Liban jako nowa Fenicja. Krąg pisarzy francuskojęzycznych w Libanie W rozdziale drugim przedstawiłem teorie opisujące powstawanie i rozwój

wspólnot narodowych. Bardzo ważny aspekt, uwzględniany w różnych koncep-cjach badawczych, stanowiła genealogia poszczególnych narodów, ich narracje historyczne odnoszące się do przodków i zamierzchłych dziejów. Interesującym przykładem tego typu opowieści wspólnotowej wydaje się mit Libańczyków jako nowych Fenicjan, który upowszechnił się wśród elit chrześcijańskich pod koniec XIX wieku i w pierwszej połowie XX wieku. Problem ten doczekał się w ostat-nich latach analiz naukowych, przeprowadzanych głównie z historycznego punktu widzenia. Jednym z najważniejszych badaczy funkcjonowania tzw. „fenicjanizmu” (ang. Phoenicianism) w świadomości libańskiej jest izraelski historyk Asher Kau-fman (KauKau-fman 2001, 2004), a mit ten pojawia się też jako kontekst w ważnych opracowaniach opisujących formowanie tożsamości libańskiej i maronickiej (Fir-ro 2004, Hartman, Olsaretti 2003, Haddad 2002).

Za charakterystyczne cechy mitu fenickiego uznać należy jego popularność wyłącznie w kręgach chrześcijańskich (zwłaszcza maronickich), a także herme-tyczność i niezrozumiały charakter tego typu myślenia dla wspólnot muzułmań-skich w Libanie: sunnitów, szyitów i Druzów. „Fenicjanizm” zrodził się z potrze-by uzasadnienia odrębności libańskiej i ukazania w pozytywnym świetle bliskich związków Maronitów z władzami Francji. Pogląd ten służył zatem przedstawie-niu Libanu jako kraju blisko związanego z Zachodem, frankofońskiego w sensie

kulturowym i częściowo językowym, a także legitymującego się imponującą hi-storią narodową i ciągłością tradycji państwowych, co miało czynić go uprzywi-lejowanym nawet w stosunku do zachodnich mocarstw kolonialnych. Ta narracja musiała wydawać się egzotyczna i niezrozumiała z punktu widzenia wspólnot za-korzenionych kulturze arabsko-muzułmańskiej, które dostrzegały w „fenicjani-zmie” przede wszystkim dość mętną próbę zracjonalizowania uległości wobec wpływów Francji i misjonarzy katolickich w Libanie.

Dla pokolenia „nowych Fenicjan”, polityków, handlowców i intelektualistów uzyskujących dojrzałość na przełomie XIX i XX wieku, uwspółcześnienie i u-wznioślenie starożytności uzasadniało ideę najpierw Wielkiej Syrii, potem zaś Wielkiego Libanu, budowanego pod auspicjami francuskimi. „Fenicjanizm” można określić jako ideę miejską – odnosił się do uczuć i wizji świata podziela-nych przez stosunkowo bogatą burżuazję chrześcijańską z Bejrutu i okolic. Daw-ne miasta-państwa – Tyr, Sydon, Byblos – były figurami historycznymi współ-czesnej stolicy Libanu, metropolii tętniącej życiem, zwróconej ku morzu, łączącej Zachód i Wschód nierozerwalną więzią, zarazem jednak zdecydowanie bliższej kulturze frankofońskiej niż arabskiej.

„Fenicjanizm” w najczystszej i najbardziej radykalnej formie dominował w li-bańskim życiu kulturalnym i politycznym od początku XX wieku do roku 1943, kiedy to Pakt Narodowy ograniczył wpływy najbardziej izolacjonistycznie i proza-chodnio myślących środowisk maronickich. Przedstawiciele opisywanego nurtu ideowego pozostawili po sobie stosunkowo bogatą literaturę – zwłaszcza tę o chrakterze historycznym i krajoznawczym – tworzoną w języku francuskim i a-rabskim. Charles Corm (1894–1963), poeta wyróżniający się charakterystycznym, postromantycznym stylem, zalicza się do istotnych postaci związanych z „fenicja-nizmem”. Podobnie jak wielu innych „nowych Fenicjan” ukończył wydział nauk orientalnych Uniwersytetu św. Józefa w Bejrucie, który w pierwszej połowie XX wieku skupiał badania nad Syrią i Libanem prowadzone z perspektywy kolonial-nej. Corm, wraz z grupą intelektualistów o nastawieniu silnie frankofilskim, two-rzył „La Revue Phénicienne” (Kaufman 2001: 187), periodyk promujący ideę Li-banu jako nowej Fenicji. W znanym poemacie La montagne inspirée (1934) kunsztownymi słowami wyrażał hołd dla dumnego, autonomicznego i przeważnie chrześcijańskiego kraju, powracającego do śródziemnomorskich korzeni po la-tach upadku i ekspansji muzułmańskiej – kraj ten poeta utożsamia przede wszyst-kim z obszarem masywu górskiego Libanu.

Gdy przywołuję naszych fenickich przodków Wówczas my wyznaczaliśmy bieg historii

Jeden lud zjednoczony tą samą chwałą A przez fakt przyjęcia wiary

Staliśmy się jeszcze bardziej godni miłości niż w czasach pogańskich Muzułmański bracie, zrozum moją troskę

Ja jestem prawdziwym Libanem, szczerym i zawsze wiernym. (cyt. za: Boueiz Kanaan 2005: 133–134; tłum. z francuskiego: M.M.).

Motywy fenickie w literaturze i poglądach inteligencji nie budziły zbytniego entuzjazmu wśród przedstawicieli duchowieństwa maronickiego. W poemacie Charlesa Corma widać próbę pogodzenia dziedzictwa starożytnego z nowocze-snością, a „misja śródziemnomorska” łączy dawnych Fenicjan z ich potomkami i współczesnymi kontynuatorami – Maronitami. Żarliwy katolicyzm Maronitów nie wchodzi więc w konflikt z afirmacją przeszłości pogańskich miast-państw. Zapewne w ten sposób młodzi przedstawiciele inteligencji maronickiej starali się uspokoić obawy patriarchów i ich doradców związane z szerzeniem się nowocze-snych idei nacjonalistycznych typu qawmiyyi i waṭaniyyi.

Do bardzo ważnych wątków poruszanych przez zwolenników „fenicjanizmu” można zaliczyć geografię Libanu i historię reinterpretowaną w duchu, który przedstawiłem w rozdziale drugim jako primordialistyczny, wieczne istnienie kraju cedrów postrzegano bowiem w opisywanym nurcie ideowym jako prawdę obiektywną. Bogactwo libańskiego krajobrazu i jego zróżnicowanie, wielość hi-storycznych regionów etnograficznych (jak ‘Akkar, Šūf czy poszczególne tereny Ğabal Lubnān) miały uzasadniać tezę o odrębności i wyjątkowości Libanu na tle innych obszarów Bliskiego Wschodu. Jak pisze Kais Firro (Firro 2004: 15), przy-kład takiego rozumowania stanowiły teksty Bawlūsa Nuğaymy, który uznawał ciągłość istnienia narodu libańskiego od co najmniej VII wieku n.e., kiedy to siły maronickie czy też mardaickie miały sformować „ruch oporu” (resistance) prze-ciw muzułmańskim najeźdźcom. Dziewiętnastowieczny wzrost poczucia odręb-ności narodowej wśród Maronitów, inspirowany ideami europejskimi, świadczył tylko o dojrzewaniu istniejącej już wspólnoty narodowej, czego istotny przejaw stanowiło powstanie mutaṣarrifiyyi w roku 1861. Bawlūs Nuğayma apelował jednak o powiększenie obszaru sancaku autonomicznego o Bejrut, dolinę Al-Biqā’, Trypolis i inne ważne rejony, co uzasadniało też zjednoczenie wspomnia-nych terenów w okresie emiratów Šihāb i Ma’n. Koncepcja ta bardzo dobrze pa-sowała do utrwalonej w okresie mandatowym wizji Wielkiego Libanu, można więc powiedzieć, że francuskie władze kolonialne niewątpliwie liczyły się z ar-gumentami maronickich intelektualistów.

Inny ważny zwolennik „fenicjanizmu” z okresu I wojny światowej i pierw-szych lat mandatu to Yūsif aṣ-Ṣawda, przebywający na emigracji w Egipcie od roku 1907. Pozostający pod wpływem jezuickiego modelu edukacji (zwłaszcza

teorii historycznej Syrii niearabskiej, sformułowanej przez Henriego Lammensa), poświęcił swe dzieło Fī sabīl Lubnān (1919, drugie wydanie 1924) uzasadnieniu odrębności historycznej Libanu i jego mieszkańców. Sugerował, podobnie jak Bawlus Nuğaym148

czy – w bardziej poetyckiej formie – Charles Corm, ciągłość między starożytnością kwitnącej Fenicji, średniowieczem walecznych Mardaitów (Ğarāğīma) i Maronitów oraz współczesnością nacjonalizmu libańskiego, pod-kreślającego śródziemnomorski charakter kraju i jego mieszkańców. Mimo że Yūsif aṣ-Ṣawda zwracał uwagę na szczególny wkład chrześcijan w przechowy-wanie starożytnego dziedzictwa Libanu i więzi krwi z Fenicjanami i Mardaitami, to jednak uznawał też okresy władzy muzułmańskich emirów z rodów Ma’an149 (1516–1697) i władców linii Šihāb (1697–1840) za ważne etapy kształtowania autonomii libańskiej i podtrzymywania wyjątkowości kulturowej i wyznaniowej masywu górskiego Libanu.