– ujęcie teoretyczne
3.1. Innowacje – główna determinanta konkurencyjnych przewagi narodów
Istnienie związku między innowacyjnością i konkurencyjnością krajów, regionów i przedsiębiorstw został potwierdzony zarówno na gruncie teorii, jak i wielu prac empirycznych (Porter, 1990; Lubiński, Michalski, Misala, 1995; Bossak, Bieńkowski, red., 2001; Cantwell, 2005; Castellaci, 2007; Bieńkowski, Weresa, Radło, red., 2010;
Rynarzewski, red., 2011; Di Bello, Andreta, 2012). Można je podsumować ogólnym stwierdzeniem, iż warunki funkcjonowania narodowego systemu innowacji (NSI), które decydują o innowacyjności krajów mogą odmiennie oddziaływać na konku-rencyjność gospodarki w krótkim i długim okresie. Relację między narodowym systemem innowacji a konkurencyjnością ilustruje w sposób modelowy rysunek 3.1.
Pierwszy wniosek, jaki nasuwa się po analizie rysunku 3.1 dotyczy złożono-ści procesów innowacyjnych i istnienia wielokierunkowych zależnozłożono-ści między poszczególnymi elementami tworzącymi narodowy system innowacji. Można wyodrębnić cztery główne grupy elementów składowych narodowego systemu innowacji. Są to:
1. Podmioty systemu (tj. firmy, jednostki naukowe, organizacje wspierające transfer wiedzy, użytkownicy innowacji, jednostki administracji kształtujące politykę innowacyjną, itp.);
2. Instytucje systemu (tj. regulacje, normy, zwyczaje);
3. Wzajemne relacje i powiązania podmiotów i instytucji (ich odzwierciedleniem są strzałki na rys. 3.1);
4. Zasoby wiedzy, która została zakumulowana w systemie, a także procesy jej przekazywania i absorpcji3.
Podmioty narodowego systemu innowacji to przede wszystkim przedsiębior-stwa, które wprowadzają innowacje na rynek, ich struktury (np. sieci, klastry przemysłowe). Inna grupa podmiotów to jednostki naukowo-badawcze i placówki edukacyjne i inne podmioty (np. indywidualni wynalazcy, pracownicy naukowi, studenci – jest to grupa stanowiąca rdzeń kapitału ludzkiego systemu określona na rysunku kategorią „system nauki”. Podmiotami NSI są również organizacje
3 Szerzej: Weresa, 2012, s. 37−39.
pośredniczące w transferze i dyfuzji wiedzy z nauki do biznesu oraz organizacje kształtujące politykę innowacyjną na szczeblu centralnym i lokalnym. W najnow-szych pracach na temat systemów innowacji do podmiotów systemu zalicza się również użytkowników innowacji (konsumentów), co koresponduje z ujęciami dotyczącymi tworzenia innowacji przez użytkowników, (koncepcja tzw. user-dri-ven innovation). Na znaczenie tej ostatniej z wymienionych grup zwrócił uwagę E. Rogers (2003) badając dyfuzję innowacji i konkludując, iż konsumenci mogą znaleźć nowe zastosowania innowacji, co jest kolejną innowacją.
Rysunek 3.1. Narodowy system innowacji (NSI) i jego związek z konkurencyjnością
Sprawność gospodarki;
Wzrost, tworzenie miejsc pracy;
KONKURENCYJNOŚĆ
Tworzenie wiedzy, jej dyfuzja i zastosowanie
Źródło: OECD, (1999), Managing National Innovation Systems, Paris, z uzupełnieniami i wytłuszczeniami autorki.
Druga grupa elementów NSI – instytucje, to uwarunkowania prowadzenia działalności naukowej i badawczo-rozwojowej oraz działalności innowacyjnej.
Ponadto, w tej grupie ujęte są normy prawne, zwyczaje, standardy i normy techniczne, instrumenty finansowania badań i innowacji oraz narzędzia polityki innowacyjnej.
W szczególności istotne znaczenie mają regulacje dotyczące ochrony własności intelektualnej i komercjalizacji wiedzy. Instytucje NSI to również regulacje w obszarze
systemu edukacji, w tym reguły finansowania kształcenia, akredytacji jednostek edukacyjnych itp. Kolejna wiązka instytucji NSI to normy prawne odnoszące się bezpośrednio do przedsiębiorczości, m.in. takie jak regulacje konkurencji rynkowej (na rys. 3.1 schematycznie ujęto te elementy w formie prostokątów znajdujących się częściowo na zewnątrz systemu, lecz posiadających część wspólną z NSI)
Trzecia grupa elementów narodowego systemu innowacji obejmuje interakcje między wszystkimi elementami NSI − kierunek strzałek na rysunku 3.1 pokazuje, iż współdziałanie tych wszystkich elementów, ich wzajemne relacje i sprzężenia wpływają na sprawność funkcjonowania całej gospodarki, a w konsekwencji na wzrost gospodarczy i konkurencyjność.
Ostatnia, czwarta grupa składowych narodowego systemu innowacji to zasoby wiedzy zakumulowane w gospodarce, oznaczone na rys. 3.1 jako „umiejętności firm; wiedza; sieciowość” i częściowo zawarte w kategorii „system nauki” jako wiedza i umiejętności ucieleśnione w ludziach). Wiedza skodyfikowana przejawia się w specjalizacji naukowej i technologicznej danego kraju mierzonej zwykle wskaźnikami patentowymi. Wiedza nieskodyfikowana jest zasobem dynamicznym, ważny jest zatem sposób jej tworzenia, przekazywania i absorpcji. Procesy uczenia się to istota koncepcji systemu innowacji, włączając w to uczenie się przez działanie, uczenie się na błędach, uczenie się przez wzajemne interakcje, (learning-by-doing, learning-by-failure, learning-by-interacting).
Dokonana powyżej syntetyczna prezentacja podmiotów narodowego systemu innowacji pozwala na ich skonfrontowanie z czynnikami konkurencyjności anali-zowanymi w rozdziale 1 monografii. Odpowiadają one jednej z kategorii czynników determinujących kształtowanie się międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej nazwanej „zdolnością do inwencji i innowacyjności” rozszerzonej o zasoby wiedzy (por.: rys. 1.4 w rozdz. 1). Potwierdza to istnienie bezpośredniego związku między narodowym systemem innowacji a konkurencyjnością.
Kolejna obserwacja relacji NSI i konkurencyjności gospodarki, jaką można poczynić na podstawie rysunku 3.1 odnosi się do kategorii określonej jako „naro-dowa zdolność innowacyjna”. Wydaje się, iż to właśnie zdolność do innowacji jest kluczowym elementem wpływającym na tworzenie wiedzy, jej dyfuzję i zastoso-wanie, będąc swego rodzaju wkładem przekształconym w wynik jakim są inno-wacje. W związku z tym warto przyjrzeć się bliżej koncepcji narodowej zdolności innowacyjnej w powiązaniu z teoriami konkurencyjności.
Pojęcie narodowej zdolności innowacyjnej wywodzi się z empirycznych badań prowadzonych w latach sześćdziesiątych XX w. dla branż, takich jak np. produkcja żelaza, stali, rafinacja ropy naftowej czy wydobycie węgla kamiennego (Mansfield, 1963; Williamson, 1964). Ujęcia te odnoszą się do poziomu mezoekonomicznego
i chociaż nie definiują bezpośrednio pojęcia zdolności innowacyjnej, to wskazują na jej wyznaczniki, do których zaliczono na przykład strukturę branży, czy szcze-gólne cechy przedsiębiorstw (zasoby, skala działania) decydujące o przewagach konkurencyjnych. Niemniej jednak, to co istotne dla analizowanego tutaj tematu, to wskazanie na związek innowacyjności z konkurencyjnością na poziomie mikro- i mezoekonomicznym.
Makroekonomiczne podejście do zagadnienia zdolności innowacyjnej, widzia-nej z perspektywy narodowej przewija się w literaturze przedmiotu w różnych odmianach. Od ujęcia wąskiego, skupionego na aktywności patentowej i jej wpły-wie na wzrost gospodarczy (Suarez-Villa, 1990), poprzez statyczne i dynamiczne ujęcie analizowane dla gospodarki planowej (Balcerowicz, 1980), po szerokie, wieloaspektowe podejście integrujące płaszczyznę makro- i mikroekonomiczną badań nad innowacyjnością (Stern, Porter, Furman, 2000, 2002).
W najszerszym rozumieniu narodową zdolność innowacyjną definiuje się jako utrzymującą się w długim okresie umiejętność kreowania i komercjalizacji stru-mienia nowych, nieznanych wcześniej pomysłów, czyli innowacji (Stern, Porter, Furman, 2000, s.10). W tej definicji akcent położony jest zatem na trzy kwestie:
unikatowość innowacji w skali świata, ciągłość tworzenia strumienia nowych rozwiązań oraz konieczność ich praktycznego zastosowania. Wśród czynników decydujących o narodowej zdolności innowacyjnej wskazuje się zasoby materialne i niematerialne narodu, inwestycje umożliwiające ich wykorzystanie i doskonalenie oraz narzędzia polityki innowacyjnej (Stern, Porter, Furman, 2002, s. 900).
Co ważne w kontekście analizy związków kapitału ludzkiego, innowacji i kon-kurencyjności, to podstawy koncepcji narodowej zdolności innowacyjnej, które wyraźnie odwołują się teorii konkurencyjności. Trzy teoretyczne filary do których nawiązują autorzy S. Stern, M. E. Porter i J. Furman (2000, s. 2−10) to:
– nowa teoria wzrostu (Romer, 1990);
– koncepcje narodowego systemu innowacji (głównie ewolucyjnego nurtu zmian technicznych (Nelson, 1993);
– teoria konkurencyjnych przewag narodów M. E. Portera (1990).
Z tych trzech nurtów teoretycznych wybrano czynniki, które można zaliczyć do specyfiki danego terytorium (kraju) warunkującej powstawanie innowacji na tym, a nie innym terytorium. Co ważne, akcentuje się (podobnie jak w koncepcji NSI) wzajemnie powiązania tych czynników i sprawność ich wzajemnego oddziaływania.
Najważniejsze wyznaczniki narodowej zdolności innowacyjnej według S. Sterna, M. E. Portera i J. Furmana (2000, s. 11−13) można sprowadzić do:
1. wspólnej dla gospodarki infrastruktury innowacyjnej – są to zasoby ludzkie i finansowe, oraz instytucje, w szczególności polityka innowacyjna;
2. specyficznego środowiska dla tworzenia innowacji istniejącego w klastrach przemysłowych;
3. jakości powiązań między (1) i (2) rozumianej jako siła i kierunek wzajemnego oddziaływania.
Czynniki te przedstawiono schematycznie na rysunku 3.2 (Stern, Porter, Fur-man, 2002, s. 907).
Rysunek 3.2. Narodowa zdolność innowacyjna w ujęciu S. Sterna, M. E. Portera i J. Furmana
Wspólna dla całej gospodarki
infrastruktura innowacyjna Specyficzne środowisko dla innowacji wytworzone w obrębie
klastrów przemysłowych i finansowego dla działalności B+R Strategie i warunki konkurowania firm
Warunki popytu Warunki czynników
produkcji
Źródło: Stern, Porter, Furman (2002), s. 906.
W tym miejscu potrzebne jest odwołanie do scharakteryzowanej w rozdziale 1 koncepcji konkurencyjnych przewag narodów opracowanej przez M. E. Portera (tzw. „diament” Portera) (Porter, 1990, s. 71; 2008, s. 183). Wskazuje się w niej na cztery główne grupy czynników wyznaczających przewagi konkurencyjne narodów, które oddziałując na siebie nawzajem składają się na diament przewagi konkurencyjnej4. Są to:
4 Por.: rozdział 1, rys. 1.7.
– czynniki produkcji (zasoby), zarówno mobilne, jak i niemobilne (takie jak:
zasoby ludzkie, baza naukowa, wiedza techniczna) i uwarunkowania ich rozwoju – popyt krajowy (w tym wielkość popytu i jego struktura i dynamika zmian) – sektory pokrewne i wspomagające (które mogą sprzyjać powstawaniu nowych
pomysłów i innowacji bądź je hamować),
– strategie firm oraz struktura rynku i rywalizacja (warunki konkurowania).
Wymienione powyżej determinanty narodowej przewagi konkurencyjnej two-rzą środowisko konkurowania przedsiębiorstw. Najważniejszą jego cechą, która decyduje o sukcesie gospodarczym kraju jest wytwarzanie bodźców do kreowania i wdrażania innowacji. Sprzyja temu szybka akumulacja unikatowych, specyficznych dla danego kraju zasobów i umiejętności, u podłoża której może leżeć relatywnie większy niż na innych terytoriach wysiłek i zaangażowanie w działalność gospodar-czą. Krajowe przedsiębiorstwa zdobywają przewagi konkurencyjne również wtedy, gdy mają szerszy dostęp do informacji i lepsze rozpoznanie potrzeb rynku, tak od strony popytu, jak i podaży. Kluczowym elementem diamentu M. E. Portera jest jednakże motywacja do działalności innowacyjnej, która może pochodzić z każdej z czterech grup czynników determinujących konkurencyjność (czyli z każdego wierzchołka tzw. „diamentu”), bądź z ich wzajemnych interakcji. To innowacje decydują o poprawie posiadanych przewag komparatywnych lub zdobyciu ich w nowych dziedzinach (Porter, 2008, s. 183).
Na rysunku 3.2 model diamentu M. E. Portera zastosowano do scharakteryzo-wania klastrów przemysłowych (prawa strona rysunku). To właśnie klastry – zda-niem M. E. Portera – tworzą specyficzne środowisko dla powstawania innowacji, gdyż tworzą unikatowe relacje, ułatwiają dzielenie się wiedzą i powstawanie tech-nologicznych efektów spillover, wzmacniają współpracę, ale i rywalizację (Porter, 2008, s. 221). Tym samym wyznaczają narodową zdolność innowacyjną. Klastry, które (podobnie jak i całe gospodarki) można analizować przy wykorzystaniu schematu porterowskiego diamentu, w modelu narodowych przewag konkuren-cyjnych M. E. Portera pojawiają się w kategorii „strategie firm” oraz „struktura rynku i rywalizacja”.
Ta syntetyczna analiza koncepcji narodowej zdolności innowacyjnej pokazuje jej nierozerwalny związek z koncepcją przewag konkurencyjnych M. E. Portera i stanowi kolejny dowód na to, że na gruncie teorii potwierdza się teza o istnieniu związku między kapitałem ludzkim, innowacjami i konkurencyjnością.
Na kanwie tych rozważań pojawia się kolejne pytanie: jak diament przewag konkurencyjnych narodów M. Portera koresponduje z koncepcją narodowego systemu innowacji? Można znaleźć co najmniej kilka zbieżnych płaszczyzn w obu teoriach.
Po pierwsze, wspólnym rdzeniem obu koncepcji jest innowacyjność. Nowe rozwiązania, rezultat wszelakich interakcji między różnymi elementami systemu innowacyjnego, to także główna oś diamentu Portera, wokół której koncentrują się przewagi konkurencyjne kraju. Wprowadzanie innowacji jest niezbędne do rozwoju wszystkich czterech grup czynników determinujących przewagi kon-kurencyjne narodów. Innowacje decydują o rozwoju zasobów danego państwa i o efektywności ich wykorzystania, definiowanej jako wartość dodana przypadająca na jednostkę pracy bądź kapitału. Ponadto, nowe rozwiązania mogą być elementem kształtowania popytu i jego wzrostu, co w konsekwencji sprzyja zwiększeniu skali produkcji i realizacji dodatkowych korzyści z tego wynikających i zdobywaniu przewag konkurencyjnych na rynkach międzynarodowych, bądź wzmacnianiu już istniejących (por.: rozdz.1).
Po drugie, zbieżność występuje w odniesieniu do czynników produkcji, które explicite wymienione są jako czynnik konkurencyjności w ujęciu M. Portera i pojawiają się również w koncepcji narodowego systemu innowacji jako podmioty systemu (w tym: zasoby ludzkie) i wiedza zakumulowana w systemie. Warto w tym miejscu przypomnieć, co podkreślono w rozdziale 1 tej monografii, iż czynniki produkcji (ich zasoby i ceny) to także – zgodnie z ekonomią klasyczną – podstawa handlu międzynarodowego i tym samym wyznacznik przewag konkurencyjnych (bądź ich braku) na rynkach zagranicznych.
Po trzecie, wspólnym wątkiem obu analizowanych koncepcji są instytucje, rozumiane w studiach nad narodowymi systemami innowacji jako zestaw regulacji i norm, a także procedur zapewniających przestrzeganie tych ustalonych „reguł gry”
(North, 1984, s. 5–6). Regulacje, normy prawne i nieformalne zwyczaje zawierają się również po trosze w każdym z wierzchołków diamentu konkurencyjności Portera, a w szczególności determinują strategie firm oraz strukturę rynku i rywalizację (sposób i siłę konkurowania). To właśnie krajowe uwarunkowania i konteksty decy-dują o tym w jaki sposób i jak sprawnie można założyć nową firmę czy ją zlikwido-wać (bariery wejścia i wyjścia), jaka jest struktura organizacyjna przedsiębiorstw, jakie są zasady i zwyczaje zarządcze oraz warunki rywalizacji, jakie są bodźce do innowacji (Porter, 2008, s. 194). Porównując instytucjonalny wymiar narodowego systemu innowacji z diamentem M. Portera należy odnotować, iż całość porządku instytucjonalnego składającego się na system innowacyjny (normy i regulacje doty-czące działalności B+R, nauki, edukacji, przedsiębiorczości, polityki innowacyjnej) zawiera się porterowskim diamencie. Z drugiej jednak strony, chociaż system inno-wacji ogranicza się w swoim instytucjonalnym komponencie przede wszystkim do czynników związanych z rozwojem nauki, wiedzy, technologii, edukacji oraz przedsiębiorczości, to jego wymiar instytucjonalny jest trochę szerszy niż koncepcja
konkurencyjności krajów, gdyż obok samych instytucji obejmuje też ich interakcje z podmiotami tworzącymi system. Dzięki temu użyteczność koncepcji narodowego systemu innowacji do oceny konkurencyjności krajów rozszerza się również na sferę oddziaływania polityki rządu (w szczególności polityki naukowej i innowacyjnej) na innowacyjność przedsiębiorstw (Solleiro, Castanon, 2005, s. 1066).
Reasumując, to co łączy koncepcję systemu innowacji z diamentem przewag konkurencyjnych M. Portera, to dostępność i jakość zasobów (kapitału ludzkiego i technologii) oraz sposób ich wykorzystania, instytucje, a przede wszystkim zmiany tych elementów w taki sposób, aby możliwe było uzyskanie przewagi nie tylko w działalności innowacyjnej, jak również w doskonaleniu tych innowacji. Jeśli przedsiębiorstwa krajowe wprowadzają nowości na skalę świata, to wyprzedzając trendy światowe mogą tę przewagę wykorzystać w swojej ekspansji na rynkach międzynarodowych. Eksport towarów i usług przyczynia się do rozpowszechnienia nie tylko dóbr materialnych, ale także systemu wartości danego narodu, co umac-nia posiadane przewagi konkurencyjne (Porter, 2008)5. Spostrzeżenie to wskazuje na trzecią grupę wzajemnych zależności systemu innowacji i konkurencyjności, a mianowicie internacjonalizację.