Ewolucja pojęcia

Słowo „terroryzm” zostało po raz pierwszy spopularyzowane w czasach Rewolucji Francuskiej. Wówczas miał pozytywne konotacje. Co więcej, był związany z ideami cnoty i demokracji. Z późniejszymi znaczeniami tego słowa wiązały go przynajmniej dwie cechy wspólne: po pierwsze, był zorganizowany, celowy i systematyczny, a po drugie - jego celem było stworzenie nowego i lepszego porządku¹⁶. Kiedy Robespierre ginął na gilotynie, terroryzm był już pojęciem wiązanym z nadużyciem władzy i nabrał kryminalnych implikacji.

Zapoczątkowana przez Rewolucję Francuską era antymonarchicznych nastrojów w Europie wywołała nowy nurt terroryzmu, a pojęcie to nabrało konotacji antyrządowych i rewolucyjnych. Narodził się anarchizm, którego założenia teoretyczne sformułowali Francuz, Pierre Proudhon oraz Rosjanin, Piotr Kropotkin. Liczni wówczas zwolennicy anarchizmu posługiwali się metodami terrorystycznymi. Organizacja rewolucjonistów rosyjskich Narodnaja Wola w 1881 roku dokonała udanego zamachu na życie Aleksandra II, aprobując tym samym ideę „czynu indywidualnego”. Na przełomie stuleci, z ręki anarchistów oraz rosyjskich socjalistów-rewolucjonistów zginęli między innymi dwaj prezydenci Stanów Zjednoczonych, cesarzowa Austrii, premier Hiszpanii, dwaj ministrowie spraw wewnętrznych Rosji. Obok indywidualnego pojawił się także terroryzm zbiorowy (zamachy na urzędy, koszary, lokale publiczne, a także na przypadkowych przedstawicieli warstwy uprzywilejowanej, przy czym ofiarami padały nieraz osoby postronne)¹⁷. W latach 30-tych XX wieku termin „terroryzm” zyskał nowe znaczenie. Służyło ono opisywaniu praktyk masowych represji stosowanych przez państwa totalitarne i ich dyktatorskich przywódców przeciw własnym obywatelom. Odnosił się więc do dyktatorskich reżimów, jakie doszły do władzy w nazistowskich Niemczech, stalinowskiej Rosji i faszystowskich Włoszech. Do najsłynniejszych zamachów terrorystycznych XX wieku należały zabójstwa arcyksięcia Franciszka Ferdynanda oraz króla Jugosławii Aleksandra I. Po II Wojnie Światowej pojęcie to odzyskało rewolucyjnie konotacje dzięki ruchom narodowowyzwoleńczym i antykolonialnym, jakie pojawiły się w latach 50-tych w Azji, Afryce i na Bliskim Wschodzie. W latach 60-tych i 70-tych rozszerzyło się na separatystyczne grupy narodowe i etniczne, objęło także organizacje radykalne, motywowane czystą ideologią. Terroryzm indywidualny praktykowany

15 Chorośnicki, Michał: Terroryzm. Analizy i fakty, Kraków 2002, s.10.

16 Hoffman, Bruce: Oblicza…, s. 14.

17Mały oksfordzki słownik historii świata w XX w., Londyn-Warszawa, 1992, s. 593.

14 był szczególnie przez arabskich nacjonalistów i fundamentalistów islamskich, zwalczających Izrael i jego faktycznych bądź domniemanych sojuszników, zwłaszcza Stany Zjednoczone (OWP i kontrolowany przez nią Hezbollah). W latach 70-tych i 80-tych dokonali oni szeregu zamachów bombowych na samoloty, statki i lokale publiczne, a także porwań, niekiedy zakończonych śmiercią ofiar. Ich celem było wymuszenie spełnienia żądań politycznych (np.

wypuszczenia na wolność więźniów). Poczynania te, zwłaszcza OWP, wspierane były nieoficjalnie przez Libię, Iran, Syrię i cieszyły się zakamuflowanym poparciem ZSRR, NRD, Bułgarii i innych krajów Układu Warszawskiego¹⁸. W Europie Zachodniej terroryzm stosowany jest permanentnie przez separatystów z ETA i IRA, a także niewielkie niemieckie, francuskie czy włoskie grupy goszystów. Rzadziej uciekały się do niego organizacje prawicowe (OAS, neofaszyści we Włoszech). Na szeroką skalę jest nadal praktykowany w Ameryce Łacińskiej, zarówno przez ugrupowania lewackie (Świetlisty Szlak w Peru) jak i skrajnej prawicy (szwadrony śmierci w Argentynie, Chile). Natomiast na początku lat 90-tych pojęcie to wzbogaciło się o narkoterroryzm. Najlepszym jego przykładem jest rosnąca siła kolumbijskich karteli narkotykowych, które zawierają bliskie alianse z lewicowymi ugrupowaniami terrorystycznymi w Kolumbii i Peru.

Mały oksfordzki słownik historii świata podaje następującą definicję terroryzmu:

metoda walki politycznej, polegająca na selektywnym lub kompleksowym stosowaniu przemocy wobec przeciwników, obecna w ideologii i praktyce radykalnych ruchów politycznych i społecznych (zarówno lewicowych jak i prawicowych). W przeciwieństwie do terroru, czyli pozaprawnej przemocy aparatu państwowego wobec grup lub jednostek (zwanego także terroryzmem państwowym) jest bronią opozycji, stosowaną zwykle przez wyspecjalizowane bojówki, związane z partiami i ruchami politycznymi. Celem ich działań jest destabilizacja władzy, zastraszenie osób ją piastujących oraz podporządkowanych im organów państwowych, ośmielanie niezadowolonych grup społecznych do zbiorowych wystąpień rewolucyjnych, niekiedy także zapobieganie próbom kompromisu podejmowanym przez siły umiarkowane¹⁹.

Oprócz słownikowej definicji terroryzmu warto przytoczyć jeszcze parę innych autorstwa polskich i zagranicznych badaczy zjawiska. Jerzy Muszyński pisze: „Terroryzm to swoista strategia i taktyka osiągania zamierzonych celów, w ramach których akty przemocy jakkolwiek najważniejsze – łączą się z innymi sposobami działania”²⁰.

18 Ibid.

19 Ibid., s. 592.

20 Muszyński, J. (red.): Terroryzm polityczny, Warszawa 1981, [w:] Chorośnicki, Michał: Terroryzm…, s. 11.

15 Inny polski autor Albert Pawłowski opisuje z kolei 7 reguł towarzyszących zjawisku terroryzmu politycznego. Są to:

1. Akcja terrorystyczna – taktyka małych grup, które tą drogą chcą realizować cele polityczne,

2. Działanie – polega na stosowaniu gwałtu bezpośredniego, skierowanego przeciwko osobie lub grupie osób, nawet jeżeli jest skierowane przeciwko obiektowi, rzeczy materialnej, to z myślą o reakcji człowieka,

3. Czyn gwałtowny – musi mieć charakter widowiskowy, nagłośniony przez media, katalizator ugrupowań terrorystycznych,

4. Strategia pośrednia – atak kierowany jest nie przeciwko głównym adresatom, ale osobom, czynnikom pośrednim,

5. Cel ujmowany strategicznie – przekształcenie istniejących stosunków politycznych w inne, które są mniej lub bardziej sprecyzowane,

6. Narzędzie sprawcze – ma to być strach szerokich kręgów społeczeństwa i elit władzy, 7. Fanatyzm – całkowite oddanie się danej sprawie wraz z negacją i unicestwieniem

powszechnie uznanych wartości, np. życia²¹.

Warto też przedstawić definicje ekspertów zagranicznych. Według definicji opracowanej w 1986 roku przez grupę amerykańskich ekspertów terroryzm to: „bezprawne użycie lub groźba użycia przemocy przez grupy osób, pojedyncze osoby albo środowiska w celach politycznych lub społecznych. Zmierza on do zastraszenia lub zmuszenia władz, grup ludzi lub pojedynczych osób do zmiany polityki lub postępowania”²².

Zróżnicowane są definicje ośrodków rządowych, które uwarunkowane są ich działalnością związaną ze zwalczaniem terroryzmu. Ośrodki te ponadto często padają ofiarami ataków terrorystycznych. I tak Departament Stanu USA definiuje terroryzm jako zaplanowaną, umotywowaną politycznie przemoc wobec celów nie uczestniczących w walce, stosowaną przez subnarodowe grupy lub tajnych agentów, zwykle mającą na celu oddziaływanie na audytorium²³. Według Departamentu Obrony terroryzm to bezprawne użycie lub groźba użycia siły czy przemocy wobec osoby lub mienia, aby wymuszać lub zastraszać rządy czy społeczeństwa, dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych,

21 Pawłowski, A.: Terroryzm w Europie XIX i XX wieku, Zielona Góra 1980 [w:] Chorośnicki, Michał: Terroryzm…, s. 11

22Wojskowy Przegląd Prawny 1996, nr 1 [w:] Chorośnicki, Michał: Terroryzm…, s.12.

23 Hoffamnn, Bruce: Oblicza…, s.36.

16 ideologicznych²⁴. Centralna Agencja Wywiadowcza natomiast w swojej definicji zwraca uwagę na fakt, że działania terrorystyczne mają szokować lub zastraszać duże grupy, a nie tylko bezpośrednie ofiary²⁵.

Charakterystyczne jest to, że dzisiejsi terroryści nie postrzegają siebie jako terrorystów i unikają sformułowań tego typu. Nawet w nazwach organizacji pomijają jakiekolwiek konotacje terrorystyczne, starając się stworzyć skojarzenia z wolnością i wyzwoleniem, armią lub wojskowymi strukturami organizacyjnymi, albo wybierają nazwy, które w żaden sposób nie kojarzą się z terroryzmem. Stoi to w przeciwieństwie do anarchistów czy członków Narodnej Woli w XIX wieku, którzy otwarcie nazywali siebie terrorystami. Dzisiejszy terrorysta utrzymuje, że to państwo i społeczeństwo są terrorystami.

W swoim przemówieniu z 10 marca 2005 roku w Madrycie z okazji pierwszej rocznicy zamachów bombowych na pociągi w tym mieście, ówczesny Sekretarz Generalny ONZ Kofi Annan ogłosił propozycje dotyczące całościowej strategii zwalczania terroryzmu. W jego wystąpieniu pojawiła się też propozycja zdefiniowania terroryzmu: „Zbyt długo wystawiamy na szwank moralny autorytet Narodów Zjednoczonych debatując nad definicją tego zjawiska - zastanawiając się, czy można o terroryzm oskarżyć władze państwowe oraz grupy społeczne i czy obejmuje on także akty oporu wobec okupacji obcych wojsk. Czas już zakończyć te spory. Prawo międzynarodowe wyraźnie zakazuje władzom państwowym rozmyślnego użycia siły wobec obywateli, a prawo do stawiania oporu nie może oznaczać prawa do rozmyślnego zabijania lub znęcania się nad ludnością cywilną. Powiedzmy wyraźnie, że znamię terroryzmu nosi każde działanie zmierzające do spowodowania śmierci lub poważnej szkody cielesnej u osób cywilnych lub nie biorących udziału w walce zbrojnej, którego celem jest zastraszenie ludności albo zmuszenie rządu lub międzynarodowej organizacji do wykonania lub odstąpienia od wykonania określonych czynności. Taka definicja terroryzmu miałaby silny moralny wydźwięk. Nakłaniam światowych przywódców, by zjednoczyli się wokół tej definicji”²⁶.

Terroryzm jest więc pojęciem pejoratywnym i nie można stworzyć jego precyzyjnej definicji. Można jednak skutecznie odróżnić go od innych typów przemocy i wskazać na te cechy, które terroryzm czynią zjawiskiem przemocy politycznej. O politycznym charakterze terroryzmu przesądzają:

24 Ibid.

25International Encyclopedia of Terrorism, Chicago, Londyn 1997 [w:] Chorośnicki, Michał: Terroryzm… s. 13.

26 Przemówienie Kofiego Annana 10.03.2005 roku w Madrycie. Artykuł zredagowany w oparciu o treść jego wystąpienia w dniu 10 marca 2005 roku na Międzynarodowym Szczycie w kwestii Demokracji, Terroryzmu i Bezpieczeństwa w Madrycie, http://www.un.org/News/Press/docs/2005/sgsm9757.doc.htm.

17

 środki, jakimi posługuje się terroryzm,

 wrogowie, przeciwko którym się zwraca,

 cele, jakie zamierza osiągnąć,

 motywacje, które są motorem jego działania²⁷.

Pamiętać jednak należy, że polityczny charakter aktu terrorystycznego nie może być wyodrębniony li tylko na podstawie środków i metod, za pomocą których przemoc jest stosowana. Przykładowo, zabójstwo lub podłożenie bomby nic nie mówią o charakterze czynu i na tej podstawie nie możemy stwierdzić, czy jest to akt terrorystyczny, czy przestępstwo kryminalne, z którym działania terrorystyczne zwykło się mylić. Zabójstwo dyplomaty nie musi być aktem terrorystycznym, gdy jest powodowane chęcią odniesienia korzyści materialnej. Akt przemocy skierowany przeciwko jednostce lub grupie osób nabiera charakteru politycznego, gdy towarzyszy mu określona motywacja ideologiczna i zamiar osiągnięcia określonego celu politycznego²⁸.