten pojawił się na Bliskim Wschodzie i przywędrował do Polski wraz ze społecznościami rolniczymi. Ofiary z ludzi składano na ziemiach polskich aż do wczesnej epoki żelaza.
W V tys. p.n.e. wzdłuż zachodnich i południowych wybrzeży Morza Czarnego wykształciło się kilka kultur, które tworzyły zręby pierwszej najstarszej cywilizacji w skali świata. Było to 1000 lat przed powstaniem pierwszej cywilizacji bliskowschodniej. Do grupy tych kultur należały ukraińska kultura trypolska i kultura Karanovo VI. Tworzyły one bogato deko-rowaną ceramikę oraz wznosiły na Ukrainie dobrze zorganizowane protomiasta zamieszkiwane przez 15-20 tys. ludzi. Budowa domów organizowana była odgórnie, podobnie jak rolnictwo umożliwiające wyżywienie tylu ludzi. Powstanie cywilizacji zostało jednak ostatecznie unie-możliwione przez czynniki klimatyczne i polityczne. Rozpoczęło się stepowienie krajobrazu i najazdy koczowników z obszarów Azji, co doprowadziło do upadku protocywilizacji. O cywili-zacji możemy mówić, gdy ludzie wynajdą i zastosują pismo. Na Ukrainie znaleziono pochodzące z tego okresu tabliczki zawierające znaczki, które mogą być interpretowane jako protopismo. Najstarsze pismo na Bliskim Wschodzie powstało dopiero w połowie IV tys. p.n.e.
Kultura pucharów lejkowatych (KPL) pojawiła się na początku IV tys. p.n.e., około 3800-3700 p.n.e. Była pierwszą autochtoniczną kulturą neolityczną w na północ od Karpat.
Kultura narodziła się na obszarze genetycznym w Danii, północnych Niemczech i polskim Pomorzu Zachodnim, w wyniku neolityzacji ludów mezolitycznych. Ludy, produkujące już znacznie wcześniej ceramikę naczyniową, zaczęła wtedy uprawiać ziemię i hodować zwierzęta. Ekspandowała następnie na wschód i południe na ziemie zachodniej Ukrainy, gdzie upadała wtedy kultura trypolska.
Pojawienie się kultury pucharów lejkowatych oznaczało koniec współegzystencji ludów me-zolitycznych i neolitycznych na ziemiach polskich. Kultura pucharów lejkowatych rozpadła się na szereg mniejszych kultur. Zanikła ostatecznie w I połowie III tys. p.n.e., istniała więc stosunkowo długo.
Kultura pucharów lejkowatych wytworzyła nowe formy ceramiki naczyniowej. Puchary lej-kowate to przewodnia forma tej kultury w formie odwróconego dzwonu. Innym wyrobem charakterystycznym dla kultury pucharów lejkowatych są tzw. flasze z kryzą, małe gliniane flaszeczki z kryzą w górnej partii. Do kryzy przywiązywano sznurek, a kryza ta powodowała, że węzeł nie zsuwał się. Flasze z kryzą nie występowały w żadnej innej wcześniejszej ani później-szej kulturze. Mogą kojarzyć się z makówkami. Badania palinologiczne wykazały, że kultura pucharów lejowatych, prócz pszenicy, żyta, jęczmienia i roślin strąkowych, uprawiała też mak w celu produkcji opium. Flasze z kryzą mogły być więc pojemnikami na opium. Opium mo-gło odgrywać istotną rolę w kulcie religijnym i obrzędach szamańskich. Środki halucynogenne stosowano w całej Europie i poza nią już w paleolicie. W Egipcie w III i II tys. p.n.e. w pojemnikach o analogicznym kształcie wykonanych z metalu także przechowywano opium.
Równolegle z kulturą pucharów lejkowatych rozwijały się na ziemiach polskich inne kul-tury. Na ich ceramice naczyniowej występowały wspólne cechy ornamentalne i dekoracyjne. O przynależności do kultury decydowały już nie tylko ornamenty i forma naczynia, ale także technologia produkcji oraz rodzaj domieszek do masy ceramicznej.
Ceramika tworzyła konglomeraty charakterystyczne dla kilku ugrupowań. Były jednak kul-tury stosujące tylko jeden, charakterystyczny dla siebie ornament. Rozpowszechnienie się tych samych form ornamentu na szerokim obszarze może być przykładem przekazywania trudnych do zrozumienia dziś informacji i treści kulturowych. Równolegle z kulturą pucharów lejkowatych rozwijały się kultury m.in. amfor kulistych, pucharów dzwonowatych.
Słynne naczynie kultury pucharów lejkowatych z Bronocic, pochodzące z ok. 3520 p.n.e., zawiera prawdopodobnie najstarsze przedstawienie wozu czterokołowego. Na naczyniu znajdują się także przedstawienia, które nie są jednoznacznie interpretowane. Niektórzy uznają je za przedstawienie pól uprawnych położonych bezpośrednio nad rzeką. Inne interpretacja głosi, że są to przedstawienia domów.
Przedstawienie okręgu na czworokątnym wozie jest interpretowane jako przewożona na nim tarcza słoneczna. Mogło mieć znaczenie religijne. Słońce uznawane za bóstwo. Wóz mógł mieć przeznaczenie gospodarcze lub kultowe. Wiadomo jednak, że wozy znane były przez kulturę pucharów lejkowatych, która wynalazła go lub przejęła od kultur bliskowschodnich. Jest to jedno z najstarszych przedstawień wozu w skali świata.
Wozy było ciągnięte przez woły (wykastrowane byki) lub pary wołów. Kastracja ułatwiała kontrolę nad zwierzęciem. Koła szprychowe upowszechniły się dopiero na początku epoki brązu. Grobowce Królewskie kultury pucharów lejkowatych były wykonywane z kamienia. We-wnątrz znajdowały się konstrukcje drewniane. W jednym z grobów znaleziono ślady wykorzy-stania drewnianego radła spulchniającego ziemię. Samo radło nie zachowało się do naszych czasów. Wadą radła jest to, że szybko ulega zniszczeniu. Dopiero później, w III-IV w.pn.e. Celtowie wynaleźli lemiesz – nóż i żelazne okucie chroniące część pracującą radła.
Koło połowy IV tys p.n.e. rozwija się kultura amfor kulistych. Jest to pierwsza kultura zorientowana wybitnie na hodowlę zwierząt w pozyskiwaniu żywności. Jej nazwa pochodzi od przewodniej formy ceramicznej. Kultura nie wznosiła kurhanów, ale wkopywała w ziemię megalityczne komory grobowe – potężne skrzynie kamienne zawierające szczątki kilku osób. Były budowane z łupanych megalitycznych kamieni. Szkielety są nadpalone, widać czasami ślady kanibalizmu. Jest to jedyny przejaw megalityzmu zaznaczający się w kulturze amfor kulistych. Megalityzm zanika ponownie po upadku kultury amfor kulistych.
Obok grobów zbiorowych, na tych samych nekropoliach, gdzie chowani byli ludzie, chowano także zwierzęta – głównie bydło rogate, ale także świnie. Kości dzieci są przemieszane z kośćmi zwierzęcymi, co świadczy o tym, że zwierzęta były czczone jako święte.
Na ceramice łączą się wątki dekoracyjne wywodzące się z różnych kultur. Motywy mają charakter synkretyczny, podobnie jak ceramika późniejszych kultur.
Na ceramice kultury amfor kulistych po raz pierwszy można spotkać się na ziemiach polskich z indoeuropejskim symbolem słońca w postaci krzyża – czyli swastyki. W grobach znajdowano gliniane bębny, które pełniły funkcje sepulkralne. Bębny takie pozbawione były dna, co można zaobserwować na rysunkach archeologicznych, na których zaznaczono grubość ścianek naczyń oraz grubość dna.
4.3
Krąg kultur z ceramiką sznurową
W latach 3100-2900 p.n.e. w Europie pojawiła kultura ceramiki sznurowej (KCSz) lub krąg kultur z ceramiką sznurową. Pomiędzy poszczególnymi kulturami tego kręgu występują zauważalne różnice. Górną część naczyń ten kultury zdobią ślady odciśniętego sznura. Krąg zajmował obszary od ziem rosyjskich na wschód od Moskwy po Ren oraz południową część Skandynawii.
Na wschód od Polski znaleziono, uważane wówczas za najstarsze, zespoły, na których ce-ramika była zdobiona odciśnięciem sznura. Pojawiła się ona wraz z migrującymi w kierunku zachodnim grupami ludności. Jest po pierwszy uchwytny dowód na migrację na obszar środko-wej Europy ze wschodu ludów indoeuropejskich reprezentowanych przez przedstawicieli kultury ceramiki sznurowej. Datowanie 14C zostało jednak przeprowadzone prawdopodobnie na
skażo-nych próbkach.
Faktycznie najstarsze znaleziska z odciśniętym sznurem pochodzą z Kujaw, Pomorza Za-chodniego oraz Półwyspu Jutlandzkiego. Są one starsze od znalezisk z obszarów rosyjskich. Tam wykształciły się prawdopodobnie cechy charakterystyczne kręgu kultur z ceramiką sznu-rową. Dla kultur amfor kulistych i pucharów lejkowatych przyjmuje się ten sam obszar gene-tyczny.
Cechą charakterystyczną ceramiki sznurowej jest puchar esowaty z podwójnym lub potrój-nym sznurem gęsto obwiniętym w górnej partii naczynia. Znany jest on wyłącznie ze znalezisk grobowych. Przez pierwsze 150-200 lat istnienia kultury wszystkie groby kurhanowe zawierają wyłącznie pochówki męskie, a nigdy kobiece lub dziecięce. Kobiety były chowane w sposób nieuchwytny archeologicznie. Dopiero wskutek kontaktu z lokalną ludnością przedstawiciele kultury ceramiki sznurowej zmienili swoje obyczaje.
Mężczyźni mieli w swoich grobach stały pakiet darów grobowych – puchary esowate (czasem wraz z amforą), łuk z drewnianymi strzałami uzbrojonymi sercowatymi grotami krzemiennymi, kołczany, kamienne topory (od których pochodzi skandynawska nazwa kultury – kultura topo-rów bojowych) oraz nóż krzemienny. Nie umieszczano żadnych innych przedmiotów na całym wielkim obszarze kulturowym od Francji południowej aż po Danię.
Nie są znane osady kultury ceramiki sznurowej. Jej przedstawiciele prowadzili koczowni-czy tryb życia, utrzymywali się z hodowli zwierząt, a nie z uprawy roli. Nie zakładali więc długotrwałych osad.
Około 2500 p.n.e. na Półwyspie Iberyjskim wykształciła się kultura archeologiczna o ob-rządku pogrzebowym podobnym do kultury ceramiki sznurowej. Była to kultura pucharów dzwonowatych (KPDz). Do grobów wkładano dary podobne do kultury ceramiki sznurowej. Jednak zamiast pucharów esowatych do grobów wkładano puchary dzwonowate. Zmarłych, również tylko mężczyzn, chowano także w grobach pojedynczych podkurhanowych. Kultura ta zamyka neolit i otwiera epokę brązu.
Mężczyźni, w części społeczeństw europejskich, zaczęli odgrywać dominującą rolę i spychali na dalszy plan kobiety. Niektórzy uważają ten okres za koniec matriarchatu i początek pa-triarchatu. W grobach męskich kultury ceramiki sznurowej pojawiają się z czasem pochówki dziecięce, ale tylko chłopców. Prawdopodobnie wykształcił się etos herosa, który, od dziecka uzbrojony w rekwizyty, musiał niewolniczo wykonywać przypisane mu z racji płci funkcje spo-łeczne.
Wewnątrz kurhanu znajdowały się drewniane konstrukcje w postaci pojedynczych, podwój-nych lub potrójpodwój-nych kręgów. Zmarły był chowany w środku centralnego kręgu. Najstarsza mumia na świecie pochodzi z czasów kultury ceramiki sznurowej.
Na obszarach lessowych w kurhanach drążono komory grobowe położone niecentralnie w kurhanie. Miało to utrudnić profanację grobów przez innych ludzi. Mężczyźni w tych grobach są chowani na prawym boku, z podkurczonymi nogami, w pozycji embrionalnej. Byli przystrojeni w naszyjniki z kłów dzikich zwierząt oraz psów. Najważniejsi członkowie społeczności byli chowani z klamrami z poroża ozdobionymi motywem generalskiego wężyka. Klamry te były przywiązywane do pasa. Z całej Europy znane jest jedynie 35 par takich klamer. Były one noszone tylko przez elitę. Klamry znaleziono m. in. w Polsce. Były używane przez kilka pokoleń i przekazywane z ojca na syna. Świadczą o tym klamry znalezione w grobie 2-letniego dziecka w pobliżu miednicy.
Zwyczaj ten był kontynuowany przez wiele lat. Gdy na nekropoliach pojawiły się groby kobiece, kobiety były układane przeciwnie, na lewym boku. Na Warmii odkryto grób przedsta-wiciela kultury ceramiki sznurowej. Na przełomie III/II tys. p.n.e. zaczęły zanikać kurhany i pojawiały się nekropolie z mniejszymi grobami.
Ceramika sznurowa jest łatwa do rozpoznania dzięki odciskom sznura. Sznur jest kojarzony z połowami i społecznościami rybackimi. Kultura ceramiki sznurowej wykształciła się na po-łudniowym wybrzeżu Bałtyku, gdzie rzeczywiście istniały społeczności rybackie. Analogiczny “sznurowy” ornament był stosowany przez rybackie społeczności w Japonii.
Odmiany kultury ceramiki sznurowej z północno-wschodnich obszarów mają w swym pakie-cie kulturowym liczne ozdoby wykonane z bursztynu. Charakterystyczne są guziki bursztynowe z wierconym otworem w kształcie litery V. Obróbką bursztynu zajęła się po raz pierwszy kultura amfor kulistych. Duże zagłębie przetwórstwa bursztynu istniało nad Zatoką Gdańską.
Na wyspie na mazurskim jeziorze znaleziono kości ludzkie, które zostały pochowane we wczesnej epoce brązu. Pod tymi kośćmi znaleziono kompletne szczątki kolejnej osoby z okresu kultury ceramiki wstęgowej, z początków III tys p.n.e. Zarysy dwóch jam pokrywały się. Praw-dopodobnie na istniejącym już grobie złożono po pewnym czasie dwa niekompletne pochówki, aby zapieczętować grób.
W ten sposób odwrócono uwagę ludzi, którzy w tym miejscu w przyszłości mogliby szukać szczątków. Znaleźliby oni niekompletne szczątki pieczętujące, a nie znajdujące się pod nimi kompletne szczątki.
Do grobu zmarłego włożono ozdoby bursztynowe, paciorki, oraz rybę. Ozdoba bursztynowa świadczy, że zmarły należał do elity. Naszyjnik składa się z kawałków bursztynu, paciorków, różnej wielkości. Świadczy to o tym, że ozdoby bursztynowe zostały zaprojektowane i wykonane z kawałków bursztynu stanowiących spójną całość. Zmarły mógł jeszcze przed śmiercią zamówić garnitur ozdób u jednego wykonawcy.
Pochowany osobnik zmarł w wieku 45 lat od uderzenia krzemiennym narzędziem, siekierą, w głowę. Odcięto mu także trzy palce dłoni. Mógł zginąć w walce. Badania wykazały, że mężczyzna reprezentował północny typ, rasę nordycką i był laponoidem.
