Folkhemmet

Położenie geografi czne Szwecji niejako na „peryferiach” Europy przez stulecia kształtowało charakter tego kraju, zarówno pod względem społecznym, politycznym, jak i kulturowym. Historia Szwecji, poza okresem swoistego imperializmu regional-nego (wiek XVII do klęski Karola XII w wojnie północnej w 1709 roku) ukazuje raczej skłonność elit rządzących do pokojowego współistnienia z sąsiadującymi pań-stwami. Z wielu przyczyn cenniejsze bowiem okazywało się poszukiwanie współ-pracy niż konfrontacji, łączenie sił niż wprowadzanie podziałów²³⁸.

Idee i ruchy społeczno-polityczne zachodzące na kontynencie docierały do Skan-dynawii w pewnym stopniu osłabione lub zmodyfi kowane. Dodatkowo przyjmowa-ne „z dystansu”, pozwalały na konstruowanie specyfi czprzyjmowa-nego charakteru szwedzkich realiów, w tym ładu społecznego, gospodarczego, politycznego i – nie mniej ważne-go – porządku kulturoweważne-go.

Specyfi ka dziewiętnastowiecznego Królestwa Szwecji zadecydowała także o od-miennym niż w pozostałych krajach rozwoju kapitalizmu. Nowy ład gospodarczy nastawał stopniowo od lat 70. XIX stulecia. Łączył się z narastającymi falowo mi-gracjami tak wewnętrznymi (ze wsi do miasta), jak i zewnętrznymi (do innych

kra-238 Jedną z pierwszych oznak takiej postawy i myślenia można zaobserwować już w średniowieczu, dając za przykład porozumienie osiągnięte przez trzech skandynawskich władców: Erika Ejegoda z Danii, Inge Stenkilssona ze Szwecji i Magnusa Barfota z Norwegii. Władcy, spotkawszy się w Kungahälla w 1101 roku, ogłosili, że kończą wszelkie spory między sobą i rozpoczynają współpracę. Jak stwierdza Bernard Piotrowski, było to na owe czasy dość rzadkie zjawisko i zgoła nieprzystające do ówczesnych trendów – ciągłych wojen i konfl iktów; patrz B. Piotrowski, Tradycje jedności Skandynawii. Od mitu wikińskiego do idei nordyckiej, Poznań 2006, s. 24. Świadectw o częstym podejmowaniu prób i rzeczywistym tworzeniu polityczno-gospodarczych aliansów jest sporo; należą do nich m.in. idea zbudowania państwa bałtycko--skandynawskiego za panowania duńskiego władcy Waldemara I Wielkiego (1157–1182), „konwencja ze Skary”, na mocy której Magnus Eriksson stał się królem Norwegii, Szwecji i Skanii (1332), czy unia kalmarska jednocząca trzy państwa: Norwegię, Danię i Szwecję pod berłem wspólnego władcy Eryka Pomorskiego (1397). Także kolejne wieki nie pozostają ubogie w próby jednoczenia i zarazem umac-niania przestrzeni skandynawskiej – oświeceniowe dążenia unifi kacyjne w Skandynawii i XIX-wieczne idee panskandynawizmu i nordyzmu ukazują trwanie w czasie, nieprzemijanie koncepcji nordyckiej Wspólnoty; patrz: A. Kersten, Historia Szwecji, Warszawa 1973; B. Piotrowski, op. cit.

jów europejskich oraz za ocean). Wychodźstwo zaoceaniczne, głównie do Ameryki Północnej, było na tyle silne, że skutkowało nawet okresowym niedoborem siły ro-boczej w kraju, zwłaszcza w regionach agrarnych²³⁹. Powstałe w ten sposób specy-fi czne uwarunkowania rynku pracy spowodowały wzrost płac, co pociągnęło za sobą wzrost kosztów pracy. Zwiększające się stale koszty pracy wymuszały z kolei szu-kanie nowych, innowacyjnych rozwiązań technicznych, częstokroć inspirowanych myślą amerykańską, oszczędności i lepszej, efektywnej wytwórczości. Wskutek zaistniałych przemian demografi czno-technologiczno-organizacyjnych ponad czter-dziestoletni okres (1870–1914) odznaczył się szybkim, ponadprzeciętnym tempem wzrostu dochodu narodowego.

Bernard Piotrowski w publikacji Tradycje jedności Skandynawii. Od mitu wikińskiego do idei nordyckiej w znakomity i niezwykle trafny sposób dokonał identyfi -kacji oraz wyjaśnienia czynników, które legły u podstaw narodzin współczesnych społeczeństw skandynawskich, w tym także szwedzkiego. Uczony wskazał między innymi na kilka ważnych aspektów:

1) ideologiczno-intelektualny, stanowiący przejaw myślenia ponadnarodowego, wspólnotowego;

2) społeczno-ekonomiczny, dotyczący form współpracy między krajami nordycki-mi, polegający na opracowaniu nowych, efektywnych i wysoce pragmatycznych konstrukcji organizacji społecznej potrzebnych przy transformacji gospodarki z fazy agrarnej na przemysłową;

3) świadomościowy, odnoszący się do względnie jednolitych wzorców interpreto-wania otaczającego świata, nadainterpreto-wania mu znaczenia oraz jednolitego wzoru ce-nionych wartości moralno-etycznych i obyczajowych;

4) wspólnoty wartości wpisanych w szerokie spektrum kulturowe (np. język, religia, sztuka);

5) prawny, nachylony ku ideom socjaldemokratycznym przystającym – jak pisze Piotrowski – „do realiów funkcjonowania małych, pokojowych i dobrze zagospo-darowanych narodów i państw Europy Północnej”²⁴⁰.

W takiej atmosferze kształtowały się dwudziestowieczne szwedzkie stosunki społeczne – z coraz bardziej świadomą swojej siły klasą robotników, z coraz spraw-niej funkcjonującym systemem partyjnym i parlamentarnym. Taki był też grunt, na jakim spoczęły fundamenty późniejszego państwa dobrobytu, którego idee Szwecja sukcesywnie wprowadzała od lat 50. XX wieku. Zaznaczyć jednakowoż należy, że podstawy tego modelu zostały uformowane 20 lat wcześniej, w koncepcji, której trzon stanowił prężny sektor państwowy kooperujący z silnymi partnerami na rynku pracy. Jak pisze Ryszard Czarny, państwo dobrobytu w wydaniu szwedzkim lub tzw. model szwedzki to pojęcia dynamiczne – wciąż rozwijające się i ewoluujące,

„reagujące” na wyzwania zmieniającej się rzeczywistości²⁴¹.

239 Por. M. Banaś, Proces emigracji szwedzkiej do Stanów Zjednoczonych: próba typologii i rekon-strukcji ogólnych tendencji, „Przegląd Polonijny”, nr 2/2000, Kraków 2000.

240 B. Piotrowski, op. cit., s. 11.

241 R. Czarny, Szwecja w Unii Europejskiej. Studium polityczno-prawne, Kielce 2002, s. 18. Ryszard Czarny, przywołując wypowiedź Leny Hjelm-Wallén pełniącej funkcję wicepremiera Szwecji w latach

Szwecja – współczesny kształt społeczno-polityczny państwa 111

Tło społeczno-polityczne, na jakim doszło do formowania welfare state w Szwecji, wyraźnie eksponuje charakter aktorów–uczestników. Dominuje wśród nich postawa negocjacyjna, skłonna bardziej do wspólnego szukania kompromisu niż do rozwiązań konfl iktowych. Brak ostrych sporów klasowych wynikający z coraz lepszych warun-ków bytowych ogółu społeczeństwa był oczywiście korzystnym czynnikiem sprzy-jającym dalszemu budowaniu tzw. domu ludu – w oryginalnym języku nazywane-go folkhemmet²⁴². „Dom ludu” lub „dom dla ludzi”, bo tak należałoby tłumaczyć ten termin, stanowił koncepcję wspólnego tworzenia przestrzeni społecznej bezpiecznej dla każdego człowieka²⁴³. Jej wielkimi orędownikami byli współtwórcy szwedzkiego welfare state: Tage Erlander, z ramienia partii socjaldemokratycznej pełniący funkcję premiera rządu w latach 1946–1969 (już sam fakt tak długiego sprawowania władzy w demokratycznym państwie może świadczyć o powszechnej akceptacji polityki pro-wadzonej przez Erlandra i jego gabinet), oraz Per Albin Hansson, także premier (w la-tach 1932–1946), nazywany symbolem skandynawskiego „państwa dobrobytu”²⁴⁴.

Gospodarcza odnowa państwa pociągająca za sobą tak diametralne zmiany spo-łeczne miała cały zespół autorów, ekspertów skupionych wokół tzw. szkoły sztok-holmskiej. Jej fi larami byli wybitni ekonomiści, kontynuatorzy myśli Knuta Wick-sella: Gunnar Myrdal, Bertil Ohlin, później Erik Lindahl, Erik Lundberg i Dag Ham-marskjöld. Uczeni ci wskazywali na potrzebę, a nawet konieczność, interwencji pań-stwa w obszarze zarezerwowanym dla gospodarki i rynku. Ochrona socjalna należna każdej istocie, daleko idąca współpraca jednostek, sprawiedliwa redystrybucja docho-du narodowego oraz kontrola państwa nad prywatnymi przedsiębiorstwami nie muszą koniecznie zachodzić w ramach ustroju socjalistycznego. Jest to możliwe także przy założeniach kapitalistycznych, jednak pod warunkiem, że państwo zachowa prawo i zapewni sobie możliwość interwencji w tzw. wolny rynek. Idea ta miała także swo-ją skandynawską lub panskandynawską wersję, artykułowaną między innymi przez wspomnianego już Bertila Ohlina, który widział Skandynawię jako zintegrowany re-gion w wymiarze politycznym (też wojskowym), gospodarczym i społecznym²⁴⁵.

Przekonanie o słuszności tych poglądów zyskało zwolenników zarówno wśród szwedzkich polityków, jak i samego społeczeństwa. Owe założenia stały się z

oczy-1995–2002, podkreśla, że państwo implementuje i fi nansuje te rozwiązania, które zabezpieczają dobrobyt możliwie największej liczbie obywateli, nie skazując jednocześnie jednostek i grup o słabszym poten-cjale społeczno-ekonomicznym na marginalizację. Jedną z funkcji państwa jest zatem interweniowanie w życie gospodarcze i modyfi kowanie trendów na tzw. wolnym rynku. W szczególności chodzi o kwestie związane z rynkiem pracy (przeciwdziałanie bezrobociu), opieką socjalną (zasiłki chorobowe, sposób fi nansowania służby zdrowia) czy opieką geriatryczną (zapewnienie wysokiego standardu życia osobom w podeszłym wieku).

242 Rosnący poziom życia obywateli był skutkiem nie tylko transferu środków pieniężnych przesyła-nych do kraju przez emigrantów, ale i konsekwentnie realizowanego planu zwiększania wydajności pracy (nowe rozwiązania w przemyśle i rolnictwie) oraz rzetelnie przeprowadzanych reform gospodarczych, fi nansowych i socjalnych.

243 Terminu tego użył po raz pierwszy luterański biskup Manfred Björkquist, a do politycznego słownika wprowadził go Per Albin Hansson, poseł z ramienia partii socjaldemokratycznej i późniejszy premier w latach 1932–1946.

244 B. Piotrowski, op. cit., s. 138.

245 Por. ibidem, s. 183.

wistych powodów programowym clou szwedzkich socjaldemokratów, których partia Socialdemokratiska Arbetarepartiet (SAP) od wczesnych lat 30. XX wieku korzysta-ła z osiągnięć szkoły sztokholmskiej. Dzisiejsi socjaldemokraci czynią to nadal, kon-sekwentnie utrzymując linię polityczną swych poprzedników. Odpowiednio zmody-fi kowana do wymogów współczesności sprawia, że Szwecja uznawana jest obecnie za jeden z najlepiej rozwiniętych wzorów państwa dobrobytu²⁴⁶. Szwedzki model państwa dobrobytu byłby zapewne trudny do zrealizowania, gdyby nie pozytywne nastawienie i duże zaangażowanie związków zawodowych skupionych w Organiza-cji Krajowej (LO), w której główną rolę w okresie formowania założeń welfare state odgrywali ekonomiści Gösta Rehn i Rudolf Meidner²⁴⁷.

Współczesny obraz szwedzkiego folkhemmet to rezultat konsekwentnie i wytrwa-le realizowanych założeń przyjętych w pierwszych dekadach XX wieku, modyfi ko-wanych i ulepszanych drogą zarówno eksperckich, jak i społecznych konsultacji.

Dialog i pełne zaangażowanie dwu stron: rządzącej i rządzonej w poszukiwaniu op-tymalnego kształtu państwa (opop-tymalnego w sensie welfare state) doprowadziły do skonstruowania przestrzeni, którą cechują następujące wyznaczniki:

– mocno rozbudowany sektor publiczny będący jednocześnie głównym pracodawcą, – silne i wpływowe związki zawodowe;

– obligatoryjność układów zbiorowych zapewniających przestrzeganie zasady

„taka sama płaca za taką samą pracę”;

– aktywna polityka zatrudnienia, opracowywana przy stałej konsultacji ze związka-mi zawodowyzwiązka-mi,

– wyraźny egalitaryzm, przy wielkości indeksu Giniego wynoszącym 25,0²⁴⁸; – najwyższy stopień „zdemokratyzowania” społecznego (100 punktów na 100

możliwych) według indeksu demokracji²⁴⁹;

– najniższy na świecie wskaźnik ubóstwa wynoszący 6,3%²⁵⁰;

– zgoda i społeczne przyzwolenie na prowadzenie przez państwo polityki wysokie-go opodatkowania (podatek dochodowy), co jest warunkiem koniecznym realizo-wania welfare state.

Szwecja na przestrzeni kilkudziesięciu lat zdołała osiągnąć wysoki poziom roz-woju społecznego dzięki zastosowanym reformom, sprawnej organizacji i

zarzą-246 OECD, 2008; zob. też Paul Spiker, http://www2.rgu.ac.uk/publicpolicy/introduction/paulspicker.

htm (dostęp: 15.06.2010).

247 Ekonomiści ci uważali, że związki zawodowe odgrywają fundamentalną rolę w realizowaniu polityki pełnego zatrudnienia. Model Rehn–Meidnera zakładał aktywny udział związków zawodowych w kształtowaniu rynku pracy, dążenie do pełnego zatrudnienia, utrzymywanie infl acji na niskim poziomie, wysoki wzrost gospodarczy oraz sprawiedliwą, wyrównaną redystrybucję dochodu narodowego.

248 Wskaźnik Giniego, inaczej wskaźnik nierówności społecznej, określa stopień ekonomicznie uwarunkowanych dysproporcji, które występują w obrębie społeczeństwa między poszczególnymi jego grupami; wielkość 100 oznacza całkowitą nierówność; stan szwedzkiego welfare state na podstawie:

Human Development Report, 2007/2008, Inequality in income or expenditure, http://hdrstats.undp.org/

indicators/147.html (dostęp: 21.01.2009).

249 Indeks demokracji – „The Economist” (2006); indeks opracowywany przez brytyjski tygodnik oparty na: 1) ocenie aktywności obywatelskiej: 2) stanie i (3) specyfi kacji kultury politycznej; 4) funk-cjonowaniu rządu i 5) swobodzie wyborczej. Sto punktów jest wartością maksymalną.

250 Human Poverty Index, według Human Development Reports 2007/2008.

Szwecja – współczesny kształt społeczno-polityczny państwa 113

dzaniu oraz, co równie istotne, dzięki osiągniętemu konsensowi między państwem a społeczeństwem. Udowodniła tym samym, że są możliwe stały wzrost gospodarczy i wysokie zatrudnienie przy jednocześnie wysokiej stopie podatkowej, która często w neoliberalnym świecie bywa postrzegana jako przeszkoda w dochodzeniu do po-wszechnego dobrobytu.