Kultura nordyjska obejmowała północne Niemcy, Danię i południową Szwecję. Istniała w latach 1700-400 p.n.e., czyli przez całą epoką brązu na tym obszarze. Jej początek był równoznaczny z początkiem epoki brązu, a jej upadek oznaczał początek okresu przedrzymskiego.
Wraz z powstaniem kultury nordyjskiej zaczął kształtować się zalążek ludów określanych obecnie jako germańskie. Przedstawicieli kultury nordyjskiej można uznać za ludność wczesno-germańską.
Od I do końca III OEB w kulturze nordyjskiej stosowano szkieletowy obrządek pogrzebowy. Od początku IV OEB nastąpiło przejście na ciałopalny obrzęd pogrzebowy w tej kulturze. Zachowało się do naszych czasów wiele pochówków z materiałami organicznymi – drewnianymi trumnami oraz tkaninami, w które ubrani byli zmarli. Źródłami tymi dysponujemy tylko do roku 1100 p.n.e., gdy upowszechnił się obrządek ciałopalny. Z czasów odpowiadających fazie klasycznej kultury unietyckiej zachowały się pochówki kobiece i męskie.
Kobiety nosiły szarą szatę ze skąpą dekoracją. Do szaty przyszywano brązowe guziki i zawieszki. Kobieta ma przyszyte do peleryny ”naszyjniki o krańcach sklepanych i zwiniętych w uszko“. Nie były one zatem noszone na szyi, ale przyszywane do obrania. W kręgu mogiłowym najpopularniejszą ozdobą były bransolety o końcach zwiniętych w spiralne zwoje. W kulturze nordyjskiej ”bransolety o końcach zwiniętych w spiralne zwoje” noszono na nogach, w formie nagolenników. Kobiety zakładały na nadgarstki po dwie bransolety, a mężczyźni po jednej. Przedstawiciele obu płci nosili kołnierzowate naszyjniki na szyi.
Nie ma ścisłego podziału na ozdoby męskie i damskie. Także od II OEB groty broni miotanej znajdowano w grobach obojga płci. Kobiety w kulturze nordyjskiej były także wojowniczkami, ale tylko w grobach męskich występowały sztylety. Zmarłych układano do III OEB w drewnia-nych trumnach, w wyprostowanej pozycji na placach.
Od początku IV OEB spopielone zwłoki były umieszczane w glinianych popielnicach. Do-minowały groby płaskie, ale występowały też grobowce podkurhanowe z kamienno-ziemnymi nasypami. Kamienie układano w kręgi otaczające kurhan oraz 4 lub więcej linii rozchodzących się promieniście od środka kurhanu do jego krawędzi. Cztery linie krzyżowały się w środku pod kątem prostym. Pochówki umieszczano na przecięciu linii okrężnej i linii promienistej, na kra-wędzi kurhanu. W tym miejscu dodawano dodatkowo półkolistą otoczkę. Były także kurhany z kamiennym brukiem.
Zasięg kultury nordyjskiej obejmował we wczesnych fazach epoki brązu, w latach 1700-1500 p.n.e. północne Niemcy Danię i południową Szwecję, sięgając na południe od Oslo. W kolejnych latach zasięg kultury nordyjskiej poszerzył się o południowo-zachodnią Norwegię.
W kulturze nordyjskiej jest wiele dowodów na ofiarowanie bóstwom akwatycznym darów z brązu. Liczne znaleziska świadczą o istnieniu kultu akwatycznego. Przykładem takiego stano-wiska jest stanowisko na przedmieściach Poczdamu. Zbudowano tam pomost był na obrzeżu jeziora, z którego składano w ofierze przedmioty – miecze brązowe i sztylety pochodzące z I i II OEB. Pomost był miejscem kultu przez ponad 100 lat.
Potwierdza to, że standaryzacja przedmiotów uważanych za pieniądz przedmiotowy miała na celu złożenie tych przedmiotów w ofierze bóstwom. Podobne zjawisko miało miejsce w kulturze unietyckiej.
Z brązu kultura nordyjska wytwarzała miecze, sztylety, czekany, a także niewielkie brązowe brzytwy, które odgrywały ważną rolę kultową. Świadczą o tym znaleziska pochodzące z Pół-wyspu Jutlandzkiego. Znaleziono tam liczne pochówki bagienne. Brzytwy brązowe zawierają liczne przedstawienia statków, okrętów, wozów, sań i innych urządzeń transportowych, które w mniejszej skali zostały przedstawione także na rytach naskalnych. Brzytwy są ważnym źródłem ikonograficznym.
Na brzytwach można znaleźć również przedstawienia grzybów, głównie muchomorów. Jest to związane ze zwyczajami szamanów, którzy wykorzystywali muchomory czerwone jako środki halucynogenne. Poza kultem solarno-astralnym, w wierzeniach kultury nordyjskiej ważną rolę odgrywał także szamanizm.
W Niemczech i Danii znajdowane są liczne pochówki kłodowe, w kłodzie drzewa. Znale-ziono pochówek kłodowy kobiety, która za pomocą brzytwy miała częściowo usunięte włosy, prawdopodobnie w celach kultowych. Nożyce zostały wynalezione dopiero w epoce brązu.
W wierzeniach kultury nordyjskiej kult solarny i lunarny odgrywał bardzo ważną rolę. Kulty te trudno rozdzielić, gdyż przedstawienia słońca i księżyca są do siebie bardzo podobne. Przed-stawienia solarno-lunarne znajdują się m.in. na rytach naskalnych. Krzyże równoramienne wpisane w koło są uważane na symbol solarny.
Znajdowane są misy na czterech kołach i przedstawienia wozów na czterech kołach. Odgry-wały one rolę kultową – wożono w nich dary dla bóstw. Misy na kołach są charakterystyczne i typowe dla kultury nordyjskiej.
Kultura nordyjska od początku istnienia miała rozwiniętą metalurgię brązu. Wytworzyła rozwinięty ośrodek metalurgiczny. Warsztaty metalurgiczne działały w poszczególnych osadach. Nowe formy przedmiotów dość szybko rozprzestrzeniały się po całym obszarze tej kultury. Tempo rozprzestrzeniania się form i siła oddziaływania stylistycznego kultury nordyjskiej były niespotykane w skali europejskiej.
Kultura nordyjska bardzo silnie oddziaływała na styl i formy naczyń metalowych kultury łużyckiej, zwłaszcza jej nadmorskiej części. Łużyckie naczynia metalowe są niemalże takie same jak nordyjskie.
W kulturze nordyjskiej złotnictwo osiągnęło bardzo wysoki poziom, a przedmioty złote nie należą do rzadkości, w odróżnieniu od ziem polskich. Brąz i złoto wykorzystywane w kulturze nordyjskiej były w całości importowane z Uralu i Siedmiogrodu.
Występuje duża różnorodność przedmiotów brązowych i złotych typowych dla poszczegól-nych faz kultury nordyjskiej. Przedmiotami charakterystycznymi dla kultury nordyjskie są m.in. agrafy i fibule, czyli wielkie zapinki. Kobiety nosiły peleryny spinane takimi agrafami. Ze względu na ich rozmiar mogły być wykorzystywane tylko w czasie uroczystości, a nie co-dziennie. W obrębie kultury nordyjskiej występuje największa koncentracja tego typu zapinek. Występują też w innych obszarach. Na ziemiach polskich są importami z kultury nordyjskiej albo miejscowymi kopiami form nordyjskich.
Znajdowane są skarby złożone z metalowych blaszek, które stanowiły dekorację uprzęży konnej. Konie w kulturze nordyjskiej były wykorzystywane do ciągnięcia wozów czterokołowych oraz dwukołowych rydwanów. Informują o tym przedstawienia na rytach naskalnych. Nie znaleziono śladów wykorzystania konia do jazdy wierzchem. Konie były dekorowane strojami paradnymi, gdyż ciągnęły wozy pełniące funkcje kultowe. Bogatsze dekoracje miały jednak konie scytyjskie.
Kultura nordyjska wytwarzała siekierki z tulejką oraz siekierki z uszkami. Wykonywano metalowe naczynia z motywami solarno-lurnarnymi oraz wyroby ze złotej blachy. Znaleziono skarb złożony z wyrobów złotych, włożony do naczynia ceramicznego i zakopany.
Na ziemiach polskich metalurdzy opracowali technikę odlewania z brązu przedmiotów pu-stych w środku, zwanych nerkami. W kulturze nordyjskiej nigdy nie wykorzystywano przed-miotów pustych w środku ze złota, ani z brązu.
Kultura nordyjska wytwarzała brązowe hełmy, tarcze i inne elementy uzbrojenia. Rzeki, podobnie jak jeziora były miejscem ofiarowywania cennych przedmiotów.
Ryty naskalne kultury nordyjskiej. Kultura nordyjska stworzyła liczne ryty naskalne. Nie wszystkie petroglify powstały jednak w czasach kultury nordyjskiej. W północnej Rosji, sąsiadującej ze Skandynawią ryty naskalne pojawiły się już w mezolicie, czyli na początku holocenu.
Najstarsze petroglify obrazujące łódź i mężczyznę stojącego na łodzi są znajdowane w pół-nocnej Norwegii i datowane na rok 7600 p.n.e., czyli wczesną fazę holocenu. Wtedy na ziemie od południowo-zachodniej po północną Norwegię przybyły ludy mezolityczne. Aby dotrzeć na stały ląd musiały one pokonywać zatoki i fiordy.
Ryty naskalne są łatwe w datowaniu, gdyż przedstawiają broń i narzędzia brązowe, które znane są z oryginałów. Na podstawie analogii między rytami a przedmiotami nań przedstawio-nymi można więc łatwo wydatować ryty znając datowanie przedmiotów.
Kultura nordyjska wykonała ryty naskalne na Gotlandii, Olandii, wyspach duńskich, w środkowej Szwecji, w północno-zachodniej Rosji, w Finlandii i Norwegii. W całej Fennoskandii powstało 20 tys. rytów naskalnych w mezolicie i neolicie. Przedstawiają one głównie ludzi i zwierzęta, ale znajdowane są też mezolityczne przedstawienia radeł wykorzystywanych w orce. W epoce brązu mogło powstać nawet kilka razy więcej petroglifów. W Fennoskandii zna-leziono ich już kilkadziesiąt tysięcy. Rytów naskalnych nie ma w północnych Niemczech i na Półwyspie Jutlandzkim, gdyż jest to obszar równinny. Na zimie polskie nie dotarła żadna forma sztuki przedstawień nordyjskich, w szczególności petroglify ani przedstawienia na ceramice.
Liczne ryty naskalne pochodzące od czasów mezolitu po czasy rzymskie powstały również na pograniczu włosko-szwajcarsko-austriackim w Val Camonica. Zostaną omówione w trakcie omawiania kultury halsztackiej.
Petroglify powstały na wszystkich kontynentach w różnych czasach. Współczesne sobie są geoglify na Uralu, w Skandynawii i w Val Camonica. Nie powstały jednak żadne petroglify w regionie karpackim, gdzie sceny analogiczne do widocznych na petroglifach przedstawiano na ceramice. Petroglify z roku 3000 p.n.e. znaleziono w Azji Środkowej.
Regionem obfitującym w ryty naskalne są obszary położone kilkanaście kilometrów na pół-noc od Göteborga. Petroglify wykonywano na skałach granitowych. Skały znajdujące się w Tanumshede są w dużym stopniu pokryte przedstawieniami.
Geoglify w okresie powstawania były malowane na czerwono, co stwarzało kontrast na białej skale. Obecnie ponownie pomalowano je na czerwono, aby były lepiej widoczne dla turystów. Geoglify w Tanumshede powstawały już w I OEB, o czym świadczą pojawiające się na nich przedstawienia sztyletów typu unietyckiego.
Wyobrażenia zoomorficzne i antropomorficzne na petroglifach w Tanumshede nie tworzą scen narracyjnych i sekwencyjnych, zaś petroglify z epoki brązu w Val Camonica tworzą rozbudowane sekwencje. Znajduje się tam także “mapa katastralna” ówczesnej wsi.
Petroglify w Tanumshede, w odróżnieniu od paleolitycznych malowideł naskalnych, często zawierają przedstawienia antropomorficzne. W kulturze magdaleńskiej przedstawiono mężczy-znę z głową ptaka – umierającego szamana przed bizonem. Niektóre postaci antropomorficzne w epoce brązu były przedstawiane w formie identycznej do szamana z głową ptasią, zarówno w Skandynawii, jak i w Val Camonica.
Wszystkie te postaci wyróżniają się rozmiarem większym od pozostałych postaci antropo-morficznych. Posiadają także przedmioty, których nie mają w dłoniach ani na ciałach inni ludzie. Mogą być to personifikowane postaci boskie lub deifikowane postaci szamanów.
Płeć postaci antropomorficznych na geoglifach jest łatwa do rozpoznania ze względu na męskie organy płciowe. Były one wyraźnie zaznaczane na przedstawieniach w całej Europie. Przedstawienia kobiet należą do rzadkości, zarówno w Skandynawii, jak i w Val Camonica. Podobnie było także w paleolicie, gdy kobiety nie były przedstawiane.
Począwszy od II OEB (1300-1500 p.n.e.) w kulturze nordyjskiej dochodzi do szybkiego rozwoju szkutnictwa. Łodzie są przedstawiane dokładnie na rytach naskalnych. Wiele orygi-nalnych łodzi drewnianych zachowało się do naszych czasów ze względu na korzystny klimat. W Kopenhadze w muzeum wystawiona jest łódź kilkunastometrowej długości.
Ryty przedstawiające łodzie mają długość od kilkunastu centymetrów do kilku metrów. Przedstawiane są łodzie do żeglugi przybrzeżnej przeznaczone dla kilku osób, a także duże łodzie do żeglugi pełnomorskiej przeznaczone dla kilkudziesięciu osób.
Przedstawiciele kultury nordyjskiej pływali na łodziach na Wyspy Brytyjskie, gdzie pozy-skiwali cynę. Artefakty nordyjskie są znajdowane obecnie w Wielkiej Brytanii.
Nie znana jest żadna łódź kultury nordyjskiej zaopatrzona w żagiel. Łodzie napędzane były wiosłami, które nie są wyraźnie zaznaczone na petroglifach. Na glifach przedstawiano siedzących wioślarzy, a także stojące osoby, które dmą w lury, czyli brązowe zagięte trąby, kończące się tarczką. Służyły one do wydawania dźwięków w sytuacjach obrzędowych. Pierwsze łodzie żaglowe w Skandynawii powstały dopiero w okresie wikińskim.
Być może gra na lurach wiąże się z kultem solarnym, gdyż na niektórych petroglifach na łodziach oprócz trębaczy stoją także postaci unoszące tarcze solarne. Na niektórych łodziach można znaleźć 3 przedstawienia solarne.
Znane są przedstawienia łowienia na wędkę przez mężczyznę siedzącego na łodzi, a także sceny polowania na dużą rybę z łodzi. Łodzie wykorzystywano zatem do połowu ryb. Ryty pochodzące z różnych czasów nakładają się na siebie. Stare petroglify są przesłaniane przez nowsze.
Najczęściej występującymi przedstawieniami zoomorficznymi są renifery i łosie. Zwierzęta są przedstawiane najczęściej w tzw. stylu przeświecającym, z ukazaniem organów wewnętrz-nych np. drogą pokarmową oraz kości. Na petroglifach bardzo rzadko przedstawiano są sceny kopulacji zwierząt, ale przedstawienia takie znaleziono w północnej Norwegii.
Najbardziej charakterystyczne dla petroglifów nordyjskich są przedstawienia łodzi z rzędem wioślarzy. Dzioby i rufy łodzi były kształtowane w ten sam sposób od mezolitu do czasów wikińskich, w tym w czasach kultury nordyjskiej. W mezolicie przedstawiono łódź, której dziób był dekorowany rzeźbą głowy łosia.
Na geoglifach pojawiają się “herosi solarni” ponadnaturalnych rozmiarów. Ich miednica jest zastępowana przez tarczę słoneczną w postaci wieloszprychowego koła. Są to postaci męskie z fallusem oraz głową ptasią. Herosi trzymają w dłoniach uzbrojenie i są więksi od zwykłych ludzi. Znane są przedstawienia herosów słonecznych, jeżdżących na turze.
Dla sztuki nordyjskiej charakterystyczne są rzędy okrągłych dołków i zagłębień, układają-cych się w linie proste. Symbolika tych regularnych dołków nie jest znana. Analogią mogą być odciski dłoni w malarstwie jaskiniowym. W Danii istnieje współcześnie zwyczaj wkładania monet w regularne dołki w kamieniach.
Znane są jedyni pojedyncze przedstawienia narracyjne w kulturze nordyjskiej, np. scena tańca wielu osób. Na przedstawieniu tym znajduje się także kobieta z włosami związanymi w koński ogon. Na jej ciele zaznaczono kółko w okolicach organów płciowych.
Mężczyźni na wyobrażeniach często trzymają w dłoniach broń, np. czekany. Znane są wy-obrażenia walczących herosów z ptasimi głowami i tarczami słonecznymi, którzy są rozdzieleni linią regularnych dołków.
W sztuce łączą się przedstawienia środków transportu (łodzi, statków i sań), zwierząt oraz ludzi w trakcie wykonywania codziennych czynności. Niektóre petroglify przedstawiają sanie ciągnięte przez niedźwiedzie oraz wozy czterokołowe.
Jedna ze scen przedstawia węża oraz postać ludzką po jego lewej stronie. Scena ta nawiązuje pod względem treści do ataku bizona na człowieka z Altamiry. Wąż w mitologii nordyjskiej do czasów nowożytnych pełni ważną rolę jako symbol falliczny.
Kolejna grupa przedstawień w Litslaby, Asperget i Finntröp w prowincji Bohuslän w Szwecji ukazuje sceny orki radłem. Człowiek kierujący orką trzyma w lewej dłoni gałązkę z drzewa. Na podstawie różnych rodzajów radeł można różnie datować poszczególne przedstawienia. Siłą napędową dla radła był człowiek. Koń był kojarzony z kultem solarnym, wykorzystywano go jedynie do jazdy wierzchem oraz ciągnięcia wozów kultowych.
Prawdopodobnie przedstawienia te nie pokazują prozaicznej orki pola rolnego, ale rytuał związany się z kultem religijnym. Odbywała się kultowa orka, a przeprowadzający ją człowiek w lewym ręku trzymał gałązkę. Jeszcze do XIX odbywało się analogiczne odkładanie w kierunku słońca 3 bruzd, co miało zapewnić urodzaj. Tradycja ta przetrwała zatem od roku 500 p.n.e. aż do I wojny światowej.
Odkryto przedstawienie postaci o męskim ciele ze zwierzęcą głową. Może być to kapłan w hełmie podobnym do wikińskiego. Postać wznosi otwarte dłonie ku górze, w geście oranta, być może modli się do boga solarnego. Porusza się na dwukołowym rydwanie ciągniętym przez zwierzę.
W Kivik odkryto bogato zdobiony grobowiec, którego ściany pokryto rytami. Przedstawiono tam konie ciągnące dwukołowe rydwany. Na rydwanach takich mogli poruszać się władcy lub kapłani kultu solarnego. Koła rydwanów są symbolami solarnymi – są podzielone prostopa-dłymi liniami na cztery części lub w ich centrum znajduje się kropka. Na ścianach grobowca przedstawiono również wozy czterokołowe ciągnięte przez konie.
Jedna ze scen przedstawia dwoje ludzi całujących się oraz odbywających akt seksualny. Identyczne przedstawienia można znaleźć w Val Camonica.