Federalizm kooperacyjny a ustrój państwowy

W rozdziale pierwszym niniejszej pracy szczegółowo omówiono zagadnienia związane z powstaniem państwa amerykańskiego. Idee i wartości wyznawane przez Ojców Założycieli miały ogromny wpływ na kształt amerykańskiej państwowości.

Warto zauważyć, że ustrój państwowy, jaki się ukształtował na Nowym Kontynencie ma ogromne znaczenie w sposobie pojmowania państwa i jego roli w życiu każdego obywatela.

Stosując kryterium wewnętrznej organizacji państwa wyróżnić można trzy jego formy: państwo unitarne, konfederacyjne i federację. Pierwsza forma jest najbardziej

207 Efekt stabilności zachowań wyborczych - wyrażenie własne, oznacza efekt uśrednienia zachowań wyborczych mieszkańców każdego ze stanów. W ten sposób, profil każdego ze stanu jest najbardziej ujednolicony pod względem zasad i wartości wyznawanych przez największą część społeczeństwa, a zatem modelowo najbardziej zbliżony do oryginału.

rozpowszechniona wśród krajów współczesnego świata. Charakteryzuje się ona jednolitością wewnętrzną, co oznacza, że wszystkie jednostki administracyjne zorganizowane są w identyczny sposób i podporządkowane organom centralnym.

Warto zwrócić tutaj uwagę, że forma ta może przyjąć postać scentralizowaną (rząd sprawuje zwierzchnią władzę nad władzami regionalnymi; przykładem może być Polska okresu PRL) lub zdecentralizowaną (władza lokalna jest samodzielna wobec rządu, a samorząd terytorialny jest silny i dobrze rozwinięty; przykład może stanowić Polska, po reformach samorządowych w 1999 roku).

Przeciwieństwem państwa unitarnego jest konfederacja. Forma ta zakłada funkcjonowanie niezależnych od siebie i równych części składowych, które tworzą konfederację w celu osiągnięcia jakichś korzyści. Każdy z członków ma prawo posiadania własnego parlamentu i tworzenia niezależnego systemu prawnego.

Konfederacja, ze względu na dość luźną organizację wewnętrzną (przypominającą stowarzyszenie) może być niestabilna i przekształcać się w inne formy ustrojowe.

Przykładem konfederacji jest np. Szwajcaria.

Trzecią formą państwa jest federacja, łączy ona w sobie cechy obu wymienionych powyżej form ustrojowych. Zakłada funkcjonowanie autonomicznych części składowych z dobrze wykształconą i silną władzę centralną. Części składowe posiadają własne parlamenty, mają prawo tworzenia własnych systemów prawnych, jednak ich władza jest ograniczona przez rząd (centralny) federalny.

Ograniczenia najczęściej dotyczą kwestii armii (prawo wypowiadania wojny, prawo posiadania armii), finansów (prawo bicia monet, posiadania waluty), polityki zagranicznej (prawo zawierania sojuszy, wysyłania przedstawicieli dyplomatycznych). Wśród jednostek składowych nie występują żadne granice (zarówno państwowe, jak i celne). Forma ta funkcjonuje między innymi w Kanadzie, USA, czy Rosji.

Federacja, jako ustrój państwowy w praktyce wymusza powstanie specjalnych relacji na styku stanu (jako państwo członkowskie) a rząd federalny. Zbiór takich relacji w amerykańskiej literaturze²⁰⁸, nazywa się często cooperative federalism lub cooperative system²⁰⁹. Ze względu na podział federacji na pięćdziesiąt stanów, wyróżnić można pięćdziesiąt różnych reakcji, na działania podejmowane przez władze

208 Sformułowania tego w swoich pracach użyli między innymi: Robert Owen, Charles Gidea, Paul Lambart, czy Beatrice Webb.

209 Ze względu na brak polskiego odpowiednika tego sformułowania, zachowano angielską terminologię; D. J. Elazar, American Federalism a View from a States, Thomas Y. Crowell Company Inc., New York 1972, s. 84.

federalne. „(…) Zrozumienie owych reakcji, wymaga pochylenia się nad dwoma rodzajami relacji (na styku stan - rząd federalny, przyp. autora), jakie mają na nie wpływ: (1) sposób, w jaki stany funkcjonujące jako system polityczny, wpływają na działania podejmowane przez rząd centralny; (2) sposób, w jaki stany nadal funkcjonujące jako system polityczny, przystosowują narodowe programy do własnych potrzeb i interesów (…)”²¹⁰.

W swojej książce Daniel J. Elazar wskazuje, że podstawą zrozumienia tych relacji jest zrozumienie fundamentalnych, społeczno-politycznych czynników, które mają wpływ na ich kształt oraz założeń politycznych, w których funkcjonują.

Ponieważ stany funkcjonują w celu podziału krajowego systemu społeczno-gospodarczego wzdłuż granic terytorialnych, główny społeczno-gospodarczy wpływ na ich system polityczny wyraża się najpełniej poprzez terytorialną demonstrację (territorial manifestations). „W tym kontekście, pojawiają się szczególnie ważne elementy, mające wpływ na stanową strukturę polityczną, zachowania wyborcze oraz model organizacji zachowań politycznych. Są to: kultura polityczna (political culture) - czyli konkretny wzorzec orientacji politycznych działań, w których każdy system jest osadzony, sekcjonalizm (sectionalism) – czyli mniej lub bardziej trwałe więzi polityczne, które łączą ze sobą grupy sąsiadujących ze sobą stanów więzami wspólnych interesów, pionieryzm (frontier) – rozumiane jako ciągły wysiłek Amerykanów, w celu rozszerzenia swojej kontroli nad środowiskiem w celu osiągnięcia korzyści, co wymusza powtarzającą się reorganizację społecznych i osadniczych wzorców (…)”²¹¹.

Wymienione powyżej czynniki nieprzerwanie i dynamicznie wpływają zarówno na stany jak i federację. Warto podkreślić, że mają one również niebagatelny wpływ na ostateczny kształt amerykańskiej polityki, w szczególności poprzez aspekty ekonomiczne, psychologiczne i społeczne. W swoim wywodzie autor dobitnie podkreśla, że każdy z elementów pozwala „obejrzeć” system polityczny z różnych perspektyw. Dla przykładu przytoczyć tu można znaczenie kultury politycznej jako perspektywy historycznych zmian w zachowaniu oraz podejściu i stosunku do zmian, jakie zachodzą w życiu politycznym stanów. Inną perspektywę badawczą stwarza wykorzystanie sekcjonalizu, jako głównego źródła informacji o geograficznych zmian

210 D. J. Elazar, American Federalism …, ibidem, s. 84, łumaczenie własne.

211 D. J. Elazar, American Federalism …, ibidem, s. 84 – 85, tłumaczenie własne.

jakie wpływają na stany poprzez różnice w reagowaniu na politykę, ogólnokrajową ekonomię i rozwój społeczny.

Z przedstawionej powyżej krótkiej charakterystyki elementów wpływających na system relacji stany – federacja, wyciągnąć można wniosek, że pierwszorzędne znaczenie w kształtowaniu wspomnianych relacji ma kultura polityczna. Tezę tę zdaje się potwierdzać codzienna praktyka. Jak pisze Elazar „(…) różnice w reakcjach stanów na system federalny wydają się być stymulowane przez różnice kultury politycznej każdego ze stanów”²¹².