Kapitał ludzki i innowacje – podstawowe pojęcia, miary i wzajemne zależności
2.4. Metody pomiaru innowacji i innowacyjności gospodarek
Arkadiusz Michał Kowalski, Beata Michorowska
2.4.1. Nowe wskaźniki pomiaru innowacyjności w kontekście ewolucji modeli procesów innowacyjnych
Do połowy XX wieku nie zajmowano się szerzej pomiarem innowacyjności, co wynikało z wielorakich przyczyn, tak subiektywnych, jak i obiektywnych.
Przesłanki obiektywne wiązały się z tym, iż w przeszłości nie dopatrywano się jednoznacznej zależności między działalnością naukową a wynalazczą oraz między
46 Szerszej na ten temat: Weresa, 2012.
wynalazczością a produkcją. Przyczyny subiektywne polegały na nieukształtowa-nym warsztacie badawczym, potrzebna nieukształtowa-nym do analizy tak dynamicznego procesu jak postęp naukowo-techniczny. W powstających do tego czasu modelach opisujących wzrost gospodarczy zakładano niemierzalność tego czynnika lub przyjmowano go za egzogeniczny (Fiedor, 1979, s. 21).
Ewolucja metod pomiaru innowacyjności oraz używanych w tym zakresie wskaźników była determinowana przez zmieniający się charakter innowacji znaj-dujący odzwierciedlenie w kolejnych generacjach modeli procesów innowacyjnych.
W przeszłości, zgodnie z modelem liniowym przedstawionym przez J. Schumpe-tera, rozwój innowacji polegał na linearnym przesuwaniu procesu innowacyjnego, rozpoczynając od prac badawczo-rozwojowych, przechodząc sukcesywnie kolejne etapy aż do momentu zastosowania wiedzy w praktycznej działalności gospodarczej.
W modelu tym, za najważniejszą fazę procesów innowacyjnych uznawano działal-ność badawczo-naukową, nie zwracając znaczącej uwagi na fazę komercjalizacji wyników prac B+R. Obecnie szeroko rozpoznanym jest fakt, że to właśnie ta faza stanowi „wąskie gardło” procesów innowacyjnych. O ile więc w latach sześćdziesią-tych XX wieku podstawowym wskaźnikiem pomiaru innowacyjności gospodarki był poziom wydatków na B+R, to obecnie równie ważnymi elementami są mierniki efektów ekonomicznych innowacji, takie jak: eksport wyrobów przemysłowych średniowysokiej i wysokiej techniki, sprzedaż innowacji w skali rynku i firmy oraz dochód z patentów i licencji z zagranicy. Ewolucji uległy też poglądy dotyczące czyn-ników determinujących powstawania innowacji w gospodarce. Zgodnie z założeniami współczesnego modelu procesów innowacyjnych, innowacje traktuje się jako produkt interakcji między ludźmi i organizacjami, a ich otoczeniem. Według tej koncepcji, podstawowym elementem mającym wpływ na zachodzenie procesów innowacyj-nych jest już nie działalność B+R, będąca źródłem tzw. pchania technologicznego (technological push), ale zjawisko odwrotne, tzn. kształtowanie działalności B+R w kierunkach, na jakie istnieje zapotrzebowanie ze strony rynku (innovation pull).
We współczesnej działalności gospodarczej, innowacje zaczynają być postrze-gane nie jako realizowane przez firmy konkretne projekty, lecz jako ciągły proces zachodzący w podmiotach gospodarczych na poziomie tworzenia nowych produktów (wyrobów i usług) i procesów oraz lepszego dostosowania struktury organizacyjnej.
Nowe trendy w innowacyjności dotyczą zarówno procesu tworzenia produktów, jak i zmian zachodzących w strukturze i otoczeniu przedsiębiorstwa. Za odejściem od modelu liniowego, obrazującego typowy proces zrutynizowanej produkcji, przemawia współczesna cecha procesu innowacji – interaktywność, która wyraża się współzależnością poszczególnych faz procesu i występowaniem wielu sprzężeń zwrotnych między nimi. Formą współpracy we współczesnej działalności
gospo-darczej jest usieciowienie (networking), stanowiące ważny element nowoczesnych modeli innowacyjnych. Sieciowanie przedsiębiorstw polega na tworzeniu i rozwoju więzi kooperacyjnych jako wyniku wymiany wiedzy, doświadczeń i najlepszych praktyk oraz wzajemnego poparcia i budowy sieci wspólnych kontaktów. Dzięki eksploatacji rzadkich zasobów i dyfuzji innowacji, sieci umożliwiają uzyskanie połączonej przewagi konkurencyjnej (collective competitive advantage). Sieciowanie pozwala na zwiększenie stopnia specjalizacji poszczególnych podmiotów przez koncentrowanie się na umiejętnościach kluczowych, wykorzystywanych w sposób skoordynowany. Tego typu procesy współpracy umożliwiają inteligentną, wspólną eksploatację zasobów sieci oraz potencjału wiedzy (Kowalski, 2011a). W związku z rosnącą rolą sieciowania w nowoczesnych modelach innowacyjnych, w ostatniej dekadzie pojawiły się takie wskaźniki mierzenia innowacyjności, jak komercjali-zacja badań naukowych lub innowacyjne MSP kooperujące z innymi podmiotami.
Przykłady nowych wskaźników pomiaru innowacyjności, które pojawiały się wraz z kolejnymi modelami procesów innowacyjnych, przedstawia tabela 2.1.
Ewolucja poglądów dotyczących procesów innowacyjnych determinowała powstanie nowych wskaźników oraz rozszerzanie skali pomiaru innowacyjności.
Oddziaływało na to wiele różnorodnych czynników, takich jak: nowe struktury organizacyjne działalności badawczo-rozwojowej i innowacyjnej oraz nowoczesne koncepcje i instrumenty polityczne(Smits, Kuhlmann, 2004; Mytelka, K. Smith, 2002). Istotną rolę odegrał wzrost roli polityki innowacyjnej, stanowiącej jedną z najmłodszych dziedzin polityki gospodarczej. Aktywne wdrażanie tej poli-tyki pociągało za sobą konieczność określenia, co mierzyć (np. wydatki sektora publicznego na B+R, dotacje rządowe dla innowacyjnych przedsiębiorstw) oraz pod jakim kątem (np. oddziaływanie na konkurencyjność gospodarki), natomiast efekty pomiaru wpływały na priorytety działań publicznych (co i w jaki sposób objąć wsparciem ze środków publicznych) (Cervantes, 2007).
Tabela 2.1. Nowe wskaźniki pomiaru innowacyjności w kontekście ewolucji modeli procesów innowacyjnych
Typ modelu innowacji Okres Wskaźniki pomiaru innowacyjności (government budget appropriations for R&D – GBAORD)
Źródło: Opracowanie na podstawie: European Commission, Innovation and enterprise creation: Statistics and indicators, Proceedings of the conference held at Sophia Antipolis, 23 and 24 November 2000, Innovation papers No 18, Office for Official Publications of the European Communities, Luxemburg 2001; M. Gó rzyński, Przegląd wskaźników monitorowania systemów wspierania innowacyjności w krajach UE i wybranych krajach pozaeuro-pejskich – wnioski i rekomendacje dla Polski, Warszawa 2005, z modyfikacjami i uzupełnieniami.
2.4.2. Mierniki innowacyjności gospodarek
Konstruując zestaw wskaźników na potrzeby badania związku innowacyjności z przewagami konkurencyjnymi krajów w handlu międzynarodowym wykorzy-stano światowy dorobek teoretyczny i empiryczny w zakresie metodyki oceny innowacyjności gospodarek.
Najważniejszym kryterium wyboru przyjętego na potrzeby badania zestawu mierników było to, aby w kompleksowy sposób ująć złożoną naturę procesów inno-wacyjnych. W związku z powyższym, przyjęto wskaźniki mierzące różne elementy składające się na innowacyjność, począwszy od warunków oddziałujących na two-rzenie innowacji (siły sprawcze innowacji, jak np. udział wydatków publicznych na B+R w PKB), przez aktywność przedsiębiorstw, aż po wyniki działalności inno-wacyjnej (np. udział eksportu produktów wysokiej techniki w eksporcie ogółem).
Wskaźniki podzielono, zgodnie z metodą obliczania Sumarycznego Wskaźnika Innowacyjności (Sumary Innovation Index – SII) wykorzystywanego przez Komisję Europejską do oceny poszczególnych państw Unii Europejskiej (por.: np. European Commission, 2011, 2012). Wśród wskaźników wyróżniono trzy grupy: siły spraw-cze innowacji, aktywność przedsiębiorstw oraz wyniki innowacyjności. Ponadto, korzystając z metodyki Światowego Forum Ekonomicznego (World Economic Forum) obok wskaźników dotyczących innowacji uwzględniono także wskaźniki związane
z zaawansowaniem technologicznym. Zestawienie najważniejszych mierników innowacyjności zawiera tabela 2.2.
Tabela 2.2. Najważniejsze mierniki innowacyjności
L.p. Wskaźnik
Siły sprawcze innowacji
1. Udział nakładów wewnętrznych na badania i rozwój (B+R) ogółem (GERD) w PKB (w %) 2. Udział nakładów wewnętrznych budżetowych na B+R (GOVERD) w PKB (w %) 3. Odsetek nakładów wewnętrznych na B+R finansowanych przez rząd
4. Odsetek nakładów wewnętrznych na B+R finansowanych przez inne źródła krajowe 5. Odsetek nakładów wewnętrznych na B+R finansowanych przez zagranicę
6. Gospodarstwa domowe z dostępem do Internetu (jako % wszystkich gospodarstw domowych) 7. Zasoby ludzkie dla nauki i techniki jako odsetek aktywnej zawodowo ludności
Aktywność przedsiębiorstw 8. Inwestycje w venture capital jako % PKB
9. Udział nakładów wewnętrznych przedsiębiorstw na B+R (BERD) w PKB (w %) 10. Odsetek nakładów wewnętrznych na B+R finansowanych przez przemysł
Wyniki
11. Udział zatrudnienia w sektorach przemysłowych wysokiej i średnio wysokiej techniki w zatrudnieniu ogółem (%)
Udział zatrudnienia w sektorach przemysłowych wysokiej i średnio wysokiej techniki w zatrudnieniu ogółem (%)
12. Udział zatrudnienia w wiedzochłonnych sektorach usługowych w zatrudnieniu ogółem (%) Udział zatrudnienia w wiedzochłonnych sektorach usługowych w zatrudnieniu ogółem (%) 13. Liczba aplikacji patentowych w przeliczeniu na $ 1 mld wydatków na B+R
14. Liczba aplikacji patentowych w przeliczeniu na milion mieszkańców 15. Udział eksportu produktów wysokiej techniki w eksporcie ogółem Źródło: Opracowanie własne.
Skomplikowana natura innowacyjności powoduje, że podejścia i metody pomiaru prezentowane w teorii i stosowane w praktyce podlegają ciągłej ewolucji. Z uwagi na to, iż nie powstała jedna, uniwersalna metoda mierzenia tego zjawiska, stosuje się wiele różnorodnych podejść.
Zarówno prezentowane modele teoretyczne, jak i metody opracowywania międzynarodowych wskaźników konkurencyjności i innowacyjności wskazują na konieczność wieloaspektowego pomiaru innowacyjności. Z tego powodu wśród wybranych wskaźników znalazły się zarówno wskaźniki mówiące o: siłach sprawczych
innowacji – związanych z ponoszonymi w gospodarce nakładami oraz dostępnymi zasobami pozwalającymi na prowadzenie działań innowacyjnych; aktywności przedsiębiorstw – ukazujące działania firm w kierunku rozwoju przez innowacje oraz wskaźniki mówiące o wynikach prowadzonej działalności innowacyjnej.
Zaprezentowany zestaw wskaźników pozwoli na dokonanie porównań mię-dzynarodowych.