Wprowadzenie
Od wielu lat dyskusje na temat zabiegów przerywania ciąży wywołują na ca-łym świecie zarówno wiele emocji, jak i kontrowersji, co ma swoje odzwierciedle-nie w regulacjach prawnych, dotyczących dopuszczalności usunięcia ciąży lub cał-kowitego zakazu aborcji.
Kobieta może zdecydować się na aborcję z wielu powodów. Mogą to być m.in.:
zalecenia medyczne (zagrożenie zdrowia albo życia, zdiagnozowanie ciężkich wad wrodzonych u płodu podczas badań prenatalnych), poczęcie w wyniku czynu za-bronionego tj. gwałtu albo stosunku kazirodczego, ze względów osobistych (np. ko-bieta czuje się zbyt młoda lub wręcz przeciwnie – zbyt dojrzała na dziecko, znajduje się w trudnej sytuacji finansowej, jest samotna), bądź chociażby z powodu proble-mów rodzinnych.
Należy jednak pamiętać, że życie jest najcenniejszym dobrem chronionym czło-wieka. Lekarze pracujący zarówno w publicznych jak i niepublicznych zakładach opieki zdrowotnej, winni być bardzo dobrze zapoznani z treścią przepisów dotyczą-cych prawnych aspektów przerywania ciąży, gdyż wykonanie zabiegu aborcji jest w prawodawstwie wielu krajów postrzegane jako przestępstwo i ścigane z urzędu przez prokuraturę.
Ochrona życia płodu ludzkiego w prawie międzynarodowym i krajowym Na gruncie prawa międzynarodowego prawo do życia zostało uregulowane w art. 3 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, który głosi, że każdy człowiek ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa swojej osoby 1.
Z kolei zgodnie z art. 2 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 roku (dalej: EKPC), umowa chroni prawo każdego
* mgr, Wydział Ekonomii i Zarządzania, Politechnika Opolska.
1 Artykuł 3 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, przyjętej w dniu 10 grudnia 1948 r. Tekst dostępny: http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1948.html [dostęp: 09.11.2017].
człowieka do życia 2. Pozbawionym życia umyślnie można zostać jedynie zgodnie z wyrokiem skazującym za przestępstwo, za które jest przewidziana kara śmierci.
Konwencja dopuszcza możliwość pozbawienia życia w trzech uzasadnionych przy-padkach, które nie będą sprzeczne z ww. artykułem i będą wynikiem bezwzględ-nej konieczności użycia siły:
a) „obrony jakiekolwiek osoby przed bezprawną przemocą,
b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia uciecz-ki osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem,
c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania” 3.
Prawo do życia zostało wyrażone także w innych aktach prawa międzynarodowe-go o regionalnym zasięgu, które wzorują się m.in. na postanowieniach Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Poli-tycznych, czy Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
Treści dotyczące ochrony życia, ujęte w Karcie Praw Podstawowych Unii Eu-ropejskiej z 7 grudnia 2000 roku, w dość lakoniczny sposób w art. 2, stanowią że
„każdy ma prawo do życia. Nikt nie może być skazany na karę śmierci ani podda-ny jej wykonaniu” 4.
W Pakcie z San José (Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka) z 22 listopa-da 1969 roku, nawiązano do EKPC wskazując, że „każlistopa-da osoba ma prawo do po-szanowania jej życia 5”. Przepisy te jednoznacznie wskazują na ochronę prawną od momentu poczęcia.
Z kolei Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20 listopada 1989 roku, określa, że „każde dziecko, a więc każda istota ludz-ka w wieku poniżej osiemnastu lat (chyba, że wcześniej uzysludz-ka pełnoletniość) ma prawo do życia” 6.
W różnych krajach obowiązują odmienne przepisy prawne, dotyczące dopusz-czalności aborcji, na ogół mają one niewiele wspólnego z umowami uchwalonymi przez międzynarodowe organizacje. Jako przykład może posłużyć niejednogłośny wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zgodnie z którym „nienarodzo-ne dziecko nie jest uznawa„nienarodzo-ne za «osobę» bezpośrednio chronioną, co więcej, jeśli nienarodzone ma «prawo do życia», to jest ono implicite ograniczane przez
2 Artykuł 2 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, przyjętej w Rzy-mie w dniu 4 listopada 1950 r. Dz.U. z 1993, nr 61, poz. 284 z późn.zm.
3 Ibidem.
4 A. Jackiewicz: Problematyka praw człowieka w świetle Karty Praw Podstawowych w aspekcie integracji Polski z Unią Europejską. Warszawa 2003, s. 53.
5 Amerykańska Konwencja Praw Człowieka z dnia 22 listopada 1969 r. Dokument dostępny na stronie: http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/inne/1969a-c0.html [dostęp 09.11.2017].
6 Art. 1 Konwencji o Prawach Dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjed-noczonych w dniu 20 listopada 1989 roku, Dz.U. z 1991, nr 120, poz. 526.
wa i interesy matki” 7. W wielu krajach w dalszym ciągu spotyka się jednak luki w zakresie znajomości przepisów pod względem wskazań do wykonania aborcji, co z kolei pociąga za sobą trudności, zwłaszcza w przypadku jej przeprowadzenia, gdy prawo na to pozwala.
Na gruncie polskiego ustawodawstwa ochrona życia płodu nie jest absolutna, zwłaszcza jeśli dochodzi do kolizji z prawem do życia matki. Ustawodawca w art. 4a ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczal-ności przerywania ciąży, uwzględnił możliwość przerwania ciąży, ale tylko i wy-łącznie na mocy i w granicach wyżej wymienionej ustawy. Aborcja jest dopuszczal-na ze względu dopuszczal-na:
„– potrzebę ochrony życia i zdrowia kobiety ciężarnej (względy medyczne);
– uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu przestępczego (względy kryminologiczne);
– badania prenatalne, które wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego uszkodzenia płodu albo na nieuleczalną chorobę zagraża-jącą jego życiu (względy eugeniczne)” 8.
Wniosek z tego, że nie można przeprowadzić aborcji z przyczyn nieuwzględnio-nych w art. 4a ustawy, tzn. ekonomicznieuwzględnio-nych lub społecznieuwzględnio-nych. Bezprawne dokonanie zabiegu skutkowałoby pociągnięciem sprawcy do odpowiedzialności karnej z tytułu artykułów 152 i 153 Kodeksu karnego 9. Art. 152 ustawy Kodeks karny 10 penalizuje przerwanie ciąży za zgodą kobiety ciężarnej, lecz wbrew warunkom ustawy. Z jego treści wynika zatem, że kobieta, która sama dokonuje aborcji, nie ponosi w związ-ku z tym czynem odpowiedzialności. Winnym za przestępstwo może zostać nie tyl-ko ten, kto ciążę przerywa, ale też ten, kto udziela tyl-kobiecie pomocy. Natomiast na podstawie art. 153 11 karane jest także doprowadzenie kobiety ciężarnej do przerwa-nia ciąży za pomocą przemocy, groźby bezprawnej, podstępu lub innych środków.
Modele przyjmowanych rozwiązań prawnych w zakresie dokonywania zabiegu przerywania ciąży
Kwestia prawnokarnej ochrony dziecka poczętego stanowiła w ostatnim czasie jeden z kluczowych problemów, z jakimi musieli się zmagać ustawodawcy. Ewolucja demokratyzacji życia społecznego na przełomie lat osiemdziesiątych oraz
7 T. Brzeziński: Etyka lekarska. Warszawa 2012, s. 163.
8 Art. 4a Ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i wa-runkach dopuszczalności przerywania ciąży. Dz.U. z 1993, nr 17, poz. 78 z późn. zm., zwana dalej u.p.r.
9 Art. 152 i 153 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, tekst jednolity Dz.U. z 2016, poz. 904 z późn. zm, zwanej dalej k.k.
10 Art.152 k.k.
11 Art.153 k.k.
dziesiątych ubiegłego wieku, jak również przyjęcie kanonów państwa prawnego, zwią-zane było z wyłączeniem marksistowskiej koncepcji praw i wolności podstawowych, a także z uznaniem egzystencji przyrodzonych praw człowieka, wynikających w głów-nej mierze z niezbywalgłów-nej ludzkiej godności. Wymuszało to konieczność zapewnienia prawnej ochrony kardynalnych praw przysługujących każdemu człowiekowi, w tym przede wszystkim prawa do życia od chwili poczęcia, aż do jego naturalnej śmierci.
Podobnie jest z kwestią ustalenia momentu dopuszczalności przerywania ciąży 12. W systemach prawnych współczesnych państw można wyróżnić dwa modele unormowania zjawiska aborcji. Wybór któregokolwiek z nich uwarunkowany jest światopoglądem i kompromisem pomiędzy siłami politycznymi a religijnymi, wystę-pującymi w konkretnym państwie. Pierwszy z nich charakteryzuje się przyznaniem nasciturusowi ochrony prawnej, począwszy od jego życia płodowego. Przerwanie ciąży jest możliwe, aczkolwiek obwarowane pewnymi ograniczeniami, tj. wymaga-na jest zgoda kobiety wymaga-na dokowymaga-nanie zabiegu oraz muszą wystąpić inne okoliczno-ści, przewidziane w ustawodawstwie (ochrona życia matki, ciąża będąca wynikiem czynu zabronionego, zagrożenie płodu chorobą genetyczną) 13.
Drugi, całkowicie odmienny model, charakteryzuje przekonanie, iż płód we wczesnej fazie rozwojowej traktowany jest tylko i wyłącznie jako część organizmu matki, co w konsekwencji pozwala na swobodne decydowanie o jego losie, jednak w pewnym przedziale czasowym (tzw. aborcja na żądanie). W tym przypadku je-dynym wyznacznikiem pozwalającym na dokonanie aborcji, jest czas rozwoju pło-du. Terminy dopuszczalności przerywania ciąży są różne, w zależności od uwarun-kowań prawnych, tj. 12 tydzień ciąży (np. Dania), 10-tygodniowy okres przewiduje z kolei ustawodawstwo słoweńskie, natomiast najdłuższy – albowiem 21-tygodnio-wy – obowiązuje w Holandii 14.
Interes dziecka poczętego w sytuacji stwierdzenia jego upośledzenia oraz nieuleczalnej choroby zagrażającej życiu
Ochrona interesu nasciturusa w ramach podejmowanych działań medycznych, staje się mało skuteczna wobec prawdopodobieństwa urodzenia się dziecka z cięż-kim, nieodwracalnym upośledzeniem, bądź w przypadku nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu. Powodem takiego stanowiska jest przewidziana w art. 4a ust. 1 pkt 2 Ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży 15 możliwość odstąpienia od realizacji
12 M. Błażewicz: Prawo do życia. W: Prawa i wolności I i II generacji. Red. A. Florczak, B. Bo-lechow. Toruń 2009, s. 50.
13 Ibidem, s. 51.
14 Ibidem, s. 52–53.
15 Art. 4a ust. 1 pkt 2 u.p.r.