Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT)

Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej został przedłożony do ratyfikacji 1 lipca 1968 roku, wszedł w życie w 1970 roku. Początkowo sygnatariuszami i depozytariuszami układu były trzy główne mocarstwa: USA, ZSRR i Wielka Brytania, do 2003 roku układ podpisało i ratyfikowało 188 państw, w tym wszystkie państwa uznane za jądrowe przez układ i posiadające broń jądrową. Z tego względu, że układ zawarto na 25 lat, w 1995 roku został on przedłużony bezterminowo. Traktat zabraniał państwom posiadającym technologię budowy broni jądrowej przekazywania jej innym państwom, nakazał poddanie się inspekcjom Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, a państwa nienuklearne miały się wyrzec starań o uzyskanie takiej broni.

Protokół dodatkowy do układu ratyfikowano 16 maja 1997 roku. Rozszerzał on inspekcje MAEA, w tym o niezapowiedziane kontrole in situ, a także o dokładniejsze raportowanie państw członkowskich o wykorzystywaniu posiadanych przez nie instalacji nuklearnych.

Od początku lat 90., po zakończeniu zimnej wojny, do układu przystąpiły kolejne państwa: RPA - 10 lipca 1991 roku, Chińska Republika Ludowa – 10 marca 1992 roku, Francja – 3 sierpnia 1992 roku, Białoruś – 22 lipca 1993 roku, Kazachstan – 14 lutego 1994 roku, Ukraina – 5 grudnia 1994 roku, Argentyna – 10 lutego 1995 roku, Chile – 25 maja 1995 roku, Brazylia – 18 września 1998 roku, Kuba – 4 listopada 2002 roku.

Krytycy zarzucają twórcom układu, że nie umieszczono w nim ścisłej definicji broni nuklearnej ani nuklearnego materiału wybuchowego. Mankamentem traktatu jest brak mechanizmów egzekwowania rozprzestrzeniania broni jądrowej oraz brak woli politycznej mocarstw na samoograniczanie własnego potencjału nuklearnego. Zarzuty te doprowadziły do fiaska konferencji przeglądowej w 2005 roku (konferencje takie mają być organizowane co 5 lat) i doprowadziły do impasu w przygotowaniach do kolejnego przeglądu w 2010

88 Terzuolo, Eric T.: Zwalczanie proliferacji broni masowego rażenia, Przegląd NATO, Jesień 2005, http://www.nato.int/docu/review/2005/issue3/polish/art3.html

42 roku.⁸⁹

Można znaleźć także przypadki potajemnego starania się sygnatariuszy układu o uzyskanie broni jądrowej. Tak jest np. z Koreańską Republiką Ludowo-Demokratyczną, która przystąpiła do traktatu 12 grudnia 1985 roku, ale odmawiała przyjęcia umów zabezpieczających, zezwalających na inspekcje MAEA. W 1991 roku uzależniła zgodę na inspekcję od wycofania broni atomowej z Korei Południowej. Ta oznajmiła, że na jej terytorium nie ma broni atomowej. W styczniu 1992 roku Korea Północna podpisała układ z Koreą Południową o denuklearyzacji półwyspu oraz umowę zabezpieczającą z MAEA.

Podczas pierwszej inspekcji eksperci stwierdzili, że w Jongbion rozwijany jest program mogący służyć pozyskiwaniu plutonu do bomby atomowej. W marcu 1993 roku Korea Płn.

zagroziła wystąpieniem z NPT i „zawiesiła” zobowiązania wynikające z NPT. Po długich negocjacjach w październiku 1994 roku podpisano porozumienie USA-Korea Północna (Agreed Framework), w którym to Korea wyraziła zgodę na inspekcje w zamian za dostawy amerykańskich reaktorów i surowców energetycznych. Zasadnicze zmiany przyniosło nowe stulecie. W październiku 2002 roku Korea Północna ujawniła, że prowadzi prace nad bronią nuklearną, a dwa miesiące później wypowiedziała układ z 1994 i usunęła inspektorów MAEA. W styczniu 2003 roku wycofała się z NPT, a prowadzone wielostronne rozmowy w Pekinie nie przyniosły spodziewanych rezultatów.

Iran przystąpił do układu NPT w 1968 roku. W sierpniu 2002 roku irańscy emigranci zdradzili informację o tajnym programie nuklearnym. Rok później, w czerwcu 2003 roku MAEA wydała raport o niewypełnianiu przez Iran wymogów wynikających z NPT, wezwała go także do przystąpienia do Protokołu dodatkowego o niezapowiedzianych inspekcjach. W październiku 2003 roku Iran zawarł umowę z UE-3 (Wielka Brytania, Francja, Niemcy) o zawieszeniu wzbogacania uranu, do której Stany Zjednoczone były ustosunkowane krytycznie, sugerując raczej działania zmierzające w kierunku zmiany reżimu. Od marca 2005 roku UE i USA obierają wspólny front w negocjacjach z Iranem. Tymczasem Pakistan potwierdza dostawy wirówek do Iranu, a nowy prezydent Mahmoud Ahmadineżad podejmuje decyzję o uruchomieniu od czerwca 2005 roku programu wzbogacania uranu (złamanie porozumienia z Unią z 2003), a od stycznia 2006 roku o pełnym wznowieniu programu nuklearnego. Skutkuje to zerwaniem rozmów Iran – Trojka UE w marcu 2006 roku. Zostają za to przyjęte kolejne rezolucje wzywające Iran do zaprzestania wzbogacania uranu i przetwarzania materiałów radioaktywnych.

Warto też wspomnieć o innych traktatach ograniczających rozprzestrzenianie broni nuklearnej:

89 Kontrola zbrojeń, www.inp.uj.edu.pl/www/media/files/Proces%20rozbrojeniowy.doc

43

 Traktat o całkowitym zakazie prób nuklearnych (Comprehensive Test Ban Treaty - CTBT) – podpisany 24 września 1996 roku, nie podpisały go: Indie, Pakistan, Korea Płn., Syria; nie ratyfikowały m.in.: Chiny, Iran, Irak, Izrael; odrzucony przez Senat USA w listopadzie 1999 roku, Duma ratyfikowała go 21 kwietnia 2000 roku.

 Traktat o zaprzestaniu produkcji materiałów rozszczepialnych (Fission Material Cut-Off Treaty – FMCT) –– inicjatywa zgłoszona w 1997 roku – bez efektów, problem weryfikacji, USA nalegały na rezygnację ze środków weryfikacyjnych; Chiny i Rosja próbowały to wiązać z rokowaniami o zapobieżeniu wyścigowi zbrojeń w kosmosie.

 Traktat o zakazie prób nuklearnych w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą, sporządzony 5 sierpnia 1963 roku w Moskwie (nie przystąpiły do niego Francja i ChRL).

 Traktat w sprawie pokojowego wykorzystania przestrzeni kosmicznej z 27 stycznia 1967 roku, wszedł w życie 10 października 1967 roku.

 Układ o zakazie umieszczania broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu, lub pod ich dnem, sporządzony w Moskwie, Waszyngtonie i Londynie 11 lutego 1971 roku, wszedł w życie 18 maja 1972 roku.

 Traktat w sprawie Antarktyki z 1 grudnia 1959 roku - zakaz prowadzenia na tym obszarze wszelkich przedsięwzięć wojskowych.

 Traktat z Tlatelolco - podpisany 17 lutego 1967 roku, tworzący strefę zdenuklearyzowaną w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach.

 Traktat z Rarotonga z 6 sierpnia 1985 roku, tworzący strefę zdenuklearyzowaną na południowo-wschodnim Pacyfiku, wszedł w życie 11 grudnia 1986 roku.

 Traktat o denuklearyzacji Azji Południowo-Wschodniej, podpisany podczas szczytu ASEAN w Bangkoku 15 grudnia 1995 roku.

 Traktat Pelindaba - układ o strefie zdenuklearyzowanej w Afryce, podpisany w Kairze przez 43 kraje kontynentu 11 kwietnia 1996 roku.

 Traktat o denuklearyzacji Azji Środkowej, podpisany w Semipałatyńsku przez Kazachstan, Uzbekistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Kirgistan 8 września 2006⁹⁰.

90 Ibid.

44