filozofii i   pSychologii

Przywołane stanowisko Bergsona (1889/1913) dotyczące tego, czym są emo-cje, stawia do rozwiązania problem sposobu poznawania emocji. Jednak nie tylko filozofowie, ale również psychologowie zwracają uwagę, że emocje są kłopotliwym przedmiotem poznania, z uwagi na swe specyficzne właściwości (Zdankiewicz--Ścigała, Maruszewski, 2000). Podstawowa trudność polega na tym, że emocje jako przedmiot poznania zmieniają się w toku tego procesu. Inne cechy emocji, przyta-czane przez cytowanych autorów, dotyczą faktu, że emocje stanowią część systemu odpowiedzialnego za tworzenie reprezentacji, zmieniają się w czasie (jak również wpływają na zachowania, które zwrotnie mogą je zmieniać), a także są nierozdzielne od swego przedmiotu. Jako takie stanowią więc niezwykle trudno uchwytny przed-miot poznania – trudno bowiem uchwycić coś, co ciągle się zmienia, a co ponadto zmienia się pod wpływem samego procesu poznania. Tym niemniej emocje stają się przedmiotem poznania podmiotu, który je przeżywa, a psychologowie podejmują próby opisania sposobu, w jaki są one poznawane. Trzeba zauważyć, że dotyczy to nie tylko poznawania emocji przeżywanych „tu i teraz”, ale również poznawania emocji, które były udziałem jednostki w przeszłości lub które są udziałem innych osób.

Jak zatem pogodzić z sobą różne dostępne podmiotowi sposoby poznawania z tak trudno uchwytnym i „chimerycznym” przedmiotem poznania, szczególnie w kontekście sporów co do istoty i sposobu istnienia tego przedmiotu? Oczywistym wydaje się, że różne aspekty emocji, jak również różne formy i sposoby ich przeja-wiania się, mogą być przez podmiot poznawane w różny sposób.

Ważnym rozróżnieniem, które może być przydatne przy analizie sposobów poznawania emocji, jest rozróżnienie na poznanie bezpośrednie i pośrednie. Antoni Stępień (1971/1999) przedstawia różne czynniki, uwzględniane przy kwalifikowaniu poznania jako pośrednie lub bezpośrednie. Są to: 1) brak pośredników zarówno przezroczystych, jak i nieprzezroczystych, 2) brak pośredników nieprzezroczystych, 3) brak zmiany charakterystyki przestrzennej poznawanego przedmiotu, 4) brak zmiany charakterystyki czasowej poznawanego przedmiotu, 5) brak odniesienia do aktów poznawczych tego samego typu, 6) brak odniesienia do innego typu aktów poznawczych, 7) brak odniesienia do wcześniej uznanych sądów, twierdzeń lub teorii, 8) brak jakichkolwiek urządzeń technicznych lub instrumentów badawczych, 9) brak narządów zmysłowych, 10) brak czynnika intelektualno-pojęciowego, 11) brak relacji podmiot-przedmiot, 12) brak deformacji poznawanego przedmiotu, 13) naoczność

27 26

Małgorzata Stępień-Nycz • rozwójreprezeNtacjieMocjiwdziecińStwie

ujęcia, 14) niedyskursywność i holistyczność ujęcia, 15) wszechstronność i adekwatność ujęcia oraz 16) nieomylność i nieobalalność ujęcia. Jak twierdzi autor, czynniki te (czy też warunki poznania bezpośredniego) są w różnym stopniu spełnione przez różne odmiany poznania, które wobec tego można uszeregować jako w różnym stopniu bezpośrednie lub pośrednie⁴. Rodzajem poznania, które spełnia wszystkie warunki poznania bezpośredniego, jest przeżywanie. Przeżywanie jednakże nie jest odrębnym i w pełni oddzielnym aktem świadomości, ale raczej szczególnym sposobem, w jaki uświadamiamy sobie własne akty świadomości. Wydaje się zatem, że przeżywanie w powyższym rozumieniu można zasadnie traktować jako sposób poznania emocji w rozumieniu Bergsona (jako formę świadomości). Przeżywanie nawet może być utożsamiane z emocją jako prosta i nierefleksyjna postać świadomości. Jak zauważa bowiem Józef Dębowski (2000, s. 239), „w przeżywaniu poznawanie i to, co poznawa-ne, jest dokładnie identyczne ze sobą”. Taka forma poznawania emocji dostępna jest każdemu, kto emocji doświadcza, zatem stanowi źródło wiedzy na temat własnych przeżyć – jednakże jest to wiedza niemożliwa do ujęcia w słowa, stąd jest ona swego rodzaju wiedzą osobistą, którą trudno podzielić się z innymi ludźmi.

Inną odmianą poznania, którą można zastosować do poznawania emocji, wy-dają się spostrzeżenia immanentne oraz spostrzeżenia wewnętrzne. Spostrzeżenia immanentne skierowane są wyłącznie ku aktualnie spełnianym aktom świadomości.

Z kolei spostrzeżenia wewnętrzne (introspekcja) skierowane są ku innym niż aktual-ne przeżyciom (Dębowski, 2000). Zatem aktualnie przeżywaaktual-ne emocje, zawierające się w strumieniu aktualnie spełnianych przeżyć, dostępne są poprzez spostrzeżenia immanentne, a więc bez żadnych pośredników (w spostrzeżeniu wewnętrznym natomiast różne pokłady psychiki są spostrzegane już poprzez różne sposoby ich przejawiania się w strumieniu przeżyć świadomych).

Warto zwrócić uwagę, że opisane powyżej różne sposoby poznawania skutko-wać będą również odmiennymi efektami poznawczymi. O ile bowiem w przypadku przeżywania efektem poznawczym będzie ujęcie przedmiotu poznania (czyli emocji) w sposób niezmieniony, o tyle w przypadku pozostałych rodzajów poznania ujęcie niezmienionego przedmiotu jest już bardziej dyskusyjne. Dokonanie bowiem refleksji nad aktualnie przeżywaną emocją może ów przedmiot refleksji zmienić, szczegól-nie pod względem intensywności. Ponadto, jak zaznaczono powyżej, świadomość

4 Lista ta wygląda następująco: 1) przeżywanie, 2) spostrzeżenie immanentne, 3) spostrzeżenie wewnętrzne, 4) spostrzeżenie zewnętrzne, 5) spostrzeżenie cudzych stanów psychicznych (percepcja alter ego przez wyraz w żywym ciele), 6) percepcja estetyczna, 7) przypomnienie, 8) percepcja przedmiotu wyobrażonego w fantazji, 9) percepcja intelektualna, 10) percepcja przez instrumenty, 11) ujęcie czegoś poprzez objaw lub skutek, 12) ujęcie czegoś poprzez podobiznę lub obraz, 13) ujęcie czegoś poprzez symbol lub znak.

27

26

Małgorzata Stępień-Nycz • rozwójreprezeNtacjieMocjiwdziecińStwie

refleksyjna czyni przedmiot tej świadomości nieciągłym, nie odbiera zatem istoty przeżycia emocji. Wydaje się, że istota ta jest niemożliwa (lub co najmniej trudna) do ujęcia w słowa, które nie są w stanie oddać całej złożoności poznawanego w ten sposób zjawiska. Być może w tym, między innymi, tkwi trudność w precyzyjnym określeniu istoty emocji, o czym była mowa wcześniej.

Mimo trudności ujęcia w słowa efektów poznania bezpośredniego wczesna psychologia uznawała wartość metod badawczych bazujących na takim właśnie poznaniu. Podstawową metodą wykorzystywaną między innymi przez Wilhelma Wundta i Edwarda Titchenera była przecież metoda introspekcyjna, umożliwiająca badanie własnych przeżyć i stanów psychicznych (Benjamin, 2008). Wiedza uzyskana za pośrednictwem metody introspekcyjnej była przez wczesną psychologię uważana za pewną i niepodważalną, podkreślano jednak, że jej stosowanie wymaga odpo-wiedniego przygotowania i treningu. Dopiero behawioryści odrzucili tę metodę, zarzucając jej między innymi subiektywność i nienaukowość (Watson, 1913/2000).

Przedstawione powyżej rodzaje poznania (przeżywanie, spostrzeżenia imma-nentne, spostrzeżenia wewnętrzne) nie wyczerpują oczywiście wszystkich możliwości poznawania emocji, w szczególności ich bardziej uchwytnych aspektów. Emocje mogą być również poznawane poprzez spostrzeżenia zmysłowe, zwłaszcza wewnętrzne (do-tyczące zmysłów wewnętrznych, czyli propriocepcji). Poprzez te bowiem spostrzeżenia poznajemy wszelkie fizjologiczne aspekty emocji – pobudzenie, przyspieszone lub spowolnione bicie serca, napięcie mięśni, układ ciała itd. Na znaczenie tego sposobu poznawania emocji może wskazywać fakt, że jest on obecny w naukowej psychologii (podobnie jak metoda introspekcyjna) od początków jej istnienia (por. Heinrich, 1907; w pracy tej Władysław Heinrich przytacza np. wykresy pulsu, częstości od-dechu, ciśnienia krwi u osób przeżywających różne emocje). Warto zaznaczyć, że w dalszym ciągu wiele koncepcji podkreśla znaczenie fizjologicznych zmian zacho-dzących w organizmach pod wpływem emocji, próbując opisać wzorce tych zmian charakterystyczne dla określonych przeżyć (np. Levenson, 1998).

Nie bez znaczenia jest również spostrzeganie zmysłowe zewnętrzne, bowiem w ten sposób poznajemy różne ważne aspekty emocji, takie jak sytuacje, które je wywołują, związane z nimi zachowania czy ekspresję emocjonalną. Ponieważ przed-miot poznania w tym przypadku jest bardziej uchwytny, jak również sam sposób poznawania jest bardziej zapośredniczony (poprzez zmysły), efekt tego rodzaju poznania może zostać łatwiej zwerbalizowany, stąd łatwiej mówić właśnie o tych aspektach emocji niż o ich istocie.

Wszystkie przedstawione dotąd rodzaje poznania umożliwiają wgląd przede wszystkim we własne emocje, bądź też nasycone emocjonalnie sytuacje, których jesteśmy uczestnikami – a więc są to sposoby poznawania związane z własnym,

oso-29 28

Małgorzata Stępień-Nycz • rozwójreprezeNtacjieMocjiwdziecińStwie

bistym doświadczaniem sytuacji nasyconych emocjonalnie. Można zatem stwierdzić, że najważniejszym źródłem poznania emocji jest własne doświadczenie – niezależnie od tego, na ile rezultat tego doświadczenia oddaje istotę poznawanego przedmiotu oraz na ile jest możliwy do zwerbalizowania. Powstaje jednak kolejne pytanie – w jaki sposób rezultat tego poznania zostaje zapisany w strukturach poznawczych?

Indywidualne doświadczenia jednostki zapisywane są w pamięci autobiogra-ficznej, stanowiącej swego rodzaju „magazyn” zdarzeń z własnego życia. W pamięci autobiograficznej zapisywane są zarówno fakty (stają się one elementem pamięci semantycznej), jak i konkretne wydarzenia (elementy pamięci epizodycznej, Ma-ruszewski, 2005). Jednakże nie każde doświadczenie i przeżycie zostaje włączone do pamięci autobiograficznej. Tomasz Maruszewski (2005) proponuje, aby pamięć autobiograficzną oddzielić od doświadczenia życiowego, które jest pojęciem szerszym i zawiera również elementy niedeklaratywne, a więc takie, do których nie mamy bezpośredniego dostępu. Nie oznacza to, że w pamięci autobiograficznej zdarzenia mogą być zapisywane jedynie w postaci werbalnej, możliwe bowiem jest również zapisywanie danych w kodzie obrazowym, a także abstrakcyjnym (Maruszewski, 2005). Szczególnie kod obrazowy wydaje się odpowiedni do zapisywania doświad-czeń emocjonalnych – za jego pomocą można bowiem reprezentować całą złożoność i bogactwo doświadczeń odczuwanych przez jednostkę bez konieczności przekła-dania ich na dyskretny i zbyt ubogi kod werbalny. Jednakże nie jest możliwym, aby wszystkie zdarzenia z życia jednostki były zapisywane w pamięci w formie obrazo-wej jako kolejne egzemplarze bez tworzenia bardziej ogólnych kategorii (Bukowski, 2009). Aby zgromadzona na podstawie własnych przeżyć i doświadczeń wiedza była użyteczna, musi zostać przetworzona, uogólniona, musi zostać nad nią przeprowa-dzona refleksja. Szczególnie przydatnym narzędziem opracowywania doświadczenia jest język, mimo tego, że jest dyskretny i trudno za jego pomocą uchwycić wszelkie niuanse przeżycia emocjonalnego. Znaki języka są ważnym narzędziem kodowania i opracowywania doświadczenia indywidualnego⁵, ponieważ – będąc nośnikiem społecznie ustalonych znaczeń – pozwalają na wyodrębnienie i nazwanie pewnych podobnych doświadczeń jednostki. Dzięki nadaniu poszczególnym doświadczeniom wspólnego znaczenia możliwe jest nie tylko tworzenie bardziej ogólnych jednostek wiedzy, ale również przenoszenie ich w sferę świadomości refleksyjnej. Jak pisze Maria Tyszkowa (1988, s. 70), „Opanowanie języka i innych systemów znakowych kultury modyfikuje więc doświadczenie jednostki, dostarczając jej instrumentu kodowania,

5 Rolę języka w opracowywaniu doświadczenia indywidualnego szczególnie podkreśla Maria Tyszkowa (1988), opisując rozwój psychiczny w kategoriach ciągłej strukturacji i restrukturacji doświadczenia. Proces ten przebiega właśnie dzięki znakom języka.

29

28

Małgorzata Stępień-Nycz • rozwójreprezeNtacjieMocjiwdziecińStwie

strukturowania i waloryzacji doświadczeń”. Co więcej, dla głębokiej restrukturacji doświadczenia nie wystarczy autokomunikacja, a więc samo uświadomienie sobie własnych przeżyć i przeszłych doświadczeń, ale potrzebna jest komunikacja interper-sonalna, czyli uczestniczenie w dialogu dotyczącym własnych doświadczeń. W sferze emocji udział w dyskursie na temat przeżyć emocjonalnych (zarówno aktualnych, jak i przeszłych) ułatwia podjęcie nad nimi refleksji oraz społeczne konstruowanie ich interpretacji i wiedzy na ich temat (por. Fernyhough, 2009; Wygotski, 1989; zob.

też: Quas, Fivush, 2009; Stępień-Nycz, 2009).

Podsumowując, można stwierdzić, że choć poznanie bezpośrednie stanowi ważny sposób poznawania emocji, odsłaniający ich istotę i dający jednostce właściwy ogląd przeżycia emocjonalnego, to jednak nie jest to poznanie wystarczające, aby zdobyta w ten sposób wiedza mogła zostać uogólniona i by mogła stanowić podstawę do sku-tecznego działania w sytuacjach wymagających wykorzystania wiedzy na temat emocji.

Ponadto samo poznanie bezpośrednie nie daje możliwości społecznego podzielania doświadczenia. Zatem mimo ograniczającego charakteru systemu językowego, jak również zmian zachodzących w tym specyficznym przedmiocie poznania, jakim są emocje, trudno przecenić znaczenie i rolę poznania pośredniego, dokonywanego za pośrednictwem symboli i znaków językowych. Z drugiej strony również poznanie pośrednie nie jest w tym zakresie w pełni wystarczalne. Poznawanie tylko i wyłącznie na poziomie wiedzy językowej, bez odniesienia tej wiedzy do własnych doświadczeń i przeżyć emocjonalnych może być najbardziej skrajnym przykładem pośredniego poznawania emocji. Wydaje się, że ten rodzaj poznania emocji może występować u osób, które z powodu pewnych zaburzeń (np. aleksytymia, autyzm) mają utrudnio-ny dostęp do własutrudnio-nych przeżyć emocjonalutrudnio-nych. Te dwa rodzaje poznawania emocji tworzą nierozerwalną całość, razem odpowiadając za całą złożoność naszego świata przeżyć i doświadczeń emocjonalnych. Bowiem podobnie jak przeżywane emocje zmieniać mogą sposób spostrzegania świata (stanowiąc pewną formę świadomości), tak samo nasza wiedza o emocjach i przekonania na ich temat (np. odnośnie ich szkodliwości bądź przydatności) zmieniać mogą sposób doświadczania tychże emocji, a przez to sposób patrzenia na świat.

31 30

Małgorzata Stępień-Nycz • rozwójreprezeNtacjieMocjiwdziecińStwie

p odSumowanie

Trudno wyobrazić sobie życie człowieka bez emocji – tak ważną pełnią rolę.

Można ją rozpatrywać zarówno w kontekście przystosowania do środowiska (Darwin, 1872/1873; zob. też: Frijda, 1998), jak i biorąc pod uwagę fakt, że emocje – mimo, iż bywają trudne – nadają życiu człowieka barw. W tym kontekście zaskakujący jest fakt, jak często w historii filozofii i psychologii emocje ignorowano, traktując je jako podrzędne w stosunku do racjonalnego sposobu poznawania świata, a nierzadko również oceniając je negatywnie pod względem moralności. Tym niemniej wielu filozofów – między innymi Arystoteles, Kartezjusz, Hume, a także wielu pionierów psychologii – np. William James, Władysław Heinrich, Edward Titchener – uznawało wartość i znaczenie emocji, podejmując próby poznania ich istoty. Ponieważ emo-cje są tak ważnym zjawiskiem w życiu człowieka, również „zwykli” ludzie tworzą własne, osobiste teorie emocji, podejmując próby zrozumienia własnego życia emo-cjonalnego (Moore, 2006). Można spodziewać się, że początków budowania wiedzy o świecie emocji można poszukiwać już w okresie dzieciństwa, jako że przeżycia emocjonalne towarzyszą człowiekowi od narodzin (Izard, Huebner, Risser, Do-ugherty, 1980).

Przedstawione powyżej możliwe sposoby poznawania emocji sugerują, że w procesie tym istotne jest zarówno osobiste doświadczenie, jak i przekaz społeczny (por. Stemplewska-Żakowicz, 1996). Trzeba jednak zwrócić uwagę, że przekaz spo-łeczny nie ma tu znaczenia odgórnego przekazywania wiedzy, ale raczej społeczne konstruowanie i uzgadnianie znaczeń zdarzeń emocjonalnych, jakie ma miejsce w trakcie dyskursu (szerzej na ten temat będzie mowa w rozdziale Dyskurs a rozwój reprezentacji emocji). To współdziałanie poznania bezpośredniego oraz pośredniego umożliwia jednostce stworzenie wiedzy, która zarówno obejmuje istotę poznawanego zjawiska, jak również umożliwia podzielanie doświadczenia z innymi ludźmi oraz refleksję nad własnymi przeżyciami i wykorzystanie ich w przyszłych działaniach.

Jaką jednak strukturę posiada tak zbudowana wiedza, jak również jaka jest jej za-wartość treściowa? Te zagadnienia są przedmiotem następnego rozdziału, w którym przedstawiono dostępne w literaturze koncepcje struktury i treści reprezentacji emocji.

31

30

Małgorzata Stępień-Nycz • rozwójreprezeNtacjieMocjiwdziecińStwie

ROZDZIAŁ 2

TEORETYCZNE KONCEPCJE