Finlandia: od Alvara Aalto do społeczeństwa informacyjnego

Konserwatywny rząd Danii kierowany przez Andersa Fogh Rasmussena, a następnie przez Larsa Løkke Rasmussena, utrzymał się u władzy do kwietnia 2011 r. Był to niezwykle dramatyczny okres w dziejach Christianii, kiedy squat był nieustannie inwigilowany przez policję, a nierzadko na ulicach toczyły się walki. W 2011 r. doszło nawet do zamknięcia terenu Wolnego Miasta dla zwiedzających. Poprzez ten gest członkowie tamtejszej społeczności chcieli uświadomić zarówno mieszkańcom Kopenhagi, jak i turystom istotną rolę, jaką odgrywa on w życiu społecznym. Ostatecznie w 2011 r. doszło do porozumienia, zgodnie z którym Christiańczycy będą mogli pozostać na miejscu pod warunkiem wykupienia części zajmowanego przez siebie terenu. Tym samym w ich historii kończy się okres funkcjonowania poza zobowiązaniami neoliberalnej ekonomii.

5. Finlandia: od Alvara Aalto do społeczeństwa informacyjnego

Inaczej niż w Szwecji, gdzie promocję modernizmu silnie związano z ideą „szwedzkości”, w Finlandii modernizm został przyjęty i zaadoptowany jako część ruchu międzynarodowego. Pionierem fińskiego modernizmu był Alvar Aalto. Ten fiński architekt od początku swojej kariery utrzymywał żywy kontakt ze środowiskiem międzynarodowym. Od 1926 r. był zaprzyjaźniony ze Svenem Markeliusem, jednym z późniejszych autorów acceptera!161

.

Znany mu był manifest modernizmu w architekturze - Vers une architecture (W stronę architektury), opublikowany przez Le Corbusiera w 1923 r. W 1929 r. odwiedził Frankfurt,

160

Drömmen on Christiania, dz. cyt.

161

Sam Markelius odwiedził zresztą Finlandię w 1928 r., kiedy w Fińskim Stowarzyszeniu Architektów wygłosił odczyt na temat znaczenia produkcji masowej dla współczesnej formy estetycznej.

75

gdzie w tym czasie sformułowano i przyjęto Existenzminimum – zespół norm obowiązujących przy projektowaniu domów mieszkalnych dla osób o najniższych dochodach. Następnie uczestniczył w czwartej konferencji CIAM (Congrés International d’Architecture Moderne), odbywającej się w Atenach w1933 r., której owocem było sformułowanie i przyjęcie Karty

Ateńskiej. Wiadomo również, że fiński architekt zwiedził również Stockholm Exhibition.

Choć nie pozostawał bezkrytyczny w stosunku do sposobu, w jaki idee modernizmu stosowane były w europejskich projektach, to jego dorobek pokazuje, w jaki sposób starał się je adaptować do warunków swojego kraju.

Implementacja modernizmu w Finlandii zbiegła się w czasie z projektem tworzenia od podstaw niepodległego państwa¹⁶², co nie jest w tym przypadku bez znaczenia. Idee lewicowe cieszyły się w tym kraju dużym poparciem w ciągu całego dwudziestego wieku. Fińska Partia Pracy (Suomen Työväenpuolue) powstała w 1899 r., by już w 1916 r. zyskać (choć tylko na rok) większość foteli w parlamencie. Pozostający przez wiele lat u władzy rząd tzw.

Kansanrintama (Fińskiego Frontu Popularnego), składający się z Suomen Sosialidemokraattinen Puolue (Partii Socjaldemokratów), wiejskiej Suomen Keskusta (Partii

Centrowej) i Suomen Kansan Demokraattinen Liitto (Fińskiej Narodowej Ligi Demokratycznej), wprowadzał szerokie reformy socjalne, kierując się zasadami państwa dobrobytu¹⁶³. Zaliczały się do nich: (1) nieodpłatna publiczna edukacja wysokiej jakości trwająca od przedszkola do uniwersytetu; (2) powszechne ubezpieczenie zdrowotne (przyznawane jako prawo obywatelskie); (3) hojny system zabezpieczeń społecznych, w tym emerytury oraz zasiłki dla bezrobotnych164

.

Ze względu na brak miejsca w obrębie tej dysertacji muszę pominąć omówienie rozwoju tego kraju w dwudziestym wieku. Przejdę od razu do lat 90. ubiegłego wieku, kiedy to Finlandia, z kraju stosunkowo ubogiego na tle swoich skandynawskich sąsiadów, zaczęła na ich tle wyróżniać się dynamiką technologiczną i ekonomiczną, by na przełomie dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku stać się jednym z najbardziej zaawansowanych technologicznie krajów świata i zająć miejsce obok USA i Singapuru. Tym samym stała się

162

Finlandia od dwunastego wieku wchodziła w skład Szwecji, a następnie Rosji. Uzyskała niepodległość dopiero w 1917 r. po upadku caratu w wyniku Rewolucji Październikowej.

163

Rząd ten sprawował władzę w latach 1944-48, 1966-71 i 1975-82. 164

Podaję za: M. Castells i P. Himanen, Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009, s. 31.

76

jednym z głównych graczy na rynku globalnym. Niezwykle interesujący jest sposób, w jaki ten kraj, pozostający dotychczas na marginesie Europy i światowej ekonomii, poradził sobie z zupełnie nowymi wyzwaniami.

Analizując sposób funkcjonowania społeczeństw ery globalnej, Arjun Appadurai określa go jako „komórkowy”165

. System ten wyróżnia się gospodarką pozostającą w rękach globalnych korporacji pozbawionych przynależności państwowej, brakiem kontroli nad przepływem finansów, zagrożeniem ze strony niemożliwej do skontrolowania międzynarodowej siatki terrorystycznej. Tworzy on warunki do kształtowania się „drapieżczej tożsamości”. Nazwą tą Appadurai określa takie tożsamości, „których społeczne tworzenie i mobilizacja wymagają zagłady innych, zbliżonych kategorii społecznych, zdefiniowanych jako zagrożenie dla samego istnienia grupy określonej jako <<my>>”¹⁶⁶.

Rozpatrując z kolei zjawisko społeczeństwa sieciowego, Manuel Castells i Pekka Himanen podkreślają ogólnoświatowy trend polegający na tym, że tego rodzaju społeczeństwo przyłącza jednostki, które są dla niego wartościowe i pomnaża ich dobrobyt, natomiast wyklucza te, które są dla niego bezużyteczne, powodując ich marginalizację społeczną i ekonomiczną. Wspomniani autorzy zastanawiają się, czy w obliczu przedstawionych zjawisk wypracowane przez welfare state wartości, takie jak dążenie do społecznej inkluzji czy ochrona siły roboczej, są jeszcze możliwe do realizacji. Próbują znaleźć odpowiedź na pytanie, w jaki sposób państwu fińskiemu, uczestniczącemu w gospodarce globalnej i społeczeństwie sieciowym, udało się połączyć formułę społeczeństwa informacyjnego z ocaleniem wartości państwa dobrobytu. W poniższej tabeli, przygotowanej na podstawie badań Castellsa i Himanena167

, porównuję sytuację w gospodarce krajów rozwiniętych oraz gospodarce fińskiej:

165

A. Appadurai, Strach przed mniejszościami, przeł. M. Bucholc, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

166

Tamże, s. 65-66.

167

77 Procesy zachodzące w globalnej gospodarce informacyjnej

Procesy zachodzące w fińskiej gospodarce informacyjnej

[W USA] przejście od społeczeństwa

przemysłowego do informacyjnego

spowodowało wysoki poziom

rozwarstwienia i wykluczenia społecznego.

Początkowo, w latach 1966-1980: spadek poziomu niesprawiedliwości i wykluczenia społecznego, następnie, w latach 1980-90: utrzymanie się tych zjawisk na stałym, niskim poziomie.

Elastyczne formy zatrudnienia

(samozatrudnienie, praca okresowa i na część etatu) ograniczyły rolę związków zawodowych.

Połączenie elastycznych form zatrudnienia ze zbiorową ochroną praw pracowniczych.

Tendencja do obniżania kosztów pracy i kosztów socjalnych w celu utrzymania konkurencyjnej produktywności gospodarki.

Wzrost wydatków na cele społeczne występujący w parze ze wzrostem produktywności i, w konsekwencji, wzrostem PKB (dane z lat 1996-2000). Efektem zwrotnym zwiększonych wydatków na cele społeczne jest większy procent obywateli wykształconych, zdolnych znaleźć zatrudnienie w gospodarce informacyjnej.

Podczas gdy Castells i Himanen postrzegają społeczeństwo sieciowe raczej jako zagrożenie dla bezpieczeństwa jednostki, Appadurai opisuje organizowanie się osób w sieci jako pozytywną stronę systemu komórkowego. Funkcjonowanie w takiej formie pozwala na

78

prowadzenie różnego rodzaju działań. Jest ono charakterystyczne dla działalności aktywistycznej, a tym samym jest niezależne od kontroli państwa168

.

W gospodarce fińskiej, opartej w ogromnym stopniu na technologiach informacyjnych, dynamiczna organizacja sieciowa odgrywa bardzo ważną rolę. Jednocześnie jednak jest to struktura organizowana przez państwo. To ono powołuje swoje agendy, których zadaniem jest rozwój sieci na wielu poziomach życia społecznego. I tak do priorytetów państwa w tej dziedzinie wpisano już w 1995 r. (sic!) m.in.: (1) podłączenie do sieci wszystkich instytucji edukacyjnych i bibliotek; (2) wykorzystanie technologii informacyjnych w edukacji (w tym eksperymentalny uniwersytet wirtualny); (3) naukę korzystania z sieci; (4) wykorzystanie technologii informacyjnych dla ludzi starszych; (5) tworzenie programów wspierających jakość życia (tzw. „klasterów dobrobytu”)169

. Plany te pokazują, iż sieciowość struktury społecznej w przypadku Finlandii może służyć do zapewnienia dobrobytu swoich obywateli.