Geneza systemu prezydenckiego

Pojęcie „Prezydent” pochodzi od łacińskiego słowa caput rei publicae oznaczający stolicę (państwa), głowę (kierownika, szefa) a także początek, źródło, przyczynę wszystkiego. Synonimem tego zwrotu jest praesidere - oznaczający osobę prezydującą, siedzącą przed innymi. Do słownika politycznego zwrot prezydent wszedł na długo przed powstaniem kolonii amerykańskich. W Anglii osobę przewodniczącą radzie królewskiej nazywano zwyczajowo Lordem Prezydentem Tajnej Rady Królewskiej¹³². Zaś na samym kontynencie amerykańskim już w XVII i XVIII wieku tytuł ten stosowano na niektórych uniwersytetach¹³³ oraz w niektórych stanach¹³⁴.

Z biegiem czasu tytuł ten zaczął być coraz częściej stosowany w Stanach Zjednoczonych. Po raz pierwszy na arenie federalnej nazwę tą zastosowano w trakcie obrad Kongresu Kontynentalnego (1774 - 1789) w stosunku do przewodniczącego obrad¹³⁵. Mianem prezydenta nazwano również „pierwszego urzędnika”, zgodnie z pierwszą amerykańską konstytucją - Artykułami Konfederacji i Wieczystej Unii, ratyfikowanymi w 1781 roku. Urzędnik ten, pełnił równocześnie funkcję przewodniczącego Komitetu Stanów. Jak piszą Anna i Rett Ludwikowscy

„tytuł Prezydenta Kongresu bynajmniej nie był równoznaczny z przejęciem przez sprawującą ten urząd osobę funkcji głowy państwa. Rola i funkcje egzekutywy w systemie republikańskim były nadal kwestiami, z którymi Amerykanie musieli uporać się samodzielnie”¹³⁶.

Rzeczą oczywistą staje się zatem fakt, że Ojcowie amerykańskiej konstytucji, wobec idei, przyczyn oraz pobudek, jakimi kierowali się wypowiadając posłuszeństwo brytyjskiemu monarsze, co w rezultacie doprowadziło do wybuchu amerykańskiej rewolucji, starali się stworzyć własny niepowtarzalny system relacji między naczelnymi organami państwa. Jak wspomniano powyżej, na działania Ojców Założycieli wpływ mieli wielcy myśliciele tamtego okresu. Opierając się o ich przemyślenia

132 E. C. S. Wade, A. W. Bradley, Constitutional and administrative law, Longman, London 1970, s.180.

133 Tytuł ten stosowano w stosunku do osób pełniących naczelne funkcje administracyjne (President of University - odpowiednik polskiego rektora). Zwyczaj ten zapoczątkowały Harvard University w 1640 roku, a następnie Yale University w 1745 roku.

134 Przykładem mogą tu służyć New Hampshire, Pennsylvania, czy South Carolina, gdzie tytułem tym nazywano osobę przewodniczącą radom reprezentującym króla.

135 Pierwszym Prezydentem Kongresu został Payton Randolph.

136 R. Ludwikowski, A. Ludwikowska, Wybory prezydenckie w USA na tle porównawczym, LexisNexis Polska sp. z o.o.

Warszawa 2009, s. 16.

i doświadczenia okresu kolonialnego (1648 - 1779), starano się stworzyć system polityczny, który można by było określić mianem stworzonego "przez ludzi, dla ludzi".

W ówczesnej Europie najbardziej rozpowszechnione były dwa wzorce (nurty) - francuski i brytyjski. Nic zatem dziwnego, że to właśnie one miały największy wpływ na kształt późniejszej amerykańskiej demokracji.

Nurt francuski kształtowany był za czasów Ludwika XIII i XIV. Jego cechą charakterystyczną jest przekazanie władzy w ręce inne aniżeli monarsze, jednak funkcjonujące w ramach systemu nieograniczonego absolutyzmu. Wielki wpływ na jego kształt mieli kardynałowie Richelieu, Mazarini oraz Colbert. We Francji faktyczną władzę państwową sprawował król, któremu doradzali mianowani przez niego ministrowie. Ci jednak nie posiadali żadnej realnej władzy. Sytuacja ta zmieniła się po śmierci Henryka IV, ojca Ludwika XIII w 1610 roku. Nowy król był zbyt młody by sprawować władzę (miał zaledwie dziewięć lat). Faktyczna władza przypadła jego matce Marii Medycejskiej. Maria powierzyła obowiązki regenta kardynałowi Richelieu, który uzyskał władzę quasi królewską - stąd nazwa jego funkcji - pierwszy minister.

Z biegiem lat władza kardynała Richelieu, a po jego śmierci w 1642 roku Mazzariniemu. Obaj kardynałowie podporządkowali sobie Króla Ludwika XIII.

Władza kardynałów skończyła się wraz ze śmiercią Mazzariniego w 1661 roku i przejęciem całkowicie kontroli nad aparatem państwowym przez Ludwika XIV.

Pomimo niechęci jaką darzył poprzednich kardynałów, Ludwik XIV postanawia zachować instytucję pierwszego ministra, ten jednak był już całkowicie podporządkowany władzy i woli króla.

Wykształcenie się pozycji pierwszego ministra nie było jednak rozwiązaniem

„stabilnym” z politycznego punktu widzenia. Władza, jaką dawał ten urząd, nie kontrolowana przez silnego i zdecydowanego monarchę, w prostej linii mogła prowadzić do rewolucji lub anarchii w państwie.

Nurt brytyjski jest nurtem, kształtującym się na terenie Anglii, głównie za czasów Jerzego I, którego cechą charakterystyczną jest wyodrębnienie się grupy osób (w postaci rządu), wypełniających funkcję królewskie, ale podporządkowanych parlamentowi. Nurt ten rozwijał się w dwóch etapach.

Pierwszy wykształcił się w II połowie XVII wieku i związany był głównie z osobą Jerzego I Hanowerskiego, który nie przepadał za uczestniczeniem w posiedzeniach gabinetu (Rady Królewskiej). Monarcha ten zwykł wychodzić w trakcie posiedzeń

Rady, powierzając funkcję przewodniczenia obradom jednemu ze swoich ministrów.

Drugi etap rozwoju tego nurtu przypada na XVIII wiek. Wtedy to ukształtował się system parlamentarno-gabinetowy, jaki znany jest do dnia dzisiejszego.

Zauważyć należy, że pomimo centralistycznego państwa, jakim była Anglia od czasów podpisania Magna Charta Libertatum w 1215 roku, koncentrującego władzę wykonawczą w rękach króla, to nieograniczoną władzę ustawodawczą w niektórych kwestiach (takich jak podatek, wojna) uzyskał parlament. Władza Parlamentu z biegiem czasu rosła w siłę, a pozycja króla sprowadzana została do funkcji czysto reprezentacyjnych. Znamiennym wydarzeniem potwierdzających tą zmianę jest konflikt, jaki toczył Karol I Stuart z parlamentem. W rezultacie tego konfliktu król został obalony, osądzony i ścięty.

Ostatni z omawianych nurtów zwany również pomocniczym, rozwijał się na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pomimo niewątpliwych wad, jakie niosła za sobą elekcyjność monarchy (co w rezultacie doprowadziło do rozpadu Królestwa Polskiego w 1795 roku), koncepcja elekcyjnej głowy państwa stanowiła ciekawe rozwiązanie możliwe do wykorzystania w nowo kształtującym się państwie amerykańskim.

Z charakterystyki powyższych nurtów wysnuć można następujący wniosek.

Z przyczyn czysto politycznych zastosowanie wymienionych powyżej nurtów w oryginalnej, niezmienionej wersji było niemożliwe. Nurt francuski był za bardzo radykalny (strach przed absolutyzmem, czy dyktaturą), model brytyjski został odrzucony - przyjęcie brytyjskiego modelu ustrojowego oznaczałoby, że wojna o niepodległość była fikcją, w odniesieniu zaś do nurtu polskiego – co najwyżej można mówić o zainteresowaniu aspektem elekcyjności, stąd nazwa – nurt pomocniczy. Najlepszym systemem, z punktu widzenia amerykańskich Ojców Konstytucji, byłby zatem system łączący silną pozycję głowy państwa, częściowo odpowiedzialną przed parlamentem oraz wybieraną w drodze elekcji władzę kadencyjną.

Należy zatem zadać sobie pytanie: jakie propozycje rozwiązania tej sytuacji mieli uczestnicy Kongresu Kontynentalnego?