Około 700 p.n.e., na przełomie okresu halsztackiego C i D, wykształciła się kultura pomorska. Przed wojną i obecnie nazywano ją kulturą pomorską, ale po wojnie nazywano ją kulturą urn twarzowych, grobów skrzynkowych i wejherowsko-krotoszyńską.
Kultura pomorska powstała w oparciu o kulturę łużycką. Do wojny nekropolie tej kultury były badane przez archeologów niemieckich. Twierdzili oni, że kulturę tę stworzyły germańskie ludy Skirowie i Bastarnowie, które zmieniły obrządek pogrzebowy.
Do okresu halsztackiego C życie społeczności toczyło się wokół nekropolii, która była świę-tym miejscem, czczonym przez pokolenia. Ludzie ze względu na kult przodków nie mogli oddalić się od nekropolii.
Od przełomu VII/VI w. p.n.e. zwyczaj ten zaczął się zmieniać. Następowały najazdy scytyjskie, doszło do ochłodzenia klimatu na kilkadziesiąt lat. Zwiększyły się opady, w wyniku czego zniszczeniu uległ Biskupin. Pola w dolinach zalewowych nie nadawały się do uprawy. Doprowadziło to do rozluźnienia ściśle ustalonej struktury społecznej.
Opuszczano dotychczasowe osiedla położone w pobliżu świętych nekropolii i poszukiwano do-godniejszych miejsc do życia. Nie wiadomo, czy nie doszło do napływu przedstawicieli kultury nordyjskiej, którzy mogli też wpłynąć na zmianę zwyczajów. Elementy obrządku pogrzebo-wego kultury pomorskiej świadczą, że rzeczywiście mogło dojść do napływy ludności kultury nordyjskiej.
Nie budowano już wielkich nekropolii. Cmentarze kultury pomorskiej mieściły co najwy-żej kilkanaście kamiennych grobów skrzynkowych. Były to groby rodzinne. Ludność często zmieniała miejsce pochówku, zabezpieczając skrzynkowe groby przed profanacją poprzez ich ukrycie.
W kulturze pomorskiej dominował ciałopalny obrządek pogrzebowy. Groby były urnowe lub jamowe. Już w okresie halsztackim D w całej Polsce pojawiły się kamienne groby skrzynkowe, wywodzące się z Pomorza. Zwyczaj ten przekazywano kolejnym grupom ludności łużyckiej. Szybka ekspansja kultury pomorskiej nie wiązała się więc z migracjami ludności.
Skrzynie grobowe budowano z łupanych płyt kamiennych. Skrzynie miały pokrywy, ściany i podłogi. W takich kamiennych skrzynkach umieszczano pochówki najczęściej popielnicowe, ale czasami także jamowe.
Groby skrzynkowe czasami umieszczano pod kurhanem. Komory grobowe miały wymiary około 3 m na 1 m. Były przeznaczone nawet dla 20 pochówków. Czasami znajdowane są jednak równie duże groby z zaledwie kilkoma urnami.
Kultura pomorska i charakterystyczne dla niej rodzaje grobów dominowały do III w. p.n.e. Wczesna faza kultury pomorskiej tworzyła charakterystyczne “urny domkowe”. W Polsce znaleziono zaledwie 17 takich urn, w północnej części obszaru kultury.
Jednak w tym samym czasie, na przełomie VII/VI w. p.n.e., na południu Niemiec istniała kultura urn domkowych, która wytworzyła liczne urny domkowe. Zostały one prawdopo-dobnie sprowadzone z Niemiec do Polski. Urny domkowe były modelami domów.
Pomorskie popielnice domkowe można rozpoznać po tym, że jako jedyne w Europie są wyposażone w nóżki. Domek stał na 4 lub 6 nóżkach. Mogły być to modele spichlerzy, a nie domów mieszkalnych. Posadowienie spichlerzy na palach chroniło je przez wilgocią oraz gryzoniami. Umieszczenie kości zmarłego w urnie w formie spichlerza mogło wiązać się z wiarą w odrodzenie po śmierci.
Kulturę pomorską wyróżniają pochówki w popielnicach twarzowych, czyli naczyniach z wy-obrażeniem twarzy ludzkiej. W urnach takich chowano tylko część społeczeństwa. Znaleziono kilka tysięcy popielnic z wyobrażeniem twarzy. Jednak znanych jest kilkanaście razy więcej popielnic bez wyobrażeń twarzy.
W obrębie jednego grobu skrzynkowego znajduje się zarówno popielnice twarzowe, jak i zwy-kłe, choć pochowane w nim osoby te pochodziły z tej samej rodziny. Trudno więc rozstrzygnąć, jakie kryteria decydowały o pochówku w popielnicy twarzowej lub zwykłej.
Popielnice twarzowe nie mają indywidualnych cech portretowych, nie mogą być więc uwa-żane za pośmiertne wyobrażenie zmarłego. Na popielnicach wyobrażano także tarcze, groty
oszczepów, biżuterię. Dodatkowej dekoracji popielnicy twarzowej nie należy łączyć jednak z płcią, ani wiekiem osoby pochowanej w popielnicy. Dziewczynki chowano często w popielnicach ozdobionych wyobrażeniem twarzy z bronią.
Wyobrażenia twarzy na popielnicach twarzowych ulegają stopniowemu uproszczeniu wraz z biegiem czasu, aż do III/II w. p.n.e.
Popielnicę twarzową nakrywano pokrywką w formie czapki, która była idealnie dopasowana do naczynia i wykonywana wraz z nim. Na pokrywie czapkowej umieszczano motywy związane z kultem solarnym. Sporadycznie elementy twarzy były umieszczane nie na popielnicy, ale na pokrywie czapkowej, podobnie jak w kulturze etruskiej.
Na popielnicach znajdowały się przedstawienia napierśników kołnierzowatych wykonanych z brązu. Były one najpopularniejszą biżuterią kultury pomorskiej.
Na popielnicach twarzowych umieszczane są także przedstawienia narracyjne np. procesje związane z religią i wierzeniami. Nie przedstawiano na nich codziennych czynności. W pro-cesjach biorą udział wozy czterokołowe typu halsztackiego oraz męskie postaci na koniach i jeleniach. Koń i jeleń są związane z kultem solarnym.
Naczynia z wyobrażeniami twarzy nie są zjawiskiem, które można ograniczyć do jednej kultury. Pierwsze przedstawienia twarzy na naczyniach wykonano już w czasach KCWR i KCWK. Znaleziono neolityczne naczynia z przedstawieniami twarzy wytworzone przez kulturę pucharów lejkowatych w Danii.
Dużo później pojawiły się popielnice z wyobrażeniem twarzy. Pojawiły się one około 1800 p.n.e., czyli jeszcze przed upowszechnieniem się ciałopalenia w Europie w XIII w. p.n.e. Od tego czasu popielnice z wyobrażeniem twarzy pojawiały się w Europie. Na ziemiach polskich dopiero kultura pomorska zapoczątkowała stosowanie popielnic twarzowych. Nie da się zaobserwować ewolucji, stopniowego wykształcania urn twarzowych.
W VII i VI w. p.n.e. Etruskowie umieszczali spopielone ciała zmarłych w naczyniach canope, które charakteryzują się zindywidualizowanymi przedstawieniami portretowymi twarzy ludzkich ze zróżnicowanym wyrazem, uśmiechem, smutkiem i zaznaczoną fryzurą. Nie wiadomo, czy kultura pomorska czerpała inspirację dla tworzenia popielnic twarzowych od Etrusków. Jeśli tak, to pozbawili oni twarze wszelkich cech indywidualnych.
Popielnice twarzowe wykonywano czasami techniką inkrustacji. Na popielnicach pojawiały się sceny ceremonialne, np. wozy z dekoracjami solarnymi.
Od XIX wieku uznaje się, że źródłem inspiracji dla twórców popielnic twarzowych były popielnice etruskie. Miały one jednak charakter portretowy, zaś popielnice pomorskie nie miały cech indywidualnych.
Współczesna kulturze pomorskiej była kultura urn domkowych, w której występowały też urny twarzowe. Urny twarzowe mogły dotrzeć do kultury pomorskiej z Niemiec od kultury urn domkowych, która za pośrednictwem kultury halsztackiej zwyczaj ten mogła przejąć od Etrusków.
Druga hipoteza głosi, że urny twarzowe nie pochodzą od Etrusków, ale od popielnic oczko-wych występujących w V-VI OEB na Pomorzu. Były to popielnice przykrywane przykrywkami z dwoma lub trzema otworami zwanymi “oczkami”. Popielnice oczkowe mogły stopniowo ewo-luować do twarzowych w kulturze pomorskiej.
Popielnice oczkowe i twarzowe występują także w kulturze nordyjskiej – w Danii, Szwecji i Norwegii. Występowały już w V-VI OEB, czyli około 900-800 p.n.e., znacznie wcześniej niż u Etrusków, gdzie canope pojawiły się dopiero 500 p.n.e. Ponadto w kulturze nordyjskiej urny twarzowe występują w grobach skrzynkowych, podobnie jak w kulturze pomorskiej. Jest dużo przesłanek, by twierdzić, że kultura pomorska przejęła ideę tworzenia popielnic twarzowych
od kultury nordyjskiej. Idee mogły równolegle rozwijać się na Pomorzu i w Skandynawii. Niewykluczone jest też, że wpływy etruskie łączyły się z nordyjskimi.
Na popielnice twarzowe nakładano czasami napierśniki pomorskie, które rzeźbiono także na urnach. Napierśniki pomorskie są charakterystyczne dla kultury pomorskiej i nie występowały w innych kulturach. Napierśniki te składały się z wielu okręgów metalowych różnej wielkości połączonych jednym ażurowym łącznikiem.