Europejski model programowania innowacyjności na przykładzie Niemiec

Gospodarka niemiecka charakteryzuje się silnym ukierunkowaniem proeksporto-wym oraz wysokim zaawansowaniem technologicznym. Wśród głównych źródeł jej suk-cesów wskazuje się między innymi na wysoki potencjał zasobów ludzkich, ze szczegól-nym uwzględnieniem wysoko wykwalifikowanej kadry inżynieryjno-technicznej oraz po-tencjału naukowo-badawczego, który posiada zdolność do kreowania nowej wiedzy327

. Niemcy oceniane są bardzo wysoko nie tylko w aspekcie rozwoju ekonomicznego, ale

323

Innowacyjność w fińskim…, op. cit., s. 4.

324

J. Czerniak, Polityka…, op. cit., s. 179.

325

Innowacyjność w fińskim…, op. cit., s. 11.

326

K. Kozioł, Polityka innowacyjna w wybranych krajach Unii Europejskiej, [w:] W. Janasz (red.),

Innowa-cje w działalności przedsiębiorstw w integracji z Unią Europejską, Warszawa 2005, Difin, s. 161.

327

A. Pocztowski (red.), Zarządzanie zasobami ludzkimi w krajach Unii Europejskiej, Wydawnictwo Aka-demii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2003, s. 61.

także w obszarze funkcjonowania narodowego systemu innowacji328

. Charakteryzuje go wysoki udział konkretnych landów np. w finansowaniu działalności badawczo-rozwojowej. Blisko połowa tych wydatków (poza sektorami przedsiębiorstw i szkół wyż-szych) jest finansowana przez rząd federalny, natomiast druga – przez władze regionalne. Należy tu podkreślić silną identyfikację regionalną Niemców, a zarazem istnienie tradycji determinujących takie zachowania. W różnych klasyfikacjach konkurencyjności i innowa-cyjności niemiecka gospodarka plasuje się na czołowych lokatach329

. W raporcie Global Competitiveness Index w 2006 roku Niemcy uzyskali piąte miejsce, w 2008 i 2010 roku ósme, a w latach 2009, 2011 i 2012 siódme. Według rankingu zaprezentowanego w Sum-mary Innovation Index w latach 2005-2007 Niemcy uplasowały się na piątej pozycji, w latach 2008-2009 na szóstej, w 2010 roku na czwartej, a w latach 2011-2012 na trzeciej.

Wydatki na badania i rozwój w Niemczech kształtują się na bardzo wysokim po-ziomie (2,84% PKB w 2011 roku – 4 miejsce w Unii Europejskiej za Finlandią, Szwecją i Danią)330. System finansowania sfery B+R w Niemczech jest złożony: z jednej strony są to przedsiębiorstwa, które ponoszą około 2/3 wydatków na B+R oraz sfera publiczna (rząd federalny oraz kraje związkowe), które pokrywają ok. 1/3 wydatków na B+R331

.

Struktura niemieckiego systemu innowacji cechuje się zdecydowanym podziałem na poziom centralny i regionalny, które połączone są zespołem wspólnych instytucji dzia-łających na rzecz wsparcia przedsięwzięć związanych z obszarem nowych technologii332

. Działania te skoncentrowane są na działalności B+R, w którą aktywnie włączony jest

328

M. Szajt, Narodowy System Innowacji w Polsce na tle innych działających w Europie, [w:] B. Kryk, K. Piech (red.), Innowacyjność w skali makro i mikro, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2009, s. 60.

329

The Global Competitiveness Report 2005-2006, Executive Summary, World Economic Forum, Geneva 2005, s. xxiii; The Global Competitiveness Report 2006-2007, World Economic Forum, Geneva 2006, s. 22;

The Global Competitiveness Report 2007-2008; World Economic Forum, Geneva 2007, s. 20; The Global Competitiveness Report 2008-2009, World Economic Forum, Geneva 2008, s. 18; The Global Competitive-ness Report 2009- 2010, World Economic Forum, Geneva 2009, s. 20; The Global CompetitiveCompetitive-ness Report 2010-2011, World Economic Forum, Geneva 2010, s. 22; The Global Competitiveness Report 2011-2012…,

s. 22; The Global Competitiveness Report 2012-2013, World Economic Forum, Geneva 2012, s. 20.

329

European Innovation Scoreboard 2005. Comparative Analysis of Innovation Performance, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2006, s. 45; European Innovation

Score-board 2006. Comparative Analysis of Innovation Performance, Office for Official Publications of the

Euro-pean Communities, Luxembourg 2007, s. 8; EuroEuro-pean Innovation Scoreboard 2007. Comparative Analysis

of Innovation Performance, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg

2008, s. 7; European Innovation Scoreboard 2008. Comparative Analysis of Innovation Performance, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2009, s. 10; European Innovation

Scoreboard (EIS) 2009, European Union 2010, s. 72; Innovation Union Scoreboard (IUS) 2010, The Innova-tion Union’s performance scoreboard for Research and InnovaInnova-tion, European Union 2011, s. 74.

330

Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tsc00001 &plugin =1, dostęp: 7.06.2013.

331

U. Schasse, O. Krawczyk, G. Stenke, A. Kladroba, FuE-Aktivitäten von Wirtschaft und Staat im

interna-tionalen Vergleich, Niedersächsisches Institut für Wirtschaftsforschung e. V. (NIW), Studien zum deutschen

Innovationssystem 2-201, Hannover 2011, s. 13.

332

tor szkolnictwa wyższego. Na szczeblu federalnym odpowiedzialność za obszar badań i rozwoju ponoszą Federalne Ministerstwo Edukacji i Badań (BMBF) oraz Federalne Mi-nisterstwo Gospodarki i Technologii (BMWi)³³³. Pierwsza ze wspomnianych instytucji odpowiada głównie za politykę naukową i badawczą, a druga za politykę innowacyjną oraz badania naukowe związane z przemysłem. Platformę koordynacji polityki naukowej i wy-miany informacji stanowi Wspólna Konferencja Naukowa (Gemeinsame Wissenschaft-skonferenz – GWK), natomiast funkcję doradczą piastuje Rada Naukowa. Oprócz tego, wszystkie niemieckie landy posiadają szeroką gamę instrumentów politycznych służących wspieraniu innowacji, często pozostających w gestii dwóch ministerstw, analogicznie jak ma to miejsce w przypadku szczebla federalnego³³⁴. Niemiecka konstytucja gwarantuje landom pierwszeństwo w aspekcie organizacji kształcenia wyższego. Wiele z nich jest także właścicielem tzw. Förderbank (banku wsparcia) lub fundacji, które nie podlegają bezpośredniemu finansowaniu ze środków budżetu lokalnego, ale powstały dzięki środ-kom publicznym, np. pochodzącym z prywatyzacji.

W niemieckim systemie innowacji funkcjonuje wiele fundacji i organizacji wspie-rających i promujących działalność B+R, odpowiedzialnych m. in. za dystrybucję środków finansowych. Do najważniejszych zalicza się335

:

1. Max-Planc Gesellschaft (MPG) – instytucja o charakterze sponsorskim wspierana przez rząd federalny i władze regionalne, zaangażowana głównie w badania pod-stawowe w wybranych działach nauki i sztuki, a w szczególności z punktu widze-nia zainteresowawidze-nia ze strony uniwersytetów;

2. Fraunhofer-Gesellschaft (FhG) – instytucja sponsorska o charakterze non-profit wspomagana przez rząd federalny i władze regionalne, funkcjonuje na terytorium Niemiec i poza nimi, koncentruje się na praktycznym wykorzystaniem wyników badań – bierze udział w zawieraniu kontraktów pomiędzy przedsiębiorstwami i in-stytucjami publicznymi;

3. German Research Council, Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG) – główna or-ganizacja zajmująca się promowaniem działalności B+R w Niemczech i wsparciem materialnym projektów badawczych, w szczególności młodych pracowników.

333

N. Gorynia-Pfeffer, Wybrane aspekty niemieckiego systemu innowacji jako kluczowy element rozwoju

współpracy między nauką a przemysłem – implikacje dla Polski, Nauka i Gospodarka, nr 4 (11), Kraków

2011, s. 19.

334

A. Śniegocki (red.), Instytucje…, op. cit., s. 17.

Główne obszary jej wsparcia to polityka proinnowacyjna i kontakty międzynaro-dowe;

4. Arbeitsgemeinschaft industrieler Forschungsvereinigungen (AiF) – instytucja ta zrzesza ponad sto organizacji przemysłowych i badawczych, a jej działalność kon-centruje się na promowaniu badań stosowanych w działalności głównie małych i średnich przedsiębiorstw;

5. Instytucje z Blue list – instytuty badawcze i rozwojowe, które zajmują się działa-niami na rzecz badań i rozwoju. Działają one w oparciu o dodatkowe wsparcie i udogodnienia sprecyzowane w odrębnych zasadach.

Jednym z elementarnych warunków właściwego funkcjonowania wspomnianych instytucji jest konieczność integracji „koncepcji transferu” w misję tych organizacji, co znajduje także odzwierciedlenie w sposobie oceny tych podmiotów, mechanizmów kontro-li czy też partycypacji przedstawiciekontro-li biznesu w organach doradczych i nadzorczych336

. Kolejnym ważnym elementem jest wysoki poziom autonomii instytucji naukowych oraz szkolnictwa dotyczący badań naukowych, a także systemu zarządzania, który nie koncen-truje się jedynie na kontrolach, a wręcz zachęca do wyboru tematu prowadzonych badań. Biorąc pod uwagę niemieckie doświadczenia zauważyć można większą efektywność nansowania przedmiotowego w postaci np. grantów badawczych, niż bezpośredniego fi-nansowania jednostek naukowych. W związku z powyższym w zachodnich gospodarkach obecnie obserwuje się wzrost znaczenia prywatnych placówek badawczo-rozwojowych, które są ukierunkowane na osiągnięcie zysku i prowadzą zarówno badania podstawowe, jak i stosowane. Większość niemieckich jednostek badawczych jest zorientowana na pro-jekty badań stosowanych i prac rozwojowych, których rezultaty powinny zostać skomer-cjalizowane i znaleźć zastosowanie praktyczne, a także które mogą podlegać ochronie pa-tentowej.

W niemieckim systemie innowacji duże znaczenie przywiązuje się do wspierania firm i sektora nauki na płaszczyźnie międzynarodowej, pod postacią różnorodnych inicja-tyw³³⁷. Przykładem takiego działania jest inicjatywa Ministerstwa Gospodarki, które wspiera kooperacje badawczą krajowych i zagranicznych przedsiębiorstw, a także instytu-tów badawczych. Dzięki programowi ZIM KOOP niemieckie przedsiębiorstwa uzyskują możliwość otrzymania finansowego wsparcia na ukończone projekty, które powstały we

336

N. Gorynia-Pfeffer, Wybrane aspekty niemieckiego…, op. cit., s. 21.

337

współpracy z zagranicznymi podmiotami. Ważną rolę w finansowaniu badań przypisać należy także środkom pochodzącym z Unii Europejskiej.

W 2006 roku rząd niemiecki przyjął „Strategię nowoczesnej technologii” (High-tech-Strategie für Deutschland, High-Tech Strategy), której celem jest wspieranie koordy-nacji przedsięwzięć badawczych w różnych dziedzinach i na różnych płaszczyznach oraz tworzenie warunków rozwoju innowacyjności i doskonalszej kooperacji między sektorem badawczym a sektorem przedsiębiorstw338. W strategii wskazano na jej trzy najważniejsze filary, a mianowicie: (1) ustalenie priorytetów i rynków wiodących, (2) budowanie więzi między przemysłem i nauką, (3) poprawienie warunków dla innowacyjności w przemyśle. Strategia ta podlega ciągłej ocenie przez Komisję Ekspertów ds. Badań i Innowacji (Exper-tenkommission Forschung und Innovation), która stanowi ciało doradcze dla rządu fede-ralnego. Zadaniami rządu są także przygotowanie własnego raportu oraz reagowanie na wnioski Komisji Ekspertów. Implementację Strategii wspiera także Unia Badawcza Prze-mysłu i Nauki (Forschungsunion Wirtschaft – Wissenschaft), w skład której wchodzi 20 członków wywodzących się z nauki, przemysłu i polityki. Zadaniem członków Unii jest doskonalenie i wspieranie kierunków wskazanych w Strategii oraz popularyzowanie we własnych środowiskach podejmowanych przez nią idei. Dzięki takim działaniom w 2009 roku powołano zespół doradczy ds. biogospodarki, którego celem jest analiza skutecznego wykorzystania biomasy i na podstawie jej wyników sformułowanie propozycji dla strategii innowacyjnej. W 2010 roku przeprowadzono modyfikację Strategii, a także uznano polity-kę innowacyjną, jako swego rodzaju misję państwa. Wskazano również na 5 prioryteto-wych obszarów badawczych, kluczoprioryteto-wych w związku z globalnymi wyzwaniami dla nie-mieckiego społeczeństwa i gospodarki takich, jak: klimat/energia, zdrowie/odżywianie, mobilność, bezpieczeństwo cywilne, technologie informacyjne i komunikacyjne oraz pro-gramy badawcze.

W niemieckim systemie innowacyjnym obserwuje się silne finansowe wsparcie dla współpracy: (1) jednostek badawczych, (2) organizacji badawczych z uniwersytetami, (3) jednostek badawczych i uniwersytetów z przemysłem339. W związku z tym bardzo ważnym aspektem jest tu odpowiedni dobór instrumentów determinujących przepływ wie-dzy mięwie-dzy sektorem nauki a przedsiębiorstwami. Wsparcie działalności B+R odbywa się wyłącznie za pomocą bezpośrednich instrumentów. Nacisk kładzie się tu głównie na sektor

338

J. Adamiec, Rozwiązania…, op. cit., s. 142-143.

339

N. Gorynia-Pfeffer, Wybrane aspekty działalności innowacyjnej na przykładzie Niemiec – wnioski dla

MŚP z uwagi na fakt jego ograniczonych możliwości samodzielnego finansowania badań i rozwoju. Przykładowe wsparcie udzielane sektorowi MŚP polega na udzielaniu dotacji i korzystnych pożyczek służących finansowaniu projektów badawczych340

. Najpopular-niejszym programem wsparcia sektora MŚP jest Centralny Program Innowacyjny dla MŚP. Kolejnym istotnym instrumentem jest np. premia za wspólne badania (For-schungspramie), która polega na dofinansowaniu jednostek naukowych kooperujących z MŚP w wysokości ustalonego odsetka od wartości wspólnie prowadzonych przedsię-wzięć badawczych. Nowo zakładane przedsiębiorstwa proinnowacyjne oraz high-tech ma-ją możliwość uzyskania finansowania wprowadzania na rynek nowych technologii, pro-duktów, technologii oraz usług. Pomoc udzielana jest pod postacią dopłat oraz kapitału udziałowego (np. fundusz High-Tech Gründerfonds)341

. Innym sposobem jest transfer wie-dzy oraz personelu mięwie-dzy przedsiębiorstwami, a instytucjami badawczymi i rozwojowy-mi.

W Niemczech szybko spostrzeżono jakie korzyści wynikają z kooperacji przemysłu z placówkami naukowo-badawczymi i szkołami wyższymi342. Ważnym elementem prowa-dzonej polityki było udzielanie wsparcia parkom naukowym. Należy jednak zauważyć, że nie było i nie ma w tych parkach nacisku na rozwój jedynie firm z segmentu high-tech. Powstawanie firm w każdej dziedzinie przemysłu ma podobne znaczenie. W Niemczech parki utożsamiane są z centrami innowacji. Pierwszym dużym centrum innowacji jest po-wstałe pod koniec lat 70. XX wieku – Berlińskie Centrum Innowacji. Na terytorium Nie-miec funkcjonuje ponad 100 parków, usytuowanych przy każdym dużym mieście.

W niemieckim systemie innowacji ważną rolę odgrywają także różnorodne inicja-tywy klastrowe, które wyznaczają nowe drogi rozwoju kooperacji między jednostkami naukowymi, a przemysłem i dzięki temu przyczyniają się do efektywnego przepływu wie-dzy i transferu technologii³⁴³. W gronie 19 regionów europejskich cechujących się wysoką koncentracją klastrów, wymienia się 4 niemieckie: Stuttgart, Górna Bawaria, Karlsruhe oraz Düsseldorf. Klastry zlokalizowane w Niemczech cechują się największą konkuren-cyjnością w takich branżach, jak: motoryzacja, technologie produkcyjne, usługi dla bizne-su, transport oraz technologie informacyjne. Jednym z wyróżniających się klastrów nie-mieckich jest Munich Biotech Cluster, który dzięki usytuowaniu geograficznemu oraz

340

N. Gorynia-Pfeffer, Wybrane aspekty niemieckiego…, op. cit., s. 19.

341

Szerzej: High-Tech Gründerfonds Management GmbH, http://www.high-tech-gruenderfonds.de.

342

M. Loose, Parki naukowe w krajach Unii Europejskiej i w Polsce, „Wspólnoty Europejskie”, nr 5, 2003, s. 59.

343

A. Oleksiuk, Uwarunkowania i mechanizmy tworzenia innowacji jako czynniki rozwoju gospodarczego, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2012, s. 196-197.

frastrukturze Monachium stanowi silny ośrodek rozwoju innowacji, skupiający firmy z branży biotechnologii. Do klastra tego przynależy 350 firm związanych z badaniami w obszarze nauk przyrodniczych. Dzięki temu Monachium często postrzegane jest jako najlepszy w Europie ośrodek związany z badaniami z zakresu biotechnologii. Przedsię-biorstwa kooperujące w ramach tego klastra zatrudniają ogółem ponad 20 tys. pracowni-ków, zaś dodatkowe 10 tys. pracuje w instytucjach naukowych, które biorą udział w dzia-łaniach Biotech. Do źródeł sukcesu monachijskiego klastra zalicza się bliskość i wysoką jakość instytucji naukowych, których kapitał finansowy i efektywna działalność determi-nują funkcjonowanie klastra. Ważną determinantą rozwoju tego klastra jest owocna współpraca pomiędzy podmiotami naukowymi a podmiotami biznesowymi, które docenia-ją wzajemne korzyści z niej wynikadocenia-jące. Ważne znaczenie dla sukcesu Munich Biotech Cluster ma nowoczesna infrastruktura oraz bogate zasoby kapitałów finansowego oraz ludzkiego, które razem determinują jego dynamiczny rozwój.

W Niemczech nie istnieją szczególne zachęty podatkowe dla działalności innowa-cyjnej, aczkolwiek jednym z motywów ostatnio przeprowadzonej reformy podatkowej, w rezultacie której podatek dochodowy od osób prawnych uległ obniżeniu poniżej 30%, było przypuszczenie, że zwolnione w ten sposób środki zostaną przeznaczone na działal-ność B+R344. Jednakże ważniejszą determinantą przeprowadzonej reformy było zwiększe-nie międzynarodowej konkurencyjności inwestycyjnej gospodarki zwiększe-niemieckiej i zatrzyma-nie w kraju inwestorów zagranicznych, uciekających ze względu na wysokie podatki. W analogicznym okresie zniesiono zwolnienie kontraktów badawczych z uniwersytetami z podatku od wartości dodanej.

Niemiecki system innowacji charakteryzuje się wysokim poziomem ochrony praw własności intelektualnej345. Szczególnie istotnym programem wspierającym ten obszar jest inicjatywa patentowa SIGNO KMU-Patentaktion skierowana do sektora MŚP. W ramach tego programu mogą one uzyskać finansowe wsparcie w celu zgłoszenia po raz pierwszy patentów lub też znaków użytkowych. Głównym celem tej inicjatywy jest redukcja barier oraz uprzedzeń w sektorze MŚP, optymalizacja zarządzania innowacjami, ulepszenie wa-runków procedury patentowej i w rezultacie wzrost ilości zgłoszeń patentowych. Dzięki kolejnej inicjatywie – SIGNO InnovationMarket/Verwertungsaktion – poszczególne MŚP uzyskują możliwość zaprezentowania na specjalnym portalu elektronicznym własnych technologii oraz patentów przeznaczonych do licencji. Interesującym czynnikiem

344

J. Adamiec, Rozwiązania…, op. cit., s. 146.

345

jącym ochronę własności patentowej w niemieckim systemie innowacji jest uruchomiony przez Ministerstwo Gospodarki serwer Patente, na którym umieszczone są informacje do-tyczące programów wspierających działalność B+R, teksty prawne itd.

Istotnym elementem niemieckiego systemu innowacji są uwarunkowania kulturo-we³⁴⁶. Kultura współpracy w Niemczech istnieje od czasu rewolucji przemysłowej i dlate-go też jest mocno osadzona w kulturze społeczeństwa. Współpraca ta ma charakter nie tylko formalny np. w formie zawierania kontraktów dotyczących projektów innowacyj-nych wspierainnowacyj-nych przez rząd, ale także istnieje wiele różnorodinnowacyj-nych, nieformalinnowacyj-nych i oso-bistych form wymiany pomiędzy nauką a przemysłem. Wśród przykładów takich form nawiązywania współpracy wskazać można konferencje, targi, warsztaty czy też tzw. „Dni partnerstwa”.

Podsumowując rozważania na temat niemieckiego systemu innowacji stwierdzić należy, że cechuje go: kooperacja sektorów prywatnego i publicznego, koncentracja na sferze badawczo-rozwojowej (w znacznej mierze finansowanej przez sektor przemysłowy) oraz szeroko zakrojone działania na rzecz rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw347

. W systemie tym eksponuje się silne znaczenie państwa, zarówno w aspekcie finansowania badań oraz organizowania jednostek badawczych i instytutów, jak i konserwatywnym prowadzeniu takiej polityki innowacyjnej, która determinuje rozwój kraju w kierunku do-kładnie określonych gałęzi, a tym samym blokuje lub spowalnia rozwój innych dziedzin. Różne klasyfikacje na poziomie światowym i europejskim wskazują, że model taki spraw-dza się bardzo dobrze w gospodarce niemieckiej. Ewentualnymi działaniami służącymi poprawie wskaźników innowacyjności mogą być zredefiniowanie podejścia systemowego do zidentyfikowanych branż kluczowych oraz większe otwarcie na innowacyjność pod różnymi postaciami.