– ujęcie teoretyczne
3.6. Etapy konkurencyjnego rozwoju i typologia narodowych systemów innowacji
Zgodnie z koncepcją M. E. Portera (1990, s. 546) siła oddziaływania innowacji na konkurencyjne przewagi narodów jest ściśle powiązana z poziomem rozwoju gospodarczego danego kraju. Głównym czynnikiem niezbędnym do konkurowania w państwach słabo rozwiniętych są zasoby naturalne. Kształtowanie się przewag konkurencyjnych na rynkach zagranicznych opartych na relatywnej obfitości zasobów wyjaśnia teoria sformułowana w XX w. przez E. Heckschera, B. Ohlina i P. A. Samuelsona (H-O-S). Statycznie rozumiana zasada obfitości zasobów jest również składową tzw. teorii neoczynnikowych10. Jednakże oparta na zasobach przewaga konkurencyjna jest ograniczona w czasie. Wyczerpywanie się zasobów, bądź wzrost kosztów osłabiają przewagi zasobowe. Warunkiem koniecznym do kształtowania nowych przewag konkurencyjnych jest wówczas zwiększenie inwestycji w przemysł przetwórczy. Stosownie do koncepcji M. E. Portera wraz ze
10 Por.: rozdz. 1.
wzrostem dochodu per capita kraje przechodzą do drugiego etapu konkurencyj-nego rozwoju opartego na inwestycjach. Bazą dla poprawy konkurencyjności jest przeważnie import technologii z zagranicy i ich adaptacja do potrzeb lokalnych.
Wzrost inwestycji i stopniowa akumulacja kapitału stają się barierą wejścia dla kon-kurentów. Jednakże w warunkach silnej zmienności rynków i szybkiego postępu technicznego import technologii staje się po pewnym czasie niewystarczający, aby utrzymać przewagę konkurencyjną, zwłaszcza w warunkach stopniowego wzrostu dochodu per capita. Sposobem kształtowania przewag konkurencyjnych staje się wówczas innowacyjność lokalnych podmiotów. Etap rozwoju opartego na innowacjach bazuje na własnej działalności innowacyjnej, która nie tylko roz-wija importowaną myśl techniczną, ale także tworzy zupełnie nowe rozwiązania, unikatowe na skalę świata. Zmianie ulega profil specjalizacji międzynarodowej danego kraju, w kierunku dóbr zaawansowanych technologicznie i wymagających specjalistycznej wiedzy. Utrzymanie przewagi konkurencyjnej w tych obszarach wymaga dalszego inwestowania w działalność badawczą i przekształcania wyni-ków badań w innowacje. Następuje przy tym dalszy wzrost dobrobytu, którego przejawem jest rosnący dochód na mieszkańca. Przekłada się to na wzrost kosztów produkcji, działalności B+R i innowacyjnej i w konsekwencji dochodzi do utraty konkurencyjności kosztowej. Konkurencyjność kraju jest na tym etapie rozwoju kształtowana przez zakumulowane bogactwo narodu (rys. 3.5).
Rysunek 3.5. Etapy konkurencyjnego rozwoju
Źródło: M. Porter, The Competitive Advantage of Nations, New York, The Free Press 1990, s. 546.
Opracowana przez M. E. Portera klasyfikacja etapów konkurencyjnego rozwoju została zaadaptowana przez Światowe Forum Ekonomiczne dla potrzeb raportu Global Competitiveness Report (WEF, 2012). Założono w tych badaniach, że jak na razie żadne z państw nie osiągnęło ostatniego czwartego stadium i w związku z tym wyróżniono 3 podstawowe etapy konkurencyjnego rozwoju, tj:
1. gospodarki oparte na czynnikach produkcji (factor-driven economies), 2. gospodarki oparte na wydajności (efficiency-driven economies), 3. gospodarki oparte na innowacjach (innovation-driven economies).
Dodatkowo, przyjęto, iż mogą występować etapy przejściowe między tymi podstawowymi stadiami (WEF, 2012).
W ramach ewolucyjnego rozwoju konkurencyjności M. Portera i jego zmodyfiko-wanej przez Światowe Forum Ekonomiczne wersji w każdym z etapów rozwoju kraj może być konkurencyjny, jeśli wypracuje swój własny unikalny system umiejętności, powiązań i komunikowania się, co w pewnym zakresie koresponduje z koncepcją narodowego systemu innowacji, w którym powiązania odgrywają kluczową rolę.
Ewolucja kluczowych czynników konkurencyjności w ramach etapów konkuren-cyjnego rozwoju od zasobów poprzez inwestycje i innowacje ku zakumulowanemu bogactwu pozostaje w ścisłym związku z rozwojem edukacji. Nie bez znaczenia są także istniejące w gospodarce powiązania produkcyjne, technologiczne, naukowe, kulturowe. Ich zmiany zwykle wspiera polityka gospodarcza oraz inne instytucje specyficzne dla danego kraju (Ainamo, 1997). Elementy te są wspólne dla koncepcji konkurencyjności i narodowego systemu innowacji.
W związku z powyższą tezą warto klasyfikację M. E. Portera zestawić z typolo-gią narodowych systemów innowacji. Wielopoziomową rozwiniętą typologię NSI opracowali przy wykorzystaniu hierarchicznej analizy skupień M. M. Godinho, S. Mendonça i T. S. Pereira (2003, 2006). Wyróżniono osiem głównych wymia-rów systemów innowacyjnych, którym przyporządkowano wskaźniki opisujące innowacyjność i kapitał ludzki. Cechy NSI uwzględnione w tej taksonomii oraz odpowiadające im mierniki zestawiono w tabeli 3.1.
Tabela 3.1. Kryteria klasyfikacji NSI i ich mierniki
Cechy narodowych systemów innowacji Miary
rynek wewnętrzny PKB w ujęciu absolutnym oraz per capita, gęstość zaludnienia uwarunkowania instytucjonalne nierówności dochodowe, oczekiwana długość życia,
struktura demograficzna, wskaźnik korupcji
inwestycje materialne i niematerialne wydatki na B+R i edukację per capita i jako procent PKB, stopa inwestycji
wiedza teoretyczna i stosowana odsetek ludności ze średnim i wyższym wykształceniem, odsetek studentów nauk ścisłych, liczba pracowników naukowych w stosunku do ogółu zatrudnionych, liczba publikacji naukowych per capita
struktura gospodarki udział branż zaawansowanych technologicznie w eksporcie i wartości dodanej, obroty krajowych firm prowadzących działalność B+R na skalę globalną w relacji do PKB powiązania gospodarki z otoczeniem saldo handlu zagranicznego i inwestycji bezpośrednich
w relacji do PKB, szerokopasmowe łącza internetowe dyfuzja wiedzy dostęp do Internetu, gęstość sieci komórkowych, liczba
certyfikatów ISO 9000 i ISO 1400 na mieszkańca
innowacje liczba patentów i znaków towarowych per capita
Źródło: Opracowanie na podstawie: Godinho, Mendonça, Pereira, 2006, s. 11−12.
Charakterystyki NSI i sposoby ich pomiaru zostały wykorzystane do analizy empirycznej 69 gospodarek o różnej wielkości, zaludnieniu oraz poziomu roz-woju gospodarczego. Ujęta w klasyfikacji grupa krajów reprezentuje około 87,4%
światowej ludności (Godinho, Mendonça, Pereira, 2006, s. 13). Z tego względu zaproponowaną typologię można uznać za kompleksową, obejmującą niemal całą gospodarkę światową.
Grupowanie narodowych systemów innowacji zostało przeprowadzone metodą hierarchicznej analizy skupień (Hierarchical Cluster Analysis). Metoda ta wyko-rzystuje odległości między cechami opisującymi badane systemy innowacyjne w wielowymiarowej przestrzeni w celu wyznaczenia zwartych skupień – grup kra-jów o podobnych parametrach. Na tej podstawie wyodrębniono dwa główne typy NSI: (1) rozwinięte systemy innowacyjne, (2) rozwijające się systemy innowacyjne.
W ramach tych typów NSI grup wyróżnione zostały po trzy mniejsze podtypy systemów narodowych, niektóre z nich podzielone dalej na rodzaje, którym auto-rzy nie pauto-rzypisali żadnej nazwy, lecz oznaczyli je symbolem. Jako osobny typ NSI uznano Hongkong. W rezultacie zaproponowana typologia narodowych systemów innowacji składa się z 15 grup krajów, co ilustruje tabela 3.2.
Typologia ta zostanie wykorzystana w analizie ekonometrycznej oraz w studiach przypadków wybranych państw.
Wybór państw do studiów przypadku ma zapewnić różnorodność próby badawczej. Zastosowano dobór celowy, tak aby spełnione były 2 kryteria:
1. reprezentowane były najważniejsze typy narodowych systemów innowacji;
2. reprezentowane były państwa znajdujące się na różnych etapach konkurencyj-nego rozwoju wyznaczonych przez klasyfikację M. E. Portera.
Z grupy tzw. dynamicznych NSI do analizy w formie studiów przypadku wybrane zostały trzy państwa: Szwajcaria, Finlandia oraz Irlandia, uznane przez Światowe Forum Ekonomiczne (WEF) jako kraje o rozwoju opartym na innowa-cjach i zajmujące najwyższe miejsca w rankingu konkurencyjności (odpowiednio 1, 3 i 27 miejsce) (WEF, 2012, s. 10 i 13). Kraje o stabilnie funkcjonujących NSI poddane dalej szerszej analizie w formie studiów przypadku to Niemcy, USA, Austria, Hiszpania. Są to również państwa rozwijające się wg WEF na bazie inno-wacji, ale zajmujące bardzo zróżnicowane miejsca w rankingu konkurencyjności (odpowiednio 6, 7, 16 i 36 miejsce). Trzecia grupa państw scharakteryzowanych szczegółowo pod kątem wpływu innowacji i kapitału ludzkiego na konkurencyj-ność obejmuje 2 kraje o doganiających NSI: Polskę oraz Węgry. Oba kraje znajdują się w etapie przejściowym między rozwojem opartym na wydajności i rozwojem opartym na innowacjach. Zajmują one dalsze lokaty w rankingu konkurencyjności (odpowiednio 41, 60 miejsce). Ostatnia grupa studiów przypadku dotyczy państw
o niezbilansowanych NSI. Są to: Chiny, Meksyk oraz Rosja, zajmujące odpowiednio 29, 53 i 67 miejsce w rankingu konkurencyjności. Dodatkowo kraje te znajdują się na odmiennych etapach konkurencyjnego rozwoju: Chiny ciągle są na etapie bazującym na wydajności, a Rosja i Meksyk reprezentują etap przejściowy między rozwojem opartym na wydajności i rozwojem opartym na innowacjach (WEF, 2012, s. 10 i 13). Ta szersza analiza studiów przypadku zostanie poprzedzona analizą ekonometryczną obejmującą wszystkie kraje świata (w miarę dostępności danych statystycznych), która jest przedmiotem rozdziału 4.
Tabela 3.2. Typologia funkcjonujących w gospodarce światowej narodowych systemów innowacji – ujęcie wielowymiarowe
Typy NSI Podtypy Rodzaje Kraje reprezentujące poszczególne typy NSI
T.O. Hongkong
Źródło: Opracowanie na podstawie Godinho et al. 2003 i 2006 oraz Godinho, 2007. http://www.globelicsaca-demy.net/2007/presentations/2007%20Globelics%20Godinho.pdf.
3.6. Podsumowanie
Reasumując, związek systemów innowacji z konkurencyjnością można dostrzegać co najmniej w trzech wymiarach: technologicznym, instytucjonalnym oraz mię-dzynarodowym. Niektóre elementy systemów innowacji – technologia, innowacje, kapitał ludzki, instytucje – są czynnikami konkurencyjności gospodarek. Podmioty systemów innowacji, tj. przedsiębiorstwa, jednostki naukowo-badawcze, organy administracji, bezpośrednio i pośrednio oddziałują na czynniki konkurencyjności.
Powiązania gospodarcze z zagranicą nie wchodzą w skład systemów innowacji, lecz na nie wpływają, będąc jednocześnie czynnikami konkurencyjności gospodarek w ujęciu dynamicznym i przejawem pozycji konkurencyjnej (w ujęciu statycz-nym). Innowacje transmitowane są z jednego państwa do innego, podejmowane są również wspólne wysiłki podmiotów z kilku różnych krajów w celu tworzenia nowej wiedzy lub jej innowacyjnego zastosowania. Wszystkie te procesy wpływają na konkurencyjność krajów i przedsiębiorstw. Źródłem poprawy konkurencyjności są inwestycje w działalność B+R i odpowiedni system kształcenia poprzez wpływ na rozwój zdolności absorpcyjnych, czyli umiejętności rozpoznania i wykorzysta-nia wiedzy pozyskiwanej zarówno ze źródeł wewnętrznych, jak i zewnętrznych.
Kluczowe znaczenie ma w związku z tym powstawanie powiązań między różnymi organizacjami, tworzenie sieci współpracujących instytucji z różnych krajów, a także budowanie zdolności do przyswajania nowej wiedzy, która staje się dostępna dzięki takim powiązaniom.
Powyższe rozważania prowadzą do konkluzji, że system innowacji i konku-rencyjność mają pewien obszar wspólny zdefiniowany na gruncie teorii przez technologie oraz funkcjonowanie instytucji niezbędnych do jej tworzenia, transferu i dyfuzji oraz szereg sfer wzajemnego oddziaływania do których zaliczają się m.in.
powiązania podmiotów gospodarczych z zagranicą.