ROZDZIAŁ 2. ANALIZA PORÓWNAWCZA MODELI NARODOWYCH SYSTEMÓW
2.2. Modele narodowych systemów innowacji
2.2.1. Typologie modeli narodowych systemów innowacji
W literaturze przedmiotu eksponowane są różne typologie narodowych systemów innowacji w zależności od zaproponowanych przez autorów atrybutów wyróżniających konkretne ich rodzaje248. Najważniejsze kryteria podziału, które umożliwiły wyodrębnie-nie dwóch podstawowych typów NSI, związane są z rodzajem innowacji dominujących w danym systemie (innowacje unikatowe, nieznane na skalę świata lub nowe tylko na konkretnym rynku) oraz dziedzinami postrzeganymi za kluczowe dla rozwoju danego sys-temu. Według tej koncepcji wskazać można dwa typy narodowych systemów innowacji: radykalny-nieciągły (myopic) oraz dynamiczny (dynamic)249. Za przykład pierwszego typu NSI mogą posłużyć Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. W tym systemie najważniejsze znaczenie przypisuje się technologiom kosmicznym i przemysłom obronnym, a działal-ność innowacyjna polega na generowaniu nowych, radykalnych, nieznanych w skali globu rozwiązań. Struktury innowacyjne mają charakter spolaryzowany i zaliczają się do nich wysoce wyspecjalizowane, zaawansowane technologicznie firmy. Drugi typ narodowego
246
Szerzej: B. A. Lundvall, B. Johnson, B. Dalum, E. S. Andersen, National systems of production,
innova-tion and competence building, „Research Policy”, 31, 2002, s. 215.
247
A. Nowakowska, Regionalny…, op. cit., s. 126.
248
M. A. Weresa, Systemy…, op. cit., s. 42.
249
M. A. Weresa, Wpływ handlu zagranicznego i inwestycji bezpośrednich na innowacyjność gospodarki, Monografie i opracowania nr 504, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2002, s. 61, [za:] P. Patel, K. Pavitt,
Europe’s technological performance [w:] C. Freeman, M. Sharp, W. Walker (red.), Technology and the Fu-ture of Europe: Global Competition and Environment in the 1990s., Pinter, London 1991, s. 35-38.
systemu innowacji, nazywany dynamicznym, występuje np. w Niemczech i Japonii. Roz-wój działalności innowacyjnej odbywa się tu według technologicznych trajektorii, w znacznej mierze w przemysłach tradycyjnych dla danego kraju, rzadziej natomiast w całkowicie nowych obszarach. W tym systemie większą rolę przypisuje się dyfuzji in-nowacji w obrębie konkretnych elementów NSI, i z zewnątrz.
Podejmując próbę oceny tego interesującego i bardzo klarownego podziału naro-dowych systemów innowacji, warto jednak zauważyć, że pochodzi on z początku lat 90. XX wieku i stosowne wydaje się rozważenie jego aktualności w warunkach globalizacji wytwarzania i wykorzystywania wiedzy250. Nowa fala innowacji, jaką obserwuje się od końca lat 90. XX wieku do teraźniejszości, mająca swoje źródła m. in. w rozwoju techno-logii informacyjnych i komunikacyjnych, przyczyniła się do reorientacji tradycyjnie rozu-mianej polityki innowacyjnej i technologicznej. Przypisywanie większej roli instytucjom w systemach innowacyjnym i podjęcie działań na rzecz ich rozwoju oraz nowe formy in-nowacji (innowacje społeczne, ekoinnowacje, innowacje otwarte) w połączeniu ze zmianą charakteru polityki innowacyjnej powodują, że wskazana przez K. Pavitta i P. Patela dy-chotomiczna klasyfikacja NSI straciła nieco na aktualności. Pomimo, że jest to ciekawa konstrukcja myślowa, to nie jest ona dostosowana do współczesnej gospodarki opartej na wiedzy.
Większość państw posiada własne charakterystyczne narodowe systemy innowa-cji251. Cechują się one zróżnicowanymi modelami kultury przedsiębiorczości, rodzajem kooperacji w obszarze innowacji, tworzeniem przychylnego klimatu dla przedsiębiorstw i współpracy. W odmienny sposób wyznaczane są przez państwa długoterminowe cele polityki innowacyjnej, które ukierunkowane są na stymulowanie innowacyjności przedsię-biorstw. Na podstawie parametrów ilościowych i systemowych wyodrębnia się cztery główne modele narodowych systemów innowacji252. Modele te charakteryzują się odmien-ną specjalizacją sektorową, poziomem otwartości i internacjonalizacji oraz zakresem regu-lowania rynku pracy. Modele narodowych systemów innowacji i kraje ich występowania przedstawia tab. 2. Model rynkowy NSI istnieje w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Bry-tanii, Kanadzie i Australii. Charakteryzuje go znaczny liberalizm i elastyczność. Związane jest to nie tylko z samym procesem produkcji oraz kreowania innowacji, ale także z ryn-kami: pracy i finansowym. Najwyższym poziomem aktywności w innowacjach wyróżniają
250
M. A. Weresa, Systemy…, op. cit., s. 43.
251
B. Kryk (red.), Polityka gospodarcza – teoria i praktyka, Economicus, Szczecin 2012, s. 119.
252
E. Okoń-Horodyńska, Narodowy system innowacji, Prace Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice 1998, s. 79 oraz M. A. Weresa, Wpływ…, op. cit., Warszawa 2002, s. 58.
się takie branże, jak: technologie kosmiczne, nauki biologiczne oraz przemysł farmaceu-tyczny. Przedsiębiorstwa koncentrują swoją działalność innowacyjną wewnątrz organiza-cji, co determinuje specyfikę i zasięg dyfuzji nowych rozwiązań. Ważną rolę w tym mode-lu spełnia system edukacyjny i jego interakcje ze sferą produkcji. Model europejski naro-dowych systemów innowacji funkcjonuje we Francji, Niemczech, Holandii oraz Włoszech. Działalność innowacyjną koncentruje się tam na naukach ścisłych (tj. fizyce, matematyce, chemii). Polega to na specjalizacji w branżach związanych z budową maszyn i urządzeń, elektrotechniką oraz przemysłem chemicznym. Działalność badawczo-rozwojowa oraz system edukacyjny w głównej mierze opierają się na systemie publicznym. Model spo-łeczno-demokratyczny narodowych systemów innowacji występujący w krajach skandy-nawskich cechuje większa, niż w pozostałych krajach internacjonalizacja badań. Specjali-zacja technologiczna w tych krajach opiera się na przemysłach tzw. zaawansowanych technologii, a środki finansowe na prowadzenie działalności badawczo-rozwojowej po-chodzą z funduszy prywatnych. Kluczową rolę w tym systemie pełni edukacja, w szcze-gólności na poziomie uniwersyteckim. Ostatni z modeli NSI zaproponowanych przez B. Amable’a, R. Barre’a i R. Boyer’a, funkcjonuje w Japonii i nosi nazwę mezokorpora-cyjnego. Elementem charakterystycznym tego modelu są jego silne interakcje z narodo-wymi systemami innowacyjnymi innych krajów, m. in. poprzez powiązania importowe. System ten cechuje także zaawansowana specjalizacja branżowa i koncentracja działalno-ści B+R na etapie badań stosowanych. Wśród najważniejszych dziedzin w systemie edu-kacji wymienia się nauki ścisłe oraz inżynieryjne. Ponadto japoński NSI cechuje wysoki stopień mobilności rynku pracy, co stymuluje dyfuzję innowacji wewnątrz systemu. Przy-pisanie Polski do któregoś ze wskazanych czterech modeli narodowych systemów innowa-cji stwarza spore trudności, z uwagi na fakt występowania znacznych różnic między po-ziomem innowacyjności Polski, a poddanymi klasyfikacji 12 krajami wysokorozwinięty-mi.
Tab. 2. Modele narodowych systemów innowacji
Model NSI Cechy modelu Przykłady
Model rynkowy - znaczny liberalizm i elastyczność, odnoszący się nie tylko do procesu produkcji i kreowania innowacji, ale również do ryn-ku pracy i rynryn-ku finansowego,
- branże o największej aktywności innowacyjnej to technologie kosmiczne, nauki biologiczne i przemysł farmaceutyczny, - działalność innowacyjna przedsiębiorstw koncentruje się
we-wnątrz własnej organizacji,
- ważne znaczenie przypisuje się systemowi edukacji i jego powiązaniom z otoczeniem.
Stany Zjednoczo-ne, Wielka Bryta-nia, Kanada, Au-stralia
Model integracji europejskiej
- działalność innowacyjna koncentruje się na naukach ścisłych (matematyka, chemia, fizyka),
- obszar B+R i system edukacyjny opierają się głównie na sys-temie publicznym. Francja, Włochy, Niemcy, Holandia Model społeczno-demokratyczny - internacjonalizacja badań,
- specjalizacja technologiczna obejmująca przemysł zaawanso-wanych technologii,
- finansowanie działalności badawczo-rozwojowej odbywa się głównie z funduszy prywatnych,
- podkreśla się duże znaczenie edukacji na poziomie uniwersy-teckim.
Finlandia, Szwe-cja, Norwegia
Model mezokor-poracyjny
- znaczne powiązania z NSI innych krajów przez handel zagra-niczny (import),
- silna specjalizacja branżowa i koncentracja działalności B+R na poziomie badań stosowanych,
- najważniejsze dziedziny w systemie edukacji to nauki ścisłe i inżynieryjne,
- wysoki stopień mobilności rynku pracy, co determinuje dyfu-zję innowacji wewnątrz systemu.
Japonia
Źródło: opracowanie na podstawie: E. Okoń-Horodyńska, Narodowy system innowacji, Prace Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice 1998, s. 79 oraz M. A. Weresa, Wpływ…, op. cit., Warszawa 2002, s. 58.
Inne podejście do typologii narodowych systemów innowacji prezentuje Y. Park, który swoimi badaniami objął grupę krajów OECD253. Koncepcja ta wyróżnia siedem grup krajów w oparciu o różnice w organizacji sfery badawczo-rozwojowej. Miernik ten jest również wykorzystywany w opracowaniach OECD, gdzie spotykamy się z podziałem kra-jów na cztery główne kategorie i dziesięć podgrup pod względem sposobu interakcji mię-dzy nauką i gospodarką254. Do głównych kryteriów tej klasyfikacji zaliczyć należy party-cypację sektora publicznego w działalności B+R, z uwzględnieniem sposobu organizacji
253
M. A. Weresa, Wpływ…, op. cit., Warszawa 2002, s. 58, [za:] Y. Park, A taxonomy of national systems of
innovation: R&D structure of OECD economies, „Science and Public Policy”, nr 4, 1999, s. 241-246.
254
badań, tj. roli badań uniwersyteckich i pozauniwersyteckich. Na tej podstawie spośród krajów OECD wyodrębniono następujące grupy255
:
1. Kraje, w których występuje duży udział sektora publicznego w finansowaniu i prowa-dzeniu działalności B+R, w tym:
posiadające system B+R opierający się na badaniach uniwersyteckich (Turcja), posiadające system, w którym działalność B+R prowadzona jest przez wiele
róż-nych organizacji (Włochy, Nowa Zelandia, Polska, Portugalia, Meksyk),
posiadające system B+R bazujący na instytucjach badawczych (Węgry, Islandia);
2. Kraje, w których występuje umiarkowany udział sektora publicznego w finansowaniu i prowadzeniu działalności B+R, w tym:
posiadające system B+R, opierający się na badaniach uniwersyteckich (Austria, Hiszpania),
posiadające system, w którym działalność badawczo-rozwojowa jest prowadzona przez wiele różnych organizacji (Francja, Holandia, Norwegia);
3. Kraje, które cechuje przeciętny udział sektora publicznego w finansowaniu i prowadze-niu działalności B+R, w tym:
posiadające system B+R funkcjonujący na podstawie badań uniwersyteckich (Ka-nada, Wielka Brytania),
posiadające system, w którym działalność prowadzona jest w oparciu o różne orga-nizacje (Dania, Finlandia, Norwegia, Niemcy),
posiadające system B+R, oparty na instytucjach badawczych (Czechy);
4. Kraje, które charakteryzuje niski udział sektora publicznego w finansowaniu i prowa-dzeniu działalności B+R, w tym:
posiadające system B+R opierający się na badaniach uniwersyteckich (Belgia, Ir-landia, Japonia, Szwecja, Szwajcaria, Stany Zjednoczone),
posiadające system, w którym działalność B+R prowadzona jest przez wiele róż-nych organizacji (Korea Południowa).
Według tej typologii Polskę zalicza się do grupy krajów o wysokim udziale sektora publicznego w działalności B+R, zarówno jeśli chodzi o finansowanie, jak i udział organi-zacji państwowych trudniących się tą działalnością. Do pozytywnych aspektów tego rodza-ju działalności można zaliczyć pluralistyczny system organizacji B+R, aczkolwiek w nie-których sytuacjach może to skutkować dublowaniem się prac. OECD wskazuje, że
255
większym wyzwaniem dla Polski oraz innych krajów zaklasyfikowanych do tej grupy, jest zwiększenie zdolności absorpcyjnej przedsiębiorstw w aspekcie nowych rozwiązań, co rodzi konieczność przesunięcia aktywności badawczej i innowacyjnej z sektora publiczne-go do sektora przedsiębiorstw.
Tab. 3. Kryteria klasyfikacji narodowych systemów innowacji i ich miary
Cechy narodowych systemów innowacji Miary
Rynek wewnętrzny PKB w ujęciu absolutnym oraz per capita, gęstość
zaludnienia.
Uwarunkowania instytucjonalne Nierówności dochodowe, oczekiwana długość życia,
struktura demograficzna, wskaźnik korupcji.
Inwestycje materialne i niematerialne Wydatki na B+R i edukację per capita i jako % PKB, stopa inwestycji.
Wiedza teoretyczna i stosowana Odsetek ludności ze średnim i wyższym
wykształce-niem, odsetek studentów nauk ścisłych, liczba pra-cowników naukowych w relacji do ogółu zatrudnio-nych, liczba publikacji naukowych per capita.
Struktura gospodarki Udział branż zaawansowanych technologicznie
w eksporcie i wartości dodanej, poziom obrotów krajowych firm prowadzących działalność B+R na skalę globalną w stosunku do PKB.
Powiązania gospodarki z otoczeniem Saldo handlu zagranicznego i inwestycji bezpośred-nich w stosunku do PKB, szerokopasmowe łącza internetowe.
Dyfuzja wiedzy Dostęp do Internetu, gęstość sieci komórkowych,
liczba certyfikatów ISO 9000 i ISO 1400 na miesz-kańca.
Innowacje Ilość patentów i znaków towarowych per capita.
Źródło: M. A. Weresa, Systemy…, op. cit., s. 45, [za:] M. M. Godinho, S. Mendonca, T. S. Pereira, A
Taxo-nomy of National Innovation Systems, Lessons from an Exercise Comprising a Large Sample of Both Deve-loped, Emerging and Developing Countries, 2006, s. 11-12, http://smartech.gatech.edu/bitstream/handle/
1853/35988/ Manuel%20Mira %20Godinho.pdf, dostęp: 18.04.2013.
Za uniwersalne podejście do próby wielopoziomowej typologii narodowych syste-mów innowacji uznaje się klasyfikację powstałą w wyniku zastosowania hierarchicznej analizy skupień256. Wykorzystana w tym przypadku taksonomia polegała na wyodrębnie-niu ośmiu wymiarów systemów, którym przypisano określające je wskaźniki (tab. 3). Najważniejsze cechy NSI i sposoby ich pomiaru zastosowane zostały do analizy empi-rycznej 69 gospodarek o różnej wielkości, zaludnieniu oraz o różnym stopniu rozwoju go-spodarczego. Sklasyfikowana grupa krajów stanowi ok. 87,4% światowej ludności.
256
Źródło: M. A. Weresa, Systemy…, op. cit., s. 45, [za:] M. M. Godinho, S. Mendonca, T. S. Pereira,
A Taxonomy of National Innovation Systems, Lessons from an Exercise Comprising a Large Sample of Both Developed, Emerging and Developing Countries, 2006, s. 11. http://smartech.gatech.edu/bitstream/handle
W związku z tym typologię tą można postrzegać za kompleksową, gdyż obejmuje niemal całą gospodarkę światową.
Do grupowania narodowych systemów innowacji wykorzystana została hierar-chiczna analiza skupień (ang. Hierarchical Cluster Analysis)257. W metodzie tej bierze się pod uwagę odległości między cechami określającymi poddane badaniu systemy innowa-cyjne w wielowymiarowej przestrzeni celem wyodrębnienia zwartych skupień – grup kra-jów o zbliżonych parametrach. Na tej podstawie wyodrębniono dwa główne typy NSI: (1) rozwinięte systemy innowacyjne i (2) rozwijające się systemy innowacyjne. W obrębie tych typów NSI wyodrębniono po trzy mniejsze podtypy systemów narodowych, a część z nich podzielono następnie na rodzaje, którym autorzy nie nadali żadnej nazwy, a jedynie oznaczyli je symbolem. Jako odrębny typ NSI wskazano Hongkong (tab. 4). Największym atutem zaproponowanej typologii jest obszerna analiza empiryczna wielu krajów, co umożliwiło sprecyzowanie wniosków odnoszących się do taksonomii zastosowanej w ba-daniu i poszerzenie jej o inne wymiary, takie jak wielkość kraju czy bogactwo zasobów naturalnych258. Wśród najważniejszych zalet taksonomii wskazuje się:
kompleksowość: osiem najważniejszych wymiarów ujętych w taksonomii i opisa-nych za pomocą 29 wskaźników,
kwantyfikowalność mierników (wskaźników ilościowych) umożliwiających łatwe porównanie typów NSI.
Wśród słabych stron tej typologii wymienia się259
: brak uwzględnienia instytucji systemu i ich sprawności,
nieuwzględnienie pomiaru interakcji między elementami systemu,
brak rozgraniczenia między wskaźnikami określającymi nakłady i efekty (jedna-kowy poziom nakładów może skutkować w różnych krajach niejedna(jedna-kowymi efek-tami; pominięcie tej kwestii oznacza brak uwzględnienia sprawności systemu). Próbując ocenić zaproponowaną typologię narodowych systemów innowacji należy podkreślić jej uniwersalność i wartości poznawcze w głównej mierze w obszarze empi-rycznym260. Ujęcie to stanowi swoistą mapę narodowych systemów innowacji w gospo-darce światowej i umożliwia ich porównanie w zakresie kilku głównych typów.
257
M. A. Weresa, Systemy…, op. cit., s. 45-46.
258 Ibidem, s. 46-47. 259 Ibidem, s. 47. 260 Ibidem.
Tab. 4. Typologia narodowych systemów innowacji w gospodarce światowej według
kryte-riów opisanych w tabeli 3
Typy NSI Podtypy Rodzaje Kraje reprezentujące
poszczególne typy NSI
T. O. Hongkong T.1. Rozwinięte systemy innowacyjne T.1.1. Dynamiczne NSI (dynamic innovation systems)
Irlandia, Holandia, Szwajcaria, Finlandia, Szwecja, Singapur
T.1.2. Stabilnie funkcjo-nujące NSI (performing
innovation systems)
T.1.2.1.
Niemcy, Wielka Bryta-nia, Francja, Włochy, Korea Południowa, Taj-wan
T.1.2.2. Stany Zjednoczone,
Japonia
T.1.2.3. Kanada, Norwegia,
Au-stralia T.1.3. Nierównomiernie
rozwinięte NSI (unevenly
developed innovation systems)
Dania, Belgia, Luksemburg
T.2. Rozwijające się systemy innowacyjne T.2.1. Doganiające NSI (catching up innovation systems) T.2.2.1.
Portugalia, Grecja, Pol-ska, Wegry, Czechy, Słowenia
T.2.1.2 Malezja, Malta
T.2.1.3. Łotwa, Estonia, Litwa,
Słowacja, Ukraina
T.2.2. Niezbilansowane NSI (hesitating
innova-tion systems)
T.2.2.1. Rosja
T.2.2.2.
Chiny, Brazylia, RPA, Tajlandia, Argentyna, Indie, Meksyk T.2.2.3.
Turcja, Kolumbia, Buł-garia, Indonezja, Filipi-ny, Peru, Rumunia
T.2.2.4. Egipt, Cypr, Chile,
We-nezuela T.2.3. Nieukształtowane
NSI (unformed
innova-tion systems)
T.2.3.1. Algeria, Iran, Wietnam,
Maroko, Bangladesz T.2.3.2.
Pakistan, Kenia, Etiopia, Tanzania, Sudan, Nige-ria, Kongo, Myanmar Źródło: M. A. Weresa, Systemy…, op. cit., s. 46, [za:] M. M. Godinho, S. Mendonca, T. S. Pereira, A
Taxo-nomy of National Innovation Systems, Lessons from an Exercise Comprising a Large Sample of Both Deve-loped, Emerging and Developing Countries, 2006, s. 13-18, https://smartech.gatech.edu/bitstream/handle/
1853/35988/Manuel%20Mira%20Godinho.pdf?sequence=1, dostęp: 18.04.2013.
Porównanie narodowych systemów innowacji krajów OECD wskazuje na wystę-powanie sporych różnic między poszczególnymi krajami, bez względu na przyjętą
klasyfi-kację modeli NSI261. Różnice te są skutkiem oddziaływania czynników charakterystycz-nych dla konkretcharakterystycz-nych gospodarek i społeczeństw. Wynikają one m. in. z nierównomierne-go, a niekiedy nawet rozbieżnego w swych kierunkach procesu akumulacji technologii w konkretnych krajach i sektorach262. Kumulatywny charakter wiedzy i technologii stano-wi fundament stopy zwrotu z podjętych inwestycji materialnych i niematerialnych w roz-wój nauki i techniki. Rezultatem tego jest koncentracja konkretnych branż w danych kra-jach, aż do chwili pojawienia się innowacji radykalnych, które stanowią podstawę zmiany istniejącego układu. Jednakże zauważyć należy, że wzrost współzależności technologicz-nej gospodarek i postępująca globalizacja technologii, może mieć wpływ – przy spełnieniu konkretnych warunków wyjściowych – na sukcesywną konwergencję zdolności technolo-gicznej krajów i ich narodowych systemów innowacji.