Kapitał ludzki i innowacje – podstawowe pojęcia, miary i wzajemne zależności
2.5. Podsumowanie i wnioski: kapitał ludzki i wiedza jako elementy narodowych systemów innowacji
Marzenna Anna Weresa
Z prowadzonych w poprzednich podrozdziałach analiz wynika, iż innowa-cyjność jest zjawiskiem bardzo skomplikowanym, a wielość etapów powstawania i wdrażania innowacji oraz sprzężenia zwrotne między nimi skłaniają ku rozumie-niu procesu innowacyjnego w szerokim ujęciu systemowym. Takie ujęcie bazuje na tzw. interaktywnym modelu innowacji S. Kline’a i N. Rosenberga (1986, s. 25) oraz modelu sprzężeniowym R. Rothwella i W. Zegvelda (1985). Ewolucja i dalsze przekształcenia doprowadziły do ukształtowania się i rozwoju koncepcji narodowych systemów innowacji. Wywodzi się ona z dwóch nurtów w ekonomii: nurtu ewo-lucyjnego, który opisuje się zmianę technologiczną jako proces etapowy związany z osiągnięciami we wcześniejszych okresach (por.: np. Nelson, Winter, 1977) oraz nurtu koncentrującego się przede wszystkim na innowacjach będących wynikiem procesów interaktywnego uczenia się (por.: np. Freeman, 1987; Lundvall, red., 1992).
Krytyczna analiza literatury przedmiotu odwołującej się do różnorodnych interpretacji pojęcia narodowego systemu innowacji pozwoliła na sformułowanie szerokiej definicji, ujmującej kluczowe aspekty jego charakterystyki47. Narodowy system innowacji można rozumieć jako zespół powiązanych ze sobą czterech następujących grup zjawisk. Są to:
(1) zespół i struktura podmiotów pochodzących z danego kraju (ale działających również globalnie), które uczestniczą w tworzeniu nowej wiedzy, jej rozprze-strzenianiu (w kraju i za granicą) i komercjalizacji, jak również biorą udział w powstawaniu innowacji i ich zastosowaniu (wykorzystaniu, użytkowaniu);
(2) całokształt instytucji tworzących środowisko dla rozwoju nauki, techniki i przedsiębiorczości oraz ich zmiany w czasie;
47 Analiza ta i jej wyniki oraz powiązane z tym zagadnieniem badania empiryczne są przedmiotem odrębnej monografii – por.: Weresa, 2012.
(3) wzajemne relacje (interakcje) tych podmiotów i instytucji;
(4) zasoby wiedzy zakumulowane w danej gospodarce (Weresa, 2012, s. 23).
Takie szerokie ujęcie łączy w sobie oba nurty badań teoretycznych nad naro-dowymi systemami innowacji i może być przydatne do prowadzonej w niniejszej monografii analizy związku kapitału ludzkiego i innowacyjności z kształtowaniem się przewag konkurencyjnych krajów w handlu międzynarodowym. Koncepcja narodowego systemu innowacji integruje powstawanie nowej wiedzy i jej komer-cjalizację (czyli kreację i wdrażanie innowacji) z kluczowymi aspektami charakte-ryzującymi zasoby kapitału ludzkiego, odwołując się do procesów interaktywnego uczenia się. Centralnym punktem procesu uczenia się jest człowiek, czy też szerzej, zasoby ludzkie i ich rozwój przez system edukacji, rynek pracy, uczenie się przez działanie (learning by doing), a także różnorakie interakcje w procesie innowacyj-nym (Freeman, 1987; Dosi i in., 1988; Lundvall, red., 1992; Metcalfe 1995; Edquist 1997). Jak zauważył B. Lundvall (2007, s. 21) będące elementem narodowego systemu innowacji procesy interaktywnego uczenia się odnoszą się zarówno do przyswajania wiedzy, jak i kształtowania umiejętności, co znakomicie koresponduje z przyto-czoną w podrozdziale 2.1. definicją kapitału ludzkiego sformułowaną przez OECD według której kapitał ludzki to „wiedza, umiejętności, zdolności i inne przymioty jednostki ludzkiej, które umożliwiają wytwarzanie osobistego, społecznego i eko-nomicznego dobrobytu” (OECD, 2001, s. 18). Ponadto, jak wskazują liczne badania empiryczne inwestycje w kapitał ludzki to jeden z najważniejszych czynników innowacyjności decydujących o poziomie absorpcji krajowych i zagranicznych rozwiązań technicznych (Fiedor, Czaja, 2003).
Reasumując, ocena zależności między kapitałem ludzkim i innowacyjnością a konkurencyjnością krajów, która znajduje swój wyraz w przewagach konkurencyj-nych na rynkach zagraniczkonkurencyj-nych będzie prowadzona w empirycznej części niniejszej monografii z wykorzystaniem koncepcji narodowego systemu innowacji. Koncepcja ta integruje kapitał ludzki ucieleśniony w podmiotach systemu oraz zasobach wiedzy zakumulowanych w systemie i instytucje służące rozwojowi nauki i techniki, edu-kacji oraz regulacje dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej tworząc cały kompleks powiązanych ze sobą elementów i zdarzeń, których efektem jest pojawienie się innowacji produktowej, procesowej, marketingowej czy organizacyjnej. Istotą tak rozumianego systemu innowacji są wzajemne oddziaływania przedsiębiorstw prywatnych i publicznych, indywidualnych wynalazców oraz uniwersytetów i różnorakich agend rządowych w celu rozwoju nauki i techniki w danym kraju (Niosi, Saviotti, Bellon, Crow, 1993). Wzajemne interakcje wszystkich elementów systemu innowacyjnego dotyczą kwestii technologicznych, prawnych, handlowych, finansowych i społecznych, przy czym najważniejsze są relacje w obszarze rozwoju,
ochrony, finansowania lub regulowania nowej wiedzy i techniki i jej wprowadzania na rynek jako innowacji48.
Takie łączne ujęcie innowacyjności i kapitału ludzkiego w ramach narodowego systemu innowacji znajduje uzasadnienie nie tylko na gruncie teorii systemów innowacyjnych, ale również w metodyce pomiaru innowacji i kapitału ludzkiego.
Jak wynika z rozważań prowadzonych we wcześniejszych podrozdziałach, liczne mierniki kapitału ludzkiego (np. zasoby ludzkie dla nauki i techniki, zatrudnienie w sektorach wysokiej techniki, wskaźniki oparte na patentach, itp.) opisują zarówno kapitał ludzki, jak i innowacyjność gospodarki.
Powyższe ustalenia należy jednak opatrzyć dodatkowym komentarzem. Otóż, wykorzystując jako ramy dalszej analizy koncepcję narodowego systemu innowacji trzeba pamiętać, iż mimo jej uniwersalnego charakteru nie jest możliwe uwzględ-nienie wszystkich aspektów innowacyjności i kapitału ludzkiego.
Po pierwsze, nie wszystkie innowacje mają ekonomiczny wymiar, co nie wyklu-cza jednak ich oddziaływania na sferę ekonomiczną. Np. innowacje społeczne (do których zaliczają się zmiany w systemach edukacji, administracji państwowej itp.), chociaż nie są bezpośrednio związane z działalnością gospodarczą, mogą pośrednio wpływać na warunki jej prowadzenia. Standardowe mierniki innowacyjności w dość ograniczony sposób pozwalają uchwycić znaczenie tej grupy nowych rozwiązań, co uniemożliwia szersze uwzględnienie tego obszaru w niniejszym badaniu.
Po drugie, kapitał ludzki, obok charakterystyk związanych z edukacją i wiedzą (w tym nauką i techniką) w szerokim ujęciu zawiera w sobie również pewne aspekty związane z demografią i stanem zdrowia społeczeństwa (Schultz, 1972, s. 4). Są to zagadnienia bardzo szerokie i analiza ich całego złożonego spektrum nie jest możliwa, a dogłębna eksploracja tej problematyki wykracza poza cele niniejszych badań. Proponowane tutaj zawężenie kapitału ludzkiego do aspektów związanych z wiedzą i edukacją jest zresztą praktyką stosowaną w badaniach tego obszaru (por.:
np. Lucas, 1988, s. 17; Mankiw, Romer, Weil, 1992, s. 418).
Po trzecie, nie wszystkie zjawiska można skwantyfikować i opisać za pomocą zestawu dostępnych danych statystycznych. Niekompletność danych i braki w sze-regach czasowych to kolejne ograniczenie zakresu dalszej analizy empirycznej.
Wskazane powyżej mankamenty przyjętej metodyki, niepełna dostępność danych statystycznych i znaczne opóźnienia w ich udostępnianiu ograniczające uchwycenie najnowszych tendencji będą uwzględnione przy interpretacji wyników badania empirycznego.
48 Szerzej na ten temat: Weresa, 2012.