Stosunki amerykańsko-irańskie do 1979 roku

W sierpniu 1941 roku Amerykanie i Brytyjczycy doprowadzili do abdykacji szacha Rezy Pahlaviego, w związku z wyraźnymi sympatiami proniemieckimi tego władcy. Na tronie zasiadł 21-letni syn szacha, a Iran przejął funkcje brytyjsko-amerykańskich pomocniczych dostaw dla Związku Radzieckiego, który od czerwca 1941 roku walczył przeciwko niemieckim siłom zbrojnym.

Dwanaście lat po objęciu rządów przez szacha, w sierpniu 1953 roku, Amerykanie i Brytyjczycy ocalili podczas puczu jego panowanie. W trakcie prowadzonej przez amerykańską CIA i tajną brytyjską służbę wywiadowczą MI6 (Military Intelligence section 6) tajnej operacji pod kryptonimem Ajax, obalony został premier kraju Mahomet Mossadek²²². Wydarzenie to stało się źródłem stałych napięć w stosunkach między USA a Iranem. Pod jego rządami nasilił się w Iranie na początku lat 50. ruch na rzecz nacjonalizacji złóż naftowych. Z pokładów ropy naftowej korzystała Angielsko-Irańska Kompania Naftowa (Anglo-Iranian Oil Company), późniejszy BP, która otrzymała 85% wpływów, przyznając Iranowi jedynie 15%. Proces nacjonalizacji został wstrzymany wraz z upadkiem Mossadeka, jednak go nie cofnięto, tak że Iran zapewnił sobie kontrolę nad złożami ropy i dzielił przychody 50:50 z międzynarodowym konsorcjum, 40% udziałów którego posiadał AIOC.

Szach stworzył autorytatywny reżim, którego tajną służbą i centralnym instrumentem wykonawczym władzy została brutalna tajna policja Savak, utworzona przy wsparciu amerykańskich i izraelskich specjalistów. Dziesiątki tysięcy Amerykanów pojawiło się w Teheranie i pełniło funkcję doradców aparatu partyjnego w dziedzinie gospodarczej i militarnej. Efektem tego było wypchnięcie Wielkiej Brytanii z Iranu, która jako mocarstwo kolonialne od XIX w. miała w nim przewagę.

222 Zob. Johnson, Paul: Historia…., op.cit.

95 Dzięki wsparciu USA w latach 60. Iran stał się „regionalnym policjantem” nad Zatoką Perską, a perspektywicznie miał stać się nim na całym arabskim półwyspie. Ważną podstawą ku temu była decyzja Wielkiej Brytanii z początku 1968 roku o zrezygnowaniu z kolonii i punktów militarnych na wschód od Suezu. Dużą rolę obok czynnika kosztowego grały tutaj uzbrojone ruchy wyzwoleńcze w brytyjskich koloniach, także na półwyspie arabskim. Zgodnie z wolą amerykańską Iran zajął miejsce ustępującej Wielkiej Brytanii.

Razem z Izraelem wysyłał irackim Kurdom broń, która miała być wykorzystana przeciwko reżimowi w Bagdadzie.

W latach 70. rozpoczął się napływ najnowocześniejszej, amerykańskiej broni do Iranu. Szach otrzymał systemy, które mogły być dostarczone najlepszym sprzymierzeńcom z NATO lub Izraelowi (np. supernowoczesne samoloty bojowe). Henry Kissinger, doradca ds.

bezpieczeństwa narodowego prezydentów Johna Kennedy’ego i Lyndona Johnsona oraz sekretarz stanu w administracji prezydenta Richarda Nixona i Geralda Forda, wyraził to w ten sposób: „Szach zrobił wszystko, co chcieliśmy. I otrzymał od nas wszystko, co chciał”²²³. Ważnym warunkiem tej współpracy był wzrost cen ropy naftowej po wojnie Jom Kippur w 1973 roku. Przychody Iranu z tej gałęzi gospodarki w ciągu kilku lat wzrosły czterokrotnie.

W styczniu 1978 roku prezydent USA James Carter przebywał z wizytą w Teheranie, którą odebrano jako potwierdzenie wpływów amerykańskich w Iranie. Nie było to jednak dalekowzroczne. Na początku września tego samego roku w Teheranie i innych irańskich miastach doszło do masowych demonstracji przeciw reżimowi szacha Mahometa Rezy Pahlaviego. Szacuje się, że w demonstracjach brało udział setki tysięcy, a w grudniu nawet miliony Irańczyków. 16 stycznia, niecały rok po odwiedzinach Cartera, szach uciekł z Teheranu. Dwa tygodnie później z wygnania z Paryża wrócił już prawie osiemdziesięcioletni ajatollah Chomeini. Po referendum, które odbyło się w marcu 1979 roku Iran stał się Islamską Republiką, rządy objęło duchowieństwo, nieprzygotowane do rządzenia, a najwyższym autorytetem w państwie został ajatollah, który był zwolennikiem radykalnego kursu w polityce zagranicznej²²⁴.

Islamska rewolucja była dla amerykańskiego rządu i panujących kół gospodarczych USA kłopotliwą sytuacją. Odtąd USA różnymi metodami będą wspierać cel jakim jest zmiana reżimu w Teheranie. Staną wówczas na szczycie szerokiej koalicji państwowej, choć czasami, w imię swoich interesów, będą podejmować działania samodzielne. Szach bowiem sporo dla nich znaczył. Wraz z jego upadkiem dobiegła końca imperialna, amerykańska geostrategia na Bliskim i Środkowym Wschodzie. Upadła największa tajna służba i centrum

223 Mellenthin, Knut: Zur Geschichte der Beziehungen zwischen USA und Iran, Junge Welt, 17-18.10.2006 .

224 Ibid.

96 kontroli USA oraz możliwość zbliżenia się do granic Rosji. Sam ajatollah Chomeini po triumfalnym przybyciu do Iranu wycofał się do miasta Qom, wyznaczając prowizoryczny rząd obsadzony przez świeckich politycznych liderów, którzy towarzyszyli mu na wygnaniu.

Zwycięstwo irańskiej rewolucji w lutym 1979 roku było godziną narodzenia reżimu, który był unikatem na skalę światową. Pierwszy raz w historii islamskiego świata szyicki kler przejął prowadzenie państwa. Rewolucja zmieniła twarz Iranu, Bliskiego Wschodu i światowej polityki. Iran pod rządami szacha był po Izraelu największym sprzymierzeńcem Ameryki w regionie. Szach troszczył się jak „żandarm” w Zatoce Perskiej o spokój i porządek i zabezpieczył krajom zachodnim wolny dopływ energii. Jego długie granice służyły jako bastion przeciwko Moskwie. Upadek monarchii wydobył reżim, który ideologicznie i politycznie stwarzał zagrożenie światowe²²⁵. Islamska republika oparła się na zasadzie Velayat - e Faqih (panowanie uczonego prawa). Jest to pewne novum w szyickiej historii, które wprowadził ajatollah Chomeini. Według szyickiej doktryny, każde panowanie jest oczekiwaniem 12 imama Mahdiego. Wprowadzona do konstytucji zasada Velayat - e Faqih daje przewodnikowi religijnemu nieograniczone kompetencje władzy, które stawiają go de facto nad konstytucją.

W trakcie rewolucyjnych protestów prezydent Carter domagał się użycia siły wobec rewolucjonistów. Szach jednak zwlekał, co było efektem nie tylko jego stanu zdrowia – był chory na raka²²⁶, lecz przede wszystkim było efektem rozpadu armii. Na niekorzystny dla Amerykanów rozwój sytuacji nałożyło się zajęcie amerykańskiej ambasady przez rewolucjonistów islamskich 4 listopada 1979 roku. Wśród okupantów ambasady było wielu studentów, m.in. Mahmoud Ahmadinedżad, obecny prezydent Iranu i Habibollah Bitaraf, były minister energii. Zajęcie ambasady zostało przyjęte z entuzjazmem przez Irańczyków, setki tysięcy osób wyszły na ulicę, aby zademonstrować swą radość. Był to bowiem symbol wygnania z kraju amerykańskiej dominacji. 12 listopada 1979 roku irańskie ministerstwo spraw zewnętrznych przekazało 4 warunki uwolnienia zakładników, po pierwsze: powrót szacha do Iranu, celem wytoczenia mu uczciwego procesu, po drugie: zwrot majątku zagranicznego Iranowi, po trzecie: koniec mieszania się USA w sprawy Iranu i po czwarte:

przeproszenie za wcześniejsze amerykańskie zbrodnie przeciw Iranowi. Strona amerykańska rozpatrywała wówczas wiele opcji: naloty przeciw wojskowym i gospodarczym celom w Iranie, okupacja części kraju, zaminowanie i blokada irańskich portów lub wojskowa akcja odbicia zakładników z rąk terrorystów. Prezydent Carter zdecydował się wreszcie na akcję odbicia zakładników. Miała ona miejsce 25 kwietnia 1980 roku i skończyła się fiaskiem.

225 Khosrozodeh, Behrouz: Über Allem stht die Islamische Republik, Neues Deutschland, 11.10.2008.

226 Schorowanego szacha przyjęto w USA, zmarł 27 lipca 1980 roku w Egipcie.

97 Podczas międzylądowania śmigłowiec i samolot transportowy zderzyły się w okolicy pustyni irańskiej. Śmierć poniosło osiem osób i operacja została odwołana. Warto dodać, że niepowodzenie to było główną przyczyną przegranej Cartera w kolejnych wyborach prezydenckich. Zakładników uwolniono dopiero 20 stycznia 1981 roku, parę godzin po zaprzysiężeniu nowego republikańskiego prezydenta Ronalda Reagana. Tego samego dnia podpisano umowę, na mocy której umorzono irańskie należności warte miliardy dolarów, a

„zamrożone” za czasów Cartera. Na próżno Abolhassan Bani - Sadr, irański minister w ówczesnym rządzie, wybrany prezydentem w 1980 roku, i Sadegh Ghotzbadeh, minister spraw zagranicznych, próbowali złagodzić wydźwięk całej sytuacji, publicznie potępiając studentów. Było już na to za późno: Bani - Sadr w końcu został ogłoszony szpiegiem i uciekł do Paryża; Ghotzbadeh został zatrzymany i stracony w 1982 roku²²⁷.