Koptowie w erze dominacji islamu

Muzułmański podbój Egiptu w roku 641 całkowicie zmienił sytuację i u-kształtował znany nam dziś językowy, kulturowy i wyznaniowy kształt państwa nad Nilem. Chrześcijanie, wychodzący z pozycji grupy dominującej liczebnie (około 80% mieszkańców w chwili podboju było Koptami), stopniowo stawali się mniejszością, do czego przyczyniała się fala konwersji na islam. Na całej póź-niejszej drodze wspólnoty koptyjskiej zaważyło też poddanie jej realiom muzuł-mańskiej wizji świata, w której byli oni ahl ăd-dimma, ludźmi chronionymi, wy-znającymi religię monoteistyczną. Za cenę podatków, zwanych harāğ (podatek od ziemi uprawnej) i ğizya (pogłówne)⁸¹, mogli cieszyć się opieką władców mu-zułmańskich. Te ekonomiczne ciężary często jednak powodowały przechodzenie chrześcijan na islam, ponieważ jałmużnę – jeden z filarów wiary (zakāt) tej religii – z praktycznego punktu widzenia zdecydowanie łatwiej było spłacić.

Jak zauważa David Zeidan (Zeidan 1999: 54), pozycja Koptów zależała od tego, czy Egiptem rządziły dynastie ogólnomuzułmańskie (np. Abbasydzi, Ayy-ubidzi, Mamelucy, sułtanat osmański), czy też władcy skupieni bardziej na auto-nomicznie traktowanym Egipcie – dolinie Nilu (Ṭulūnidzi, Ihšydydzi, Faṭymidzi, dynastia Muḥammada ‘Alego). To drugie rozwiązanie było generalnie korzyst-niejsze dla Koptów – mimo sytuacji wyjątkowych, takich jak represje antychrze-ścijańskie sławnego władcy fatymidzkiego, Al-Ḥākima. Chrześcijanie dość łatwo

80

Podobną myśl wyraża Jill Kamil (Kamil 2005: 190–192), która sugeruje, że „egipska odmowa dostosowania się do ustaleń Soboru Chalcedońskiego była wyrazem stanowiska nacjonalistycznego (nationalistic statement), opartego na niezależności kulturowej od obcej okupacji”. Wydaje się, że badaczka prezentuje podejście, które można nazwać bardzo życzliwym Koptom wariantem orie n-tacji neoperenialistycznej (patrz: rozdział 2.1.).

dochodzili do funkcji publicznych, pozostawali jednak w cieniu swoich muzuł-mańskich protektorów. Patriarchat Aleksandryjski przyjął postawę wyczekiwania i spokojnego reagowania na poczynania dominujących muzułmanów. Zapewne dlatego Jill Kamil (Kamil 2005: 222 i n.) nazywa cały okres Egiptu muzułmań-skiego, zgodnie z percepcją koptyjską, „czasem kontynuacji i zmiany”. Koptowie przechowali tradycję Kościoła i nauczanie Ojców Pustyni, z pietyzmem stosowali się też do wykładni teologicznej soborów w Nicei i Efezie. Udało im się więc za-chować niemal pełną ortodoksję w sensie religijnym, ale zapłacili za to margina-lizacją polityczną i demograficzną.

Trudno uwierzyć w to, jak bardzo historia Egiptu zislamizowała się przez czter-naście wieków dominacji kultury arabsko-muzułmańskiej. W efekcie tego za-częto – również w pracach naukowych – całkowicie utożsamiać go z jego dzi-siejszą, kulturowo arabską formą. W popularnych syntezach historii Egiptu, np. w pracy Afaf Lutfi as-Sayyid Marsut (Afaf Lutfi as-Sayyid Marsut 2009), ma-my do czynienia z marginalnym tylko udziałem Koptów. Fragmenty (s. 10–18) mówiące o pomniejszaniu się tej grupy i konwersjach na islam są bardzo zwię-złe. Autorka wspomina o „reformach fiskalnych i administracyjnych” (Afaf Lutfī as-Sayyid Marsut 2009: 17), które doprowadziły do przemiany statusu Koptów z grupy dominującej w mniejszość, ale opis tego – niezwykle ważnego przecież – procesu społecznego jest w tym dziele bardzo pobieżny. Wydaje się, że wynika to z podświadomego przekonania wielu współczesnych pisarzy, że Egipt to kraj muzułmański z mniejszością chrześcijańską, stanowiącą rodzaj cie-kawostki i egzotyki. Takiego nastawienia absolutnie nie mogą zaakceptować za-równo elity, jak i niższe warstwy wspólnoty koptyjskiej.

Trudno więc dziwić się problemowi tożsamości koptyjskiej, narastającemu dramatycznie w erze nowoczesności, w XIX i XX wieku. Koptowie nie zmienili postawy afirmacji przynależności egipskiej, ale za to Egipt przekształcił się nie do poznania po wejściu do dār al-islām. Dominacja i sukces islamu musi – z punktu widzenia Koptów, tak bardzo zakorzenionych w swojej przeszłości– zakrawać na paradoks, skoro oni sami do dziś manifestują własną obrzędowością, jak wielkim bogactwem kulturowym odznaczało się chrześcijaństwo starożytne i średnio-wieczne.

Wielkie zmiany w Egipcie spowodował francuski podbój w roku 1798 oraz późniejsze objęcie władzy przez Muḥammada ‘Alego i zapoczątkowaną przez niego dynastię. Nadejście europejskich zdobywców przypadło na okres, w któ-rym Koptowie zmagali się z bezprecedensowym kryzysem (Meinardus 2004: 66). Malała liczna wiernych, hierarchia stawała się coraz bardziej prowincjonalna, praktycznie zamarło życie monastyczne. W tych warunkach gwałtowne zmiany polityczne podziałały na pogrążonych w marazmie Koptów jako bodziec do

zre-formowania i wzmocnienia ich wspólnoty. Stopniowo wielu chrześcijan egip-skich zaczęło garnąć się do współpracy z Francuzami, powstał wojskowy Legion Koptyjski. Względna życzliwość okazana administracji napoleońskiej mogła sprowadzić na chrześcijan egipskich duże problemy w momencie, gdy władze prze-jął Muḥammad ‘Alī. Nowy władca miał jednak pragmatyczne nastawienie do grup mniejszościowych i dał również Koptom szansę uczestnictwa w administrowaniu reformującym się Egiptem. W ogólnym rozrachunku był to ważny i pozytywny moment w historii Koptów, ponieważ oznaczał on początek kształtowania się nowoczesnej zbiorowej świadomości koptyjskiej i procesów nazywanych „rene-sansem koptyjskim”, analogicznie do znacznie szerszego zjawiska ogólnoarab-skiej An-Nahḍy (patrz: rozdział trzeci). Choć Koptowie pozostawali stosunkowo słabą mniejszością, to jednak zaczął się już proces tworzenia elit chrześcijań-skich, które poziomem wykształcenia i statusem materialnym nadrabiały trudno-ści związane z nierównotrudno-ścią religijną w Egipcie. Po śmierci Muḥammada ‘Alego (1805–1849) i jego syna Ibrāhīma Bāšy władzę przejmowali kolejno ‘Abbas I Bāšā (1849–1854) i Muḥammad Sa‘īd Bāšā (1854–1862). Za panowania tych monarchów (wālī) pozycja prawna i społeczna chrześcijan się polepszała. Znie-siono ğizyę, co zrodziło nadzieje na pełną równość prawną mniejszości religij-nych i muzułmanów (Meinardus 2004: 69). Koptów zaczęto też powoływać do regularnej służby wojskowej, co nie zawsze było dla nich de facto korzystne, bo wiązało się z presją ze strony instytucji państwowych. W tym okresie funkcję pa-triarchy koptyjskiego pełnił Cyryl IV (panował w latach 1854–1861), nazywany Reformatorem – zwłaszcza ze względu na znaczące zasługi w zakresie tworzenia szkół koptyjskich i wyższej uczelni teologicznej. Negatywnie z kolei należy oce-nić jego kampanię przeciwko eksponowaniu ikon w świątyniach koptyjskich, za-kończoną zniszczeniem niektórych wybitnych zabytków średniowiecznego egip-skiego malarstwa religijnego (Meinardus 2004: 70).

W drugiej połowie XIX wieku doszło też do wzmocnienia laikatu koptyjskie-go, czego świadectwem było powołanie przez część wiernych instytucji zwanej Al-Mağlis ăl-Millī, czyli rady religijnej złożonej przeważnie ze świeckich Kop-tów, pełniącej funkcje doradcze w życiu codziennym Kościoła koptyjskiego (Me-inardus 2004: 71). Rada nie cieszyła się zbytnim zaufaniem dość konserwatywnie nastawionego patriarchy Cyryla V (1875–1927), jednak procesy reform postępo-wały wbrew zachowawczemu nastawieniu części wyższej hierarchii i kleru (Smolińska 2008: 41). Procesy „odrodzenia koptyjskiego” doprowadziły do swoistej emancypacji Koptów w społeczeństwie egipskim – chrześcijanie coraz mocniej i bardziej świadomie włączali się w życie społeczne, co w sytuacji oku-pacji brytyjskiej (od roku 1882) doprowadziło do ich zaangażowania w idee no-woczesnego patriotyzmu egipskiego. Był to w świecie arabskim okres fascynacji

Zachodem, upowszechniały się wtedy importowane nurty ideowe, jak liberalizm, socjalizm czy nacjonalizm. Ówczesny egipski ruch narodowy miał charakter anty-brytyjski i antykolonialny, ale przyszły niepodległy Egipt wyobrażał sobie w kate-goriach zachodniego państwa opartego na obywatelskim pojmowaniu narodu. Upowszechniła się wówczas idea sojuszu „półksiężyca z krzyżem”, wspólnej walki muzułmanów i chrześcijan o suwerenność narodową. Dzisiejsi pisarze i publicyści koptyjscy wspominają początek XX wieku z sentymentem82, upatrując w tym okresie straconej szansy na stworzenie Egiptu otwartego i równego dla obywateli niezależnie od wyznania.

Najwyższy wyraz jedności narodowej (waḥda waṭaniyya) stanowiła, zdaniem koptyjskiego pisarza Mirrita Butrusa Ghalego (The Coptic Encyclopedia 1991: III, 950–951), harmonia między muzułmanami i chrześcijanami, charakteryzująca powstanie antybrytyjskie z roku 1919. Powstała w tym czasie partia Wafd (Dele-gacja), czołowa siła egipskiego ruchu niepodległościowego, była bardzo życzliwa wobec postulatów Koptów. Przywódca tego ugrupowania, Sa‘ad Zaġlūl (1859– 1927), premier Egiptu w roku 1924, miał obiecać jednemu z polityków chrześci-jańskich, Ğurğowi Hayyāṭowi, pełną równość Koptów wobec prawa (The Coptic Encyclopedia 1991, III: 950–951). Z tego zapewne względu elity koptyjskie, li-czące na twórczą rolę ponadwyznaniowego nacjonalizmu egipskiego, całkowicie odrzucały koncepcję mniejszości chrześcijańskiej w Egipcie. Stanowisko mówią-ce o pełnej równości wszystkich Egipcjan przeważyło w toku dyskusji konstytu-cyjnych w roku 1923 i od tego momentu Koptowie świeccy i duchowni sprzeci-wiali się pojmowaniu ich wspólnoty jako mniejszości. Także Wafd oficjalnie opo-wiadał się przeciw temu pojęciu i optował za obywatelską koncepcją narodu. Para-doksalnie, ten okres rozbudzonych nadziei w dłuższej perspektywie nie wpłynął pozytywnie na pozycję Koptów w społeczeństwie egipskim. W momencie, gdy stracili swoich politycznych protektorów, a do głosu doszło nowe radykalne, socjalistyczne, panarabskie pokolenie, nie mogli korzystać nawet z przywilejów przysługujących mniejszości, bo formalnie byli pogardzaną i mało wyrazistą czę-ścią większości. W latach pięćdziesiątych XX wieku marzenie o równouprawnie-niu chrześcijan i muzułmanów przestało wydawać się tak inspirujące i realne, jak

82 Por. hasła Egyptian National Identity oraz Egyptian National Unity autorstwa Mirrita Boutrosa Ghalego w: The Coptic Encyclopedia III, s. 948–950, 950–951. Wymienione artykuły charakteryzują się krytycyzmem wobec współczesnych form panarabizmu (pojęcie arabism jest konsekwentnie pisa-ne małą literą). Zdaniem Ghalego dziś tylko arabskość stanowi o formie egipskości, przez co państwo egipskie ma charakter jednostronny, tak różny od idei patriotyzmu egipskiego z początku XX wieku (Egypt’s contribution to Arab civilization has been greater than any other; in turn, it was deeply marked by Arabic civilization. Egypt is thus part of the Arab world, but it retains its national identity, just as the other Arab countries retain their national identities). Egipt ma, według koptyjskiego pisarza, ogromny wpływ na życie na Bliskim Wschodzie: albo jednoczy kraje arabskie, albo pogrąża je w gwałtownym konflikcie.

jeszcze dwadzieścia lat wcześniej. Idea jedności narodowej w znacznie większym stopniu zaczęła przybierać odcień arabski i zarazem muzułmański.

4.1.3 Rola Koptów w historii najnowszej Egiptu.