Ewolucja modelu procesu innowacji w teorii ekonomii

Wszelkie innowacje nie posiadają szerszego znaczenia ekonomicznego lub spo-łecznego (zarówno dla twórców jak i użytkowników), aż do momentu kiedy zostaną prak-tycznie zastosowane, co związane jest z wdrożeniem ich do produkcji⁷⁴. Aby tak się stało innowacja musi pokonać szereg etapów począwszy od wygenerowania pomysłu, a skoń-czywszy na rozpoczęciu produkcji. Niezbędne dla komercjalizacji każdej innowacji jest wystąpienie specyficznego ciągu zdarzeń (działań), który określa się mianem procesu in-nowacyjnego. P. McGowan definiuje proces innowacyjny jako działalność twórczą, w której największy nacisk położony jest na implementację pomysłu. Jest to ciągły proces,

72

M. Dolińska, Innowacje w gospodarce opartej na wiedzy, PWE, Warszawa 2010, s. 21.

73

Z. Zioło, Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, [w:] Z. Zioło,

T. Rachwał (red.), Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, „Przedsiębiorczość – Eduka-cja”, nr 4, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa–Kraków 2008, s. 12.

74

K. Szatkowski, Istota i rodzaje innowacji, [w:] M. Brzeziński (red.), Zarządzanie innowacjami

który rozpoczyna się od dostrzeżenia okazji lub potrzeby do zaspokojenia, a kończy się w momencie podjęcia decyzji o wdrożeniu tego pomysłu i rozpoczęciu jego realizacji75

. W ujęciu A. Pomykalskiego proces innowacyjny to zespół działań obejmujących wytwo-rzenie oraz pierwsze zaimplementowanie do praktyki nowych rozwiązań technicznych, technologicznych i organizacyjnych⁷⁶.

W czasie ostatnich kilkudziesięciu lat model procesu innowacji podlegał zmianom pod wpływem uwarunkowań jego realizacji77. Wynikały one z nasilającej się konkurencji na rynkach, coraz częściej poddawanej ocenie w skali międzynarodowej oraz dynamiczne-go rozwoju techniki, technologii, zwłaszcza teleinformatycznej, a także wiedzy, której skuteczne wykorzystanie i rozwój w wysokiej mierze determinują wzrost wartości przed-siębiorstwa. W tym okresie model procesu innowacji podlegał rozwojowi liniowego poda-żowego w kierunku liniowego popytowego, liniowego popytowo-podapoda-żowego (wciąż znajdującego zastosowanie w praktyce), a następnie interakcyjnego, obejmującego relacje pomiędzy rynkiem, sferą badań i rozwoju, wdrażaniem, produkcją, marketingiem innowa-cji i jej dyfuzją.

Pierwsza generacja tzw. liniowego modelu procesu innowacyjnego ma swoje ko-rzenie w teorii J. A. Schumpetera i przypada na lata 40. i 50. XX wieku (rys. 1.)⁷⁸. Założo-no w niej, że proces inZałożo-nowacji obejmuje sekwencję czynZałożo-ności począwszy od powstania pomysłu (inwencja) poprzez urzeczywistnienie pomysłu (innowacja), a także jego upo-wszechnienie (dyfuzja). Model ten jest logiczny, dokładnie precyzuje funkcje konkretnych aktorów partycypujących w realizacji procesu, reprezentujących sferę B+R, implementację innowacji, produkcję i marketing. Kolejne etapy modelu liniowego podażowego obejmują: badania podstawowe, badania stosowane, wdrożenia i upowszechnienia (dyfuzję) innowa-cji⁷⁹. Model ten bywa również określany jako model innowacji „pchanej” przez naukę80

. Nacisk kładzie się na czynniki podażowe (nowe rozwiązania), a zarazem pomija się w za-sadzie czynniki popytowe, czyli rynek. Zakłada się zatem mniej lub bardziej pasywną rolę odbiorcy. Warunkiem sukcesu jest ciągłe obserwowanie rozwoju badań podstawowych i utrzymywanie wysokiego potencjału badawczo-rozwojowego.

75

P. McGowan, Innowacje i przedsiębiorczość wewnętrzna, [w:] D. M. Stewart, Praktyka kierowania, PWE, Warszawa 1994, s. 281-283.

76

A. Pomykalski, Innowacje…, op. cit., s. 46.

77

M. Dolińska, Innowacje…, op. cit., s. 30.

78

Ibidem

79

K. Kozioł, W. Janasz, Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, s. 86-87.

80

a) model innowacji pchanej (tłoczonej) przez naukę; b) model innowacji ciągnionej (ssanej) przez rynek

Rys.1. Klasyczne liniowe modele procesu innowacyjnego

Źródło: R. Rothwell, P. Gardiner, The Role of Design in product and Process Change, „Design Studies” nr 3, 1983.

W latach 60. i 70. XX wieku miała miejsce ewolucja modelu liniowego podażowe-go w kierunku popytowepodażowe-go (rynkowepodażowe-go), którepodażowe-go twórcą jest J. Schmookler (rys. 1)⁸¹. W modelu tym, w kontraście do modelu podażowego, to rynek odgrywa aktywną rolę w procesie innowacji, kiedy wiedza (również istotna) stanowi czynnik bierny – przyzwala-jący, który umożliwia dokonywanie innowacji. J. Schmookler w zbliżony sposób interpre-tuje funkcjonowanie innowacji na rynku dóbr konsumpcyjnych. W tej sytuacji zmiany popytu konsumpcyjnego wpływają na działalność innowacyjną. To popyt poprzedza inno-wacje, a nie przeciwnie – dokonane innowacje nie tworzą własnego popytu. Przyczyn ta-kiego stanu rzeczy należy upatrywać w nastawieniu przedsiębiorstw, także w płaszczyźnie innowacyjnej na zysk, co determinuje respektowanie sygnałów płynących z rynku. Pomi-mo pewnych braków, zapoczątkowane przez naukowca podejście popytowe oraz popyto-wy model innowacji zyskały dużą popularność i niemal powszechną akceptację82. Należy zauważyć, że popytowy model procesu innowacji, który zakłada, że skala i obszary inno-wacji są skutkiem czynników popytowych, podważał jednocześnie elementarne założenie endogenicznych modeli wzrostu o zewnętrznym charakterze technologii względem gospo-darki. Przyjęte przez J. Schmooklera założenia odnoszące się do wpływu zmiennych

81

J. Czerniak, Polityka innowacyjna w Polsce. Analiza i proponowane kierunki zmian, Difin, Warszawa 2013, s. 23, [za:] F. M. Scherer, Demand-Pull and Technological Invention: Schmookler Revisted, „The Journal of Industrial Economics”, Vol. 30, No. 5, 1982, s. 225

82

Ibidem, [za:] F. M. Scherer, Demand-Pull…, op. cit., s. 225; N. Rosenberg, Science, Invention and

Eco-nomic Growth, „The EcoEco-nomic Journal”, Vol. 84, No. 333, 1974, s. 91-92 oraz D. Elliott, V. Mole, Enter-prising innovation: an alternative approach, Pinter, London 1987, s. 17-20.

a) b) Potrzeba rynkowa Badania podstawowe Badania stosowane i inżynieryjne Prace rozwojowe Marketing Sprzedaż Wdrożenie Wdrożenie

nomicznych na postęp techniczny, (a nie, że pochodzi on „z zewnątrz” gospodarki), znala-zły swoje odzwierciedlenie w endogenicznych modelach wzrostu83

.

W latach 80. XX wieku w krajach wysoko rozwiniętych modele liniowe zaczęły stopniowo tracić na popularności na rzecz tzw. modeli nieliniowych (złożonych), w któ-rych droga (ścieżka) dojścia innowacji, począwszy od wygenerowania pomysłu do odbior-cy (komercjalizacja innowacji) nie zawsze musiała odpowiadać drodze narzuconej wprost przez model liniowy⁸⁴. Tworzenie modeli nieliniowych opiera się na jednoczesnym powią-zaniu czynników podażowych z popytowymi i sprzężenie tych czynników we wzajemne interakcje w taki sposób, żeby w końcowym rozrachunku przyniosły one benefity poten-cjalnemu odbiorcy innowacji. W praktyce idea ta polega na umiejętnym dostrzeganiu no-wych potrzeb rynkono-wych i ich konfrontowaniu z nowymi możliwościami techniczno-produkcyjnymi przedsiębiorstwa.

Rys. 2. Złożony (sprzężeniowy) model procesu innowacyjnego

Źródło: R. Rothwell, W. Zegveld, Reindustralization and Technology, Longman, London 1985.

Za przykład takiego modelu może posłużyć model sprzężeniowy zaproponowany przez R. Rothwella i W. Zegvelda (rys. 2)⁸⁵. Jego twórcy uważają, że innowacja może być postrzegana jako logicznie sekwencyjny, aczkolwiek niekoniecznie ciągły proces, który można poddać podziałowi na ciąg funkcjonalnie odrębnych, lecz sprzężonych i współza-leżnych etapów. Nie jest ważne, czy pomysł na innowację jest zdeterminowany czynnika-mi popytowyczynnika-mi czy podażowyczynnika-mi. Natoczynnika-miast kładzie się nacisk, aby te czynniki podlegały wzajemnemu przenikaniu i uzupełnianiu z korzyścią dla potencjalnego odbiorcy. W

83

Ibidem, s. 24, [za:] J. Schmookler, Invention and Economic Growth, Harvard University Press, Cambridge 1966, s. 207-209 oraz R. M. Solow, On Macroeconomic Models of Free-Market Innovation and Growth, [w:] E. Sheshinski, R. J. Strom, W. J. Baumol, Entrepreneurship, innovation, and the growth mechanism of

the free-enterprise economies, Princeton University Press, Princeton 2007, s. 15.

84

K. Szatkowski, Istota…, [w:] M. Brzeziński (red.), Zarządzanie…, op. cit., s. 45.

85

Ibidem, s. 45-46, [za:] R. Rothwell, P. Gardiner, Innovation and Re-Innovation. A Role of User, „Tech-novation”, nr 3, 1985, [w:] A. Jasiński, Przedsiębiorstwo…, op. cit., s. 24.

czywistości rozumie się to jako wykorzystanie różnorodnych możliwości techniczno-technologicznych w celu ciągłego zaspokajania nowych potrzeb rynku. Innymi słowy eks-ponuje się tutaj rolę ciągłego poszukiwania nowych okazji do rozpoczęcia procesów inno-wacyjnych.

Popularnym w środowisku naukowym modelem jest propozycja S. Kleina i N. Ro-senberga⁸⁶. Zaproponowali oni model związanego łańcucha innowacji, który opiera się na sprzężeniach zwrotnych i interakcji innowacji (rys. 3). W tym ujęciu eksponowane jest znaczenie interakcji między dwoma elementami: analizą zapotrzebowania rynkowego (otoczenia) oraz bazy naukowo-technicznej (możliwości przedsiębiorstwa). Podkreśla się złożony charakter procesu innowacyjnego i stopień niepewności osiągnięcia zamierzonych wyników. Umożliwia lub niekiedy wymusza to konieczność powrotu do wcześniejszych etapów w celu pokonania pojawiających się trudności87. Wszystkie składowe tak pojmo-wanego procesu innowacyjnego oprócz potencjalnego rynku umożliwiają wykorzystanie wspólnego dla nich elementu, czyli zakumulowanej wiedzy (nauki)88. Zauważyć należy, że proces innowacyjny może mieć swój początek na każdym z wymienionych poziomów, a nie jak sugeruje to model klasyczny, tylko w jednym punkcie (innowacja nie ma więc charakteru liniowego)⁸⁹. P. Drucker podkreśla, że to właśnie rynek jest najważniejszym źródłem ilościowego generowania innowacji, a nie badania podstawowe. Proces innowa-cyjny obejmuje pięć równie istotnych ścieżek innowacji⁹⁰. Pierwsza z nich obejmuje pod-stawowe elementy w modelu powiązań łańcuchowych, które tworzą: potencjalny popyt rynkowy, inwencyjność, prace rozwojowe i testowanie, prace wdrożeniowe i produkcja oraz ostatni łańcuch – marketing i dyfuzja innowacji na rynku91. Ścieżka druga eksponuje interakcje pomiędzy dyfuzją, marketingiem i rynkiem oraz resztą elementów modelu. Ścieżka trzecia przedstawia związek pomiędzy inwencyjnością oraz badaniami naukowy-mi, a ścieżka czwarta pomiędzy badaniami naukowymi oraz innowacjami powstałymi dzięki wynalazkom. Rynek determinuje kierunki rozwoju badań naukowych oraz formuje

86

A. Świadek, Regionalne systemy innowacji w Polsce, Difin, Warszawa 2011, s. 22.

87

Ibidem, [za:] Nauka i technika w 1997 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1999, s. 38.

88

Ibidem, [za:] W. Janasz, Innowacje, badania i rozwój, [w:] W. Janasz, I. Leśkiewicz, Identyfikacja i

reali-zacja procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego,

Szczecin 1995.

89

Ibidem, s. 23, [za:] S. Łobejko, Systemy informacyjne w zarządzaniu wiedzą i innowacją w

przedsiębior-stwie, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2004, s. 63-64.

90

Ibidem, [za:] S. Marciniak, Innowacje i rozwój gospodarczy, Politechnika Warszawska, Warszawa 2000, s. 34-36.

91

przyszłe potrzeby odbiorców, dlatego piąta ścieżka określa związki pomiędzy popytem rynkowym i badaniami naukowymi. Proces kończy dyfuzja innowacji⁹².

Rys. 3. Model związanego łańcucha innowacji

Źródło: S. J. Kline, N. Rosenberg, An Overview of Innovation, [w:] R. Landau, N. Rosenberg, The Positive

Sum Strategy, Harnessing Technology for Economic Growth, National Academy Press, Waszyngton 1996,

s. 289.

Obecne uwarunkowania gospodarcze i rynkowe kreowania i wykorzystywania nowacji w praktyce wskazują na konieczność budowania sieciowego modelu procesu in-nowacji, w którym ma miejsce efektywne zarządzanie wiedzą instytucji, firm i klientów kooperujących ze sobą w sieci w celu rozwoju innowacji (rys. 4)93. Cechą współczesnej firmy powinna być umiejętność generowania innowacji, które są rezultatem rozpoznania potrzeb i oczekiwań klientów, angażowania ich do współpracy w trakcie realizowania pro-cesu innowacyjnego i kształtowania z nimi trwałych relacji, które umożliwiają efektywny przepływ i rozwój wiedzy w procesie. Realizacja procesów innowacji ma coraz częściej miejsce w sieci, w której instytucje, firmy partnerskie kooperują ze sobą w zakresie zarzą-dzania wiedzą i uczenia się, co sprzyja osiąganiu efektów synergicznych w aspekcie wyko-rzystywania wspólnych zasobów wiedzy, finansowych, a przede wszystkim stałego rozwo-ju i implementowania innowacji w czasie. Rezultatem tego jest zwiększenie wartości po-siadanego przez współpracowników sieci kapitału intelektualnego, a zarazem wzrost ich wartości rynkowej w czasie.

92

Szerzej: K. Kozioł, W. Janasz, Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, s. 91-93 oraz S. Marciniak, Innowacje i rozwój gospodarczy, Politechnika Warszawska, Warszawa 2000, s. 32-35.

93

Rys. 4. Model ogólny procesu innowacji realizowanego w sieci

 przepływ informacji, wiedzy

Źródło: M. Dolińska, Innowacje…, op. cit., s. 35.