Klasyczna doktryna prawa międzynarodowego publicznego w większości za jego jedyne podmioty uważała państwa, ale obecnie prawa i obowiązki między-narodowe dotyczą szerszego katalogu podmiotów. Jednym z nich są osoby praw-ne powstałe na podstawie prawa wewnętrzpraw-nego dapraw-nego państwa. Zmiany te widać szczególnie na przykładzie korporacji transnarodowych. Organizacja Narodów Zjednoczonych definiuje je jako „jednostki ekonomiczne, działające w więcej niż jednym państwie lub zespoły jednostek ekonomicznych, prowadzących działalność w dwóch lub większej liczbie państw” 1. Rozwój gospodarczy doprowadził do wzro-stu ich znaczenia na arenie międzynarodowej, w tym także w odniesieniu do uni-wersalnej ochrony praw człowieka. Zagrożenie jakie przyniosło ich funkcjonowa-nie sprawiło, że w ostatnich dekadach organizacje międzynarodowe, przy wsparciu społeczeństwa, doprowadziły do swoistej metamorfozy ich znaczenia dla uniwer-salnego systemu ochrony praw człowieka. Dlatego mogą być one dobrym przykła-dem ewolucji roli osób prawnych prawa wewnętrznego w omawianym zakresie.
Ewolucja pozycji korporacji transnarodowych w stosunkach międzynarodowych
Punktem wyjścia dla rozważań na temat znaczenia i roli osób prawnych pra-wa wewnętrznego w uniwersalnym systemie ochrony praw człowieka powinno być miejsce tych podmiotów w stosunkach międzynarodowych, ponieważ wraz ze wzro-stem siły ekonomicznej zyskuje na znaczeniu ich „władza” polityczna i społeczna.
Analizując historię zauważyć można, że odpowiedniki korporacji transnarodo-wych istniały już w starożytnej Asyrii, Fenicji i Rzymie. Średniowieczne zrzesze-nia kupieckie oraz domy bankowe wykazywały również cechy
umiędzynarodowio-* studentka prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego, wiceprzewodni-cząca Koła Naukowego Prawa Międzynarodowego Publicznego i Prawa Europejskiego.
1 Draft Norms on the Responsibilities of Transnational Corporations and Other Business En-terprises with Regard to Human Rights. Dok. ONZ E/CN.4/Sub.2/2003/12/Rev. 2 (2003).
nych przedsiębiorstw, zaś spowodowana wielkimi odkryciami ekspansja kolonialna państw zachodnioeuropejskich w XV i XVI wieku – doprowadziła do rozwoju spół-ek, a w późniejszych stuleciach powstania kompanii, poszerzających swoją władzę ekonomiczną i polityczną. Takie przedsiębiorstwa można traktować jako archety-py współczesnych korporacji.
Obecna forma korporacji transnarodowych zaczęła się kształtować w XIX i XX wieku przede wszystkim pod wpływem gwałtownego postępu technicznego, kry-zysu gospodarczego oraz osiągnięć rewolucji informacyjnej. Zjawiska te stanowi-ły podłoże dla rozwoju handlu międzynarodowego poprzez zmniejszenie poczucia odległości oraz zwiększenie swobody przepływu osób, towarów i kapitału 2, a co za tym idzie – rozwoju korporacji transnarodowych.
Za punkt zwrotny tworzenia się współczesnych korporacji transnarodowych uznać należy proces globalizacji, który wspomógł ich ekspansję. W konsekwencji, na zasadzie swoistego sprzężenia zwrotnego, wzmocniły się i pogłębiły procesy sa-mej globalizacji 3. Uczyniła ona korporacje transnarodowe ważnymi graczami na arenie międzynarodowej, przede wszystkim za sprawą ich imponującego poten-cjału finansowego, technologicznego oraz kapitału intelektualnego, które to dają szerokie możliwości oddziaływania 4. Mowa o tzw. potęgach korporacyjnych, któ-re są w stanie zawierać umowy z państwami, posiadają zagraniczne placówki lub reprezentacje we wszystkich państwach świata, bądź używają własnej flagi czy ban-dery 5.
Korporacje transnarodowe wskutek globalizacji otrzymały również nowe ar-gumenty w negocjacjach z państwami. Dzięki sile ekonomicznej, opartej głównie na kapitale, technologii czy wiedzy, pozycja prywatnych przedsiębiorstw znacznie wzrosła. Państwa zaczęły zabiegać o ich kapitał, a korporacje mogły zacząć dykto-wać własne warunki. Przestały bowiem być biernym podmiotami, a doprowadzi-ły do przełamania monopolu państw w zakresie zarządzania gospodarką między-narodową 6. Władza korporacji wzrosła na tyle, że były one w stanie występować jako jedna ze stron międzypaństwowego procesu negocjacyjnego poprzez swoje zrzeszenia takie jak Międzynarodowa Izba Handlowa. Ich pozycja w wielu orga-nizacjach, głównie w Światowej Organizacji Własności Intelektualnej czy Między-narodowej Organizacji Morskiej, wzmocniła się. Zmiany układu sił w stosunkach międzynarodowych nie można było zignorować. Sekretarz Generalny Organizacji
2 K. Poznańska, K.M. Kraj: Badania i rozwój w korporacjach transnarodowych – Organizacja – Umiędzynarodowienie. Warszawa 2015, s. 15–16.
3 J. Symonides: Wpływ globalizacji na miejsce i rolę państwa w stosunkach międzynarodowych.
W: Globalizacja a stosunki międzynarodowe. Red. E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides. Lublin 2007, s. 139–140.
4 K. Piórko: Władza korporacji transnarodowych w stosunkach międzynarodowych. Toruń 2008, s. 85.
5 J. Symonides: Wpływ globalizacji na miejsce i rolę państwa…, s. 142.
6 K. Marzęda: Proces globalizacji korporacyjnej. Lublin 2007, s. 207–208.
Narodów Zjednoczonych (na której forum również wzrosło znaczenie korpora-cji) Kofi Annan stwierdził, że „pokój i prosperity mogą być osiągnięte tylko przez współpracę i rozwój partnerstwa pomiędzy rządami państw, organizacjami mię-dzynarodowymi, społeczeństwem obywatelskim, a także światem biznesu” 7. Słowa te, wypowiedziane podczas Światowego Forum Gospodarczego w Davos w 1997 roku, świadczą o swoistym „awansie” korporacji transnarodowych w stosunkach międzynarodowych. Został zauważony potencjał i zagrożenie, jakie niosą ze sobą takie przedsiębiorstwa. Jednocześnie pojawiły się pytania: czy sami zainteresowa-ni będą chcieli uczestzainteresowa-niczyć w starazainteresowa-niach o osiągzainteresowa-nięcie pokoju? Czy można kon-trolować ich działania?
Korporacje transnarodowe a prawa człowieka
Korporacje ze swej natury dążą przede wszystkim do osiągnięcia jak najwięk-szego zysku, do tego celu powstały i z tego powodu stale się rozwijają. Nacisk eko-nomiczny, jaki potrafią wywierać, prowadzi z kolei do osiągnięcia władzy poli-tycznej, która jest w stanie zagrozić suwerenności danego państwa. Ryzyko utraty inwestora sprawiało, że władze niejednokrotnie nie reagowały na nadużycia kor-poracji. Co więcej, zdarzały się również przypadki, w których korporacje wspiera-ły reżimy w celu osiągnięcia zysków.
Jako przykład może posłużyć kazus koncernu United Fruit Company (UFC) i jego „przewrót bananowy”. Ta amerykańska korporacja powstała w 1899 roku, zaj-mując się handlem owocami tropikalnymi, głównie bananami i ananasami. Szyb-ko stała się największym pracodawcą Ameryki Łacińskiej, zdobywając ogromne wpływy. Praca w warunkach panujących na plantacjach była skrajnie wyczerpująca.
Państwa, w których UFC prowadziła działalność, zwane bananowymi republikami, zmuszane były do utrzymywania bardzo niskich progów płacy minimalnej. Fatal-ne warunki pracy i brak perspektyw na ich poprawę doprowadziły w 1928 roku do strajków kolumbijskich pracowników. Zostały one krwawo stłumione przez wojsko, tłumaczące się podjęciem takich działań w celu zapobieżenia zbrojnej interwen-cji Stanów Zjednoczonych w interesie UFC. Choć nie wiadomo jaką rolę koncern rzeczywiście odegrał w „bananowej rzezi”, dla mieszkańców Ameryki Łacińskiej był to jednak sygnał, że lepiej nie przeciwstawiać się UFC. W konsekwencji, w na-stępnych latach, koncern w krajach latynoskich działał bez przeszkód. Dyktatorzy zapewniali ulgi podatkowe UFC i nie wtrącali się w sprawy firmy, w zamian za co druga strona wykorzystywała swoje wpływy, aby zapewnić im przychylność Wa-szyngtonu. Wszystko zmieniło się, gdy po rewolucji w Gwatemali przeprowadzono demokratyczne wybory. Jako prezydenci na czele kraju stanęli Juan José Arévalo, a następnie Jacobo Arbenz Guzman. Panował głód, większość chłopów nie miała
7 Ibidem, s. 209.
roli, natomiast UFC było największym właścicielem ziemskim. Nowe władze wpro-wadziły liczne reformy, z których najbardziej dotkliwą dla amerykańskiej korpo-racji była rozpoczęta w 1953 roku redystrybucja ziemi. Część odłogów należących do UFC była konfiskowana za rekompensatą i przekazywana rolnikom. W tej sy-tuacji koncern postanowił wykorzystać swoje wpływy w amerykańskim rządzie.
Waszyngton poparł pułkownika Carlosa Castillo Armasa, który obalił prezyden-ta. Oczywiście nowy przywódca zarządził zwrot ziemi UFC 8. Działania kompanii były zatem nie tylko zamachem na suwerenność Gwatemali i łamały prawa ekono-miczne jej obywateli, lecz przede wszystkim koncern stał się pośrednio odpowie-dzialny za śmierć wielu ludzi.
Sprawa United Fruit Company nie była odosobnionym przypadkiem. Już pro-totypy korporacji transnarodowych – Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska czy Holenderska Kompania Wschodnioindyjska do dzisiaj kojarzone są z wyzyskiem ludzi. Przedsiębiorstwa międzynarodowe wielokrotnie ingerowały w suwerenność państw dla własnych celów.
W 1973 roku korporacja ITT (International Telephone & Telegraph) wzięła udział w obaleniu Salvadora Allende w Chile, a w 1997 roku Elf Aquitaine – w de-stabilizacji rządu w Kongo-Brazaville. W celu osiągnięcia zysków korporacje czę-sto nawiązują współpracę z reżimami. Przykładem może być tu koncern petroche-miczny Shell w Nigerii, który popierał antydemokratyczne rządy generała Abodi, a w zamian otrzymał zgodę na ograniczanie praw miejscowej ludności i ignorowa-nie zasad ochrony środowiska 9.
Pod koniec XX wieku korporacje zaczęły przenosić swoją działalność do kra-jów słabo rozwiniętych, gdzie nie obowiązywały międzynarodowe standardy, ist-niała tania siła robocza, a słabo rozwinięta administracja nie mogła zagwaranto-wać bezpieczeństwa własnym obywatelom. Taką też strategię przyjęła firma Nike.
W zakładach zlokalizowanych głównie w Indonezji, Wietnamie oraz Chinach za-trudniane były przede wszystkim kobiety. Kiedy w 1997 roku „New York Times”
dotarł do wewnętrznego raportu firmy, dotyczącego wietnamskich zakładów, oka-zało się, że młode kobiety zostały narażone na działanie substancji trującej o bar-dzo wysokim stężeniu. Co więcej 48 na 50 pracowników miało być zmuszanych do pracy ponad dopuszczalną liczbę godzin. Natomiast jako karę za noszenie nieregu-laminowych butów w pracy 56 pracownic musiało biegać w pełnym słońcu, aż do momentu, gdy 12 z nich trafiło do szpitala 10.
8 M. Staniul: Bananowy gigant zlecał zabójstwa i obalał rządy. Tekst dostępny: http://konflikty.
wp.pl/kat,1020339,title,Bananowy-gigant-zlecal-zabojstwa-i-obalal-rzady,wid,11968580,wiadomosc.
html?ticaid=118865&_ticrsn=3 [dostęp 12.01.2017].
9 J. Symonides: Wpływ globalizacji na miejsce i rolę państwa…, s. 142.
10 K. Kietyński, V.M. Reyes, T. Oleksyn: Etyka w biznesie i zarządzaniu. Kraków 2005, s. 143.
Reakcja społeczności międzynarodowej
Istnienie korporacji transnarodowych i łamanie przez nie praw człowieka, jak już wspomniano, nie jest zjawiskiem nowym. To globalizacja sprawiła, że ogromna liczba korporacji urosła w siłę. W zestawieniu potęg gospodarczych z 2005 roku, aż 95 spośród 150 stanowiły korporacje międzynarodowe, a nie państwa 11.
Zagrożenie jakie niosą za sobą korporacje transnarodowe dla praw człowieka zostało zauważone przez społeczność międzynarodową, która zadała sobie pyta-nie, jak można pociągnąć do odpowiedzialności korporacje transnarodowe, a zara-zem jak wykorzystać ich potencjał, aby chronić i promować prawa człowieka. Samo nałożenie sankcji nie wystarczy. Korporacje, które są w stanie obniżyć standardy bytowe swoich pracowników i ich otoczenia, mają bowiem potencjał, aby zwięk-szyć jakość życia całego społeczeństwa. Dlatego uregulowania dotyczące przedsię-biorstw nie mogą odnosić się jedynie do ich odpowiedzialności, ale również po-winny być zachętą do aktywnego działania na rzecz praw człowieka. Podejmując próby regulacji, społeczność międzynarodowa musi zatem sprawić, aby korporacje transnarodowe pozostawiały swoje zakłady pracy w krajach globalnego Południa, ale gwarantowały zachowanie międzynarodowych standardów w zakresie ochro-ny praw człowieka.
Najważniejszymi aktami dotyczącymi uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka są Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka z 1966 roku, dlatego poszu-kując odpowiednich regulacji najpierw należy sięgnąć do tych dokumentów. Zgod-nie z artykułem 2 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych 12 na państwach ciąży obowiązek zapewnienia przestrzegania praw człowieka także przez ich osoby prawne. Korporacje nie są więc bezpośrednim adresatem standar-dów międzynarodowych, a jedynie pośrednim. Nie ulega jednak wątpliwości, że z treści Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka 13 wynika, że działania korpora-cji transnarodowych jako „organów społecznych” powinny służyć powszechnemu uznaniu skuteczności przestrzegania praw jednostki. Obejmuje je również zakaz rozwijania działalności lub wydawania aktów zmierzających do zniesienia które-gokolwiek z praw i wolności 14. Choć sama Deklaracja nie jest prawnie wiążąca, to obecnie większość jej postanowień uznaje się jednak za prawo zwyczajowe. Mimo
11 M. Zachara: Global governance. Ład międzynarodowy po zakończeniu stulecia Ameryki. Kra-ków 2012, s. 173.
12 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jor-ku dnia 19 grudnia 1966 r., Dz.U. z 1977, nr 38 poz. 167.
13 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 roku. W: Wybór dokumentów prawa między-narodowego dotyczących praw człowieka. T. 2. Red. M. Zubik. [Warszawa 2008], s. 11. Tekst dostęp-ny: https://www.rpo.gov.pl/pliki/12108381350.pdf [dostęp: 13.01.2017].
14 J. Symonides: Odpowiedzialność korporacji wielonarodowych za przestrzeganie i promocję praw człowieka. W: Globalizacja, a stosunki międzynarodowe. Red. E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides.
Bydgoszcz–Warszawa 2004, s. 266–267.
to na podstawie Deklaracji nie można było pociągnąć do odpowiedzialności kor-poracji transnarodowych. Kwestię tę należało zatem uregulować.
Już w latach siedemdziesiątych XX wieku ONZ podjęło się tej próby. Powołana przez Radę Gospodarczą i Społeczną ONZ grupa ekspertów miała po przeanalizo-waniu roli i wpływu korporacji transnarodowych przedstawić sposób, w jaki moż-na byłoby ustanowić podstawy ich odpowiedzialności moż-na płaszczyźnie międzymoż-na- międzyna-rodowej. Rozwiązaniem, które przedstawili było utworzenie kodeksu postępowania w odniesieniu do korporacji wielonarodowych, a głównym celem miało być zapobie-żenie ingerencji w suwerenność państw. Projekt kodeksu nie został jednak przyjęty.
W 1976 roku OECD 15, zrzeszająca kraje wysoko rozwinięte, przyjęła deklara-cję dotyczącą międzynarodowych inwestycji oraz przedsiębiorstw wraz z załączo-nymi wskazówkami dla firm działających na skalę światową. Reguluje ona wiele istotnych kwestii, jednak brakuje w niej części dotyczącej praw człowieka, zawie-ra jedynie niektóre pzawie-rawa pzawie-racownicze. Warto nadmienić, że dopiero w 2011 roku dodano do niej rozdział dotyczący praw człowieka.
Kolejnym dokumentem była trójstronna deklaracja zasad dotyczących przedsię-biorstw i polityki społecznej, przyjęta przez Radę Zarządzającą Międzynarodowego Biura Pracy w 1977 roku, a poprawiona przez Radę Wykonawczą i przyjęta w zmie-nionej wersji w 2000 roku. Wśród jej postanowień można odnaleźć stwierdzenie, że przedsiębiorstwa międzynarodowe mogą wnieść istotny wkład w standardy prze-strzegania praw człowieka. Należy wyróżnić jej regulacje dotyczące warunków pracy i życia oraz minimalnego wieku zatrudnienia. Wszyscy jej adresaci, w tym korpo-racje, powinni uwzględniać Powszechną Deklarację Praw Człowieka, Międzynaro-dowe Pakty Praw Człowieka oraz Konstytucję MiędzynaroMiędzynaro-dowej Organizacji Pra-cy. Karnoprawną odpowiedzialność osób prawnych próbowano uregulować także podczas konferencji rzymskiej w 1998 roku, jednak ostatecznie ograniczono jurys-dykcję Międzynarodowego Trybunału Karnego do osób fizycznych. Zgodnie ze sta-tutem MTK 16 do odpowiedzialności za popełnienie zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych, mogą być pociągnięci funkcjonariu-sze lub pracownicy korporacji, ale nie sama korporacja jako osoba prawna 17. Brak wiążącego charakteru deklaracji OECD i MOP nie pozwolił zatem rozwiązać pro-blemu przestrzegania praw człowieka przez korporacje transnarodowe. Koniecz-ne było znalezienie inKoniecz-nej koncepcji zagwarantowania ochrony praw człowieka.
Również pod koniec XX wieku na forum ONZ powstała próba kodyfikacji postę-powania międzynarodowych korporacji. Projekt ten nie został jednak rozwinięty 18.
15 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju to struktura międzynarodowa o profilu eko-nomicznym, skupiająca 35 wysoko rozwiniętych i demokratycznych państw.
16 Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego, sporządzony w Rzymie dnia 17 lip-ca 1998 r. Dz.U. z 2003, nr 78, poz. 708.
17 J. Symonides: Odpowiedzialność korporacji wielonarodowych…, s. 266–271.
18 P. Miodek, Ł. Speer: ONZ-owski model ochrony praw człowieka w świecie postindustrialnej go-spodarki. Stanowisko Specjalnego Przedstawiciela Sekretarza Generalnego ONZ ds. Poszanowania Praw
Najbardziej znaczącą próbą zaangażowania korporacji była natomiast inicjatywa Global Compact. 31 stycznia 1999 roku na Światowym Forum Ekonomicznym ów-czesny Sekretarz Generalny ONZ Kofi Annan, zwrócił się do przedstawicieli świata biznesu o poparcie, przyjęcie oraz zastosowanie we wszystkich sferach ich działal-ności podstawowych zasad z zakresu praw człowieka, standardów pracy i ochro-ny środowiska naturalnego. 26 lipca 2000 roku nastąpiła oficjalna inauguracja UN Global Compact, którego celem jest rozpowszechnienie polityki zrównoważone-go rozwoju oraz społecznej odpowiedzialności biznesu. Wszystkie strony poro-zumienia powinny przestrzegać dziesięciu zasad Global Compact dotyczących:
ochrony praw człowieka, standardów pracy, ochrony środowiska i przeciwdziała-nia korupcji. Obecnie Global Compact zrzesza 9000 największych firm i 5000 in-stytucji z całego świata 19.
ONZ podjęło ponadto próby uregulowania stosunku biznesu do praw człowie-ka za pomocą wielu rezolucji dotyczących wzmocnienia rządowej kontroli nad wy-dobyciem i obrotem diamentami i minerałami pochodzącymi ze strefy konfliktów w Sierra Leone. Zdefiniowano pojęcie krwawego diamentu, rozszerzając zakres re-gulacji dotyczących handlu szlachetnymi kamieniami i wprowadzając tzw. proces Kimberleya, czyli sposób certyfikacji. Wzmocnienie roli korporacji transnarodo-wych potwierdza fakt przeprowadzenia przez ONZ licznych konsultacji ze światem biznesu oraz badań pozwalających na zdefiniowanie zagrożeń dla praw człowieka 20.
W 2005 roku ONZ ustanowiło mandat Specjalnego Przedstawiciela Sekreta-rza Generalnego ONZ ds. Poszanowania Praw Człowieka przez Korporacje Trans-narodowe i Inne Przedsiębiorstwa. Głównym celem utworzenia tego stanowiska była „ochrona ludzkiej godności i praw człowieka, poprzez konieczność przekaza-nia części odpowiedzialności międzynarodowym podmiotom gospodarczym” 21. Został nim profesor Harvardu John Ruggie, który przeprowadził 47 konsultacji na pięciu kontynentach. Tak szeroko zakrojone przedsięwzięcie wymagało ogrom-nych nakładów finansowych, a specjalny przedstawiciel dysponował ograniczo-nymi środkami. Zdając sobie sprawę z wagi jego działalności, z pomocą finanso-wą przyszły również przedsiębiorstwa. Praca Ruggiego obejmowała także analizę prawa międzynarodowego, prawa wewnętrznego, dokumentów określających za-sady dobrowolnej odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw oraz ich kodek-sów etycznych. Efekty pięcioletniej pracy zostały przedstawione w raporcie z 2011 roku o promocji i ochronie wszystkich praw człowieka. Wytyczne dotyczące bizne-su i praw człowieka sformułowane w 31 punktach, opierają się na trzech filarach:
Człowieka przez Korporacje Transnarodowe i inne Przedsiębiorstwa. W: Uniwersalny system ochrony praw człowieka. Aksjologia-instytucje- efektywność. Red. J. Jaskiernia. Toruń 2015, s. 426.
19 Global Compact Network Poland. Tekst dostępny: http://ungc.org.pl/ [dostęp 17.01.2017].
20 P. Miodek, Ł. Speer: ONZ-owski model ochrony praw człowieka w świecie postindustrialnej go-spodarki…, s. 430.
21 Ibidem.
obowiązku państwa dotyczącego zapewnienia przestrzegania praw człowieka, od-powiedzialność przedsiębiorstw za poszanowanie praw człowieka oraz dostępie do środków zaradczych 22. Każdy z filarów dzieli się na zasady podstawowe oraz operacyjne 23. 26 czerwca 2014 roku Rada Praw Człowieka ONZ, podczas 26 sesji, przyjęła natomiast rezolucję obejmującą „wypracowanie wiążącego prawnie mię-dzynarodowego instrumentu dotyczącego korporacji międzynarodowych i innych przedsiębiorstw w odniesieniu do praw człowieka” 24.
Zaznaczyć należy, że istnieje możliwość karania osób prawnych przez trybuna-ły powotrybuna-ływane ad hoc, tak jak w przypadku Trybunału norymberskiego 25, jednak fakt, że nie są to organy stałe nie gwarantuje wystarczającej ochrony praw człowie-ka. Jak zatem powinna być ukształtowana odpowiedzialność korporacji? Skutecz-ną formą, jak wskazuje Karol Karski, może być odpowiedzialność w ramach proce-dury cywilnej lub administracyjnoprawnej. Kara finansowa, pozbawienie majątku, zlikwidowanie, ewentualnie zawieszenie dla podmiotu niebędącego osobą fizyczną będzie dotkliwą konsekwencją 26.
Odpowiedzialność społeczna
Pojawienie się nowych technologii, usprawnienie przepływu danych, większa mobilność osób pozwoliły rozwinąć się nie tylko przedsiębiorstwom, ale także zwięk-szyć świadomość społeczną na temat ich działalności. Globalizacja spowodowała, że nie tylko międzynarodowa wspólnota była zainteresowana działalnością korpo-racji transnarodowych. Przemiany XX i XXI wieku sprawiły, że korporacje trans-narodowe zaczęły zwracać uwagę na opinię społeczną i jej naciski. Coraz bardziej świadomi konsumenci zaczęli bowiem rezygnować z zakupu produktu, gdy przy jego wytworzeniu dochodziło do łamania praw człowieka, co przyczyniło się na-tomiast do zmniejszenia zysków korporacji. Społeczeństwo uzyskało tym samym wpływ na postawę korporacji, oddolnie wspierając proces aktywizacji korporacji w ochronę praw człowieka. Również jednym z pozytywnych efektów globalizacji
22 Ibidem, s. 432–441.
23 Wytyczne dotyczące biznesu i praw człowieka. Wdrażanie dokumentu ramowego ONZ „Chro-nić, szanować i naprawiać”. [Częstochowa 2014]. Tekst dostępny: https://www.mr.gov.pl/media/22157/
Wytyczne_ONZ-UNGPs_BHR_PL_web_PIHRB.pdf [dostęp: 14.01.2017].
24 B. Faracik: Rada Praw Człowieka ONZ zezwala na rozpoczęcie negocjacji traktatu dotyczą-cego praw człowieka i biznesu. Tekst dostępny: http://przegladpm.blogspot.com/2014/06/rada-praw
24 B. Faracik: Rada Praw Człowieka ONZ zezwala na rozpoczęcie negocjacji traktatu dotyczą-cego praw człowieka i biznesu. Tekst dostępny: http://przegladpm.blogspot.com/2014/06/rada-praw