Pogłębione interpretacje wytworów ekspresji plastycznej i werbalnej prze‑
prowadzonego warsztatu staną się tematem odrębnego opracowania. Tytu‑
łem zapowiedzi przedstawiam wybrany fragment, który dotyczy ekspresji werbalnej prezentowanej tu okazji edukacyjnej „Ogród klejnotów”. Zanim jednak skupię uwagę na wypowiedziach dzieci, winna jestem krótkie wpro‑
wadzenie, obejmujące ramy interpretacyjne i punkty odniesienia analizy.
Podstawową zdolnością człowieka, wokół której rozwija się osobowość, jest zdolność twórczej wyobraźni. Wszystko, co nas otacza, co zostało stwo‑
rzone przez człowieka, stanowi produkt ludzkiej wyobraźni i twórczości opartej na wyobraźni (Wygotski, 1971). Zdolność tworzenia dziecko ujaw‑
nia wcześnie w zabawie. Jej dalszy rozwój jest także poprzez nią uwarunko‑
wany. Przy generowaniu prostych powiedzonek dzieci doświadczają radości tworzenia. Wytwory dziecka świadczą o jego potrzebie i zdolności tworze‑
nia, a jednocześnie stanowią zewnętrzny przejaw jego wewnętrznego życia.
Początkowo ekspresja werbalna ma charakter spontaniczny, ale zarazem twórczy. Wypowiadane dźwięki, słowa nie są jedynie naśladownictwem, lecz także wyrazem własnej twórczości dziecka. Ekspresja spontaniczna przeradza się stopniowo w intencjonalną, która nadaje wytworowi okre‑
śloną celem postać (Kielar, 1988). Język ze swoimi regułami nie przeszka‑
dza dziecku w grach wyobraźni. Wyobraźnia bowiem umożliwia wycho‑
dzenie poza granice językowych stereotypów.
Analiza wypowiedzi uzyskanych w wyniku ekspresji werbalnej skoncen‑
trowana została na treści przedstawieniowej, a nie formalnej. Pierwszym kro‑
kiem była kwalifikacja wypowiedzi co do uzyskanego poziomu interpretacji tekstu, na linii faktyczny — symboliczny. Na poziomie faktycznym dziecko nie wychodzi poza dosłowność tekstu i traktuje świat przedstawiony jako rzeczywisty. Wyjaśnia zatem wypowiedzi metaforyczne w sposób dosłowny.
Poziom symboliczny przenosi w sferę znaku — dziecko szuka sensu poza tym, co zostało przedstawione, a konkretną treść utworu ujmuje jako symbol treści ukrytej (por. Guttmejer, 1982; Muszyńska, 1999).
Wybrane wypowiedzi dzieci zostały przytoczone w całości i zinterpre‑
towane. Zachowano chronologię projektowanych okazji, aby ukazać ten‑
dencje badanej zdolności. Analizę rozpoczęłam od pierwszych planowa‑
nych zajęć „Ogród klejnotów”. Część werbalna zadania polegała na nada‑
niu niezwykłej nazwy klejnotowi wykonanemu wcześniej w zadaniu pla‑
stycznym.
Wypowiedzi zdominowała nazwa rubinu w kombinacji z dookreśle‑
niami, np. rubin kolorowy, złoty rubin, perłowy rubin, rubin ze złota, wstąż‑
kowy rubin, srebrny rubin, rubin błyszczący. Pojawiły się również ciekaw‑
sze nazwy, takie jak: świecący robot, szczęśliwy klejnot, bursztynek marzeń, serce tęczy, kwiat błyszczący, kryształ interesujący, szczęśliwy rubin, talizman, klejnot rubinowy. Dwoje dzieci w tej grupie nadało nietypowe, oryginalne nazwy swoim wytworom.
Przykład 1
Mój klejnot, jak na niego patrzę, to mógłbym, go nazwać Jednooki.
(Mateusz).
Komentarz: Symbolicznie odczytuję nazwę klejnotu jako coś rzad‑
kiego, niespotykanego, niepowtarzalnego. Nazwa przywołuje skojarze‑
nie z mitycznym Cyklopem, co można uznać za wyraźną manifestację mechanizmów nieświadomych.
Przykład 2
Klejnot, który zrobiłam nazwałam Kwiat Przyjaźni, bo on zawsze kwit‑
nie. (Patrycja).
Komentarz: Wypowiedź oddaje metaforycznie uczucie przyjaźni jako niezwykłego, bo żywego klejnotu. Prawdziwa przyjaźń jest nieustająca,
„zawsze kwitnie”.
Przytoczone tu fragmenty analizy wpisują się w zaobserwowaną pod‑
czas całego warsztatu tendencję wzrostową wyobraźni twórczej. Wyobraź‑
nia utożsamiana jest często z myśleniem twórczym, ważne zatem dla jej rozwoju są następujące właściwości sfery poznawczej: wrażliwość na pro‑
blemy, pomysłowość, plastyczność w ujmowaniu rzeczy i zjawisk, niekon‑
wencjonalność myślenia. Wrażliwość na problemy, inaczej określana jako zdolność dostrzegania problemów, stanowi jedną z podstawowych cech umysłu twórczego. Wyraża się ona w płynności słownej i ideacyjnej, okre‑
ślanej przeważnie przy użyciu standardowych testów. W niniejszym, jako‑
ściowym badaniu o rozwoju tej zdolności wnioskowałam na podstawie oznak czynności i ich wytworów. Zdolność do wytwarzania pomysłów, czyli pomysłowość „polega na podaniu niepowszednich, rzadko spotyka‑
nych rozwiązań w zadaniu problemowym” (Karwowska ‑Struczyk; Hajnicz, 1986, s. 119). Za najbardziej oryginalne rozwiązania uznałam takie, które były wypowiedziami symbolicznymi. Zamanifestował się w nich wpływ mechanizmów nieświadomych.
11*
W konkluzji należy podkreślić, że niekonwencjonalność warsztatu w twórczym zadaniu pozwoliło ujawnić to, co w dzieciach ukryte, a ich własne, ich wewnętrzny, intymny świat. Każde z nich w swoich dziełach odnalazło cząstkę samego siebie, może wcześniej nieznaną, Dla mnie jako autorki i animatorki projektu stały się wyzwaniem do interpretacji niewi‑
dzialnego świata, który będąc pożądaną wizją świata rzeczywistego, dołą‑
cza do sieci pozytywnych zmian społecznych.
Literatura
Bauman Z. (2006): Płynna nowoczesność. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Bronowski J. (1988) Potęga wyobraźni. Warszawa: PIW.
Burszta W. (1998): Antropologia kultury. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S ‑Ka.
Chatman S. (1984): O teorii opowiadania. Pamiętnik Literacki, 75:4.
Covey S. (1998): Siedem nawyków skutecznego działania. Warszawa: Wydawnictwo Medium.
Dobrzyńska T. (1994): Mówiąc przenośnie. Studia o metaforze. Warszawa: IBL.
Eliade M. (1998): Obrazy i symbole. Warszawa: Wydawnictwo KR.
Guttmejer E. (1982): Rozumienie treści symbolicznych przez dzieci z klas III—V. Warsza‑
wa: PWN.
Hałas E. (1991): Znaczenia i wartości społeczne. O socjologii Floriana Znanieckiego. Lublin:
Jagodzińska M. (1991): Obraz w procesach poznania i uczenia się. Warszawa: WSiP.KUL.
Jakubowska M. Olejarczyk W. (2007): Poczucie jakości reemigrantów. W: Derbis R. (red.): Ja‑
kość życia — od wykluczonych do elity. Częstochowa: Wydawnictwo AJD w Częstochowie.
Janion M. (1991): Projekt krytyki fantazmatycznej. Warszawa: PWN.
Kargulowa A. (1986): Kilka uwag na temat przesłanek metodologicznych pedagogiki społecz‑
nej (relacja jednostka—środowisko). W: Karwowska ‑Struczyk E., Hajnicz W. (red.): Ob‑
serwacja w poznawaniu dziecka. Warszawa: WSiP.
Kielar M. (1988): Twórcze opanowywanie i używanie języka przez dziecko. W: Popek S. (red.):
Aktywność twórcza dzieci i młodzieży. Warszawa: WSiP.
Kuleta M. (2002): Człowiek jako kreator zmian w swoim życiu. W: Kubacka ‑Jasiecka D.
(red.): Człowiek wobec zmiany psychologicznej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Limont W. (1996): Analiza wybranych mechanizmów wyobraźni twórczej. Toruń: Wydaw‑
nictwo UMK.
Lipiec J. (1997): Wolność i podmiotowość człowieka. Kraków: Wydawnictwo FALL.
Łukaszewicz R.M. (1994): Edukacja z wyobraźnią, czyli jak podróżować bez map. Wrocław:
Fundacja WIE.
Łukaszewicz R.M. (2002): Studia nad alternatywami w edukacji. Wrocław: Fundacja WIE.
Łukaszewicz R.M. (2003): Projekt. Sieci pozytywnych zmian. [Maszynopis na prawach rę‑
kopisu].
Łukaszewicz R.M. (2004): Pocztówki, Czerniawa Zdrój / Bad Schwarzbach — korzenie przy‑
szłości. Czerniawa: Fundacja WIE i Fundacja Na Rzecz Rozwoju Społeczności Lokal‑
nej Świeradów—Czerniawa.
Łukaszewicz R.M., Leksicka K. (2005): Inne drogi edukacji. Kolonie Twórczych Wspólnot.
Wrocław: Fundacja WIE.
Melosik Z., Szkudlarek T. (1998): Kultura, tożsamość i edukacja. Migotanie znaczeń. Kra‑
ków: Impuls.
Muszyńska M. (1999): Metafory w edukacji prymarnej. Toruń: Wydawnictwo UMK.
Piasecka M. (2001): Społeczne i edukacyjne sensy twórczej wizualizacji w rozwoju dzieci w młod‑
szym wieku szkolnym. [Niepublikowana praca doktorska].
Przecławski K. (1971): Instytucje wychowania w wielkim mieście. Warszawa: PWN.
Ricoeur R. (1984): Proces metaforyczny jako poznanie, wyobrażanie i odczuwanie. Pamięt‑
nik Literacki, 2.
Sroczyński W. (2005): Środowisko niewidzialne w pedagogice społecznej. Pedagogika Spo‑
łeczna, 1.
Sztompka P. (1999): Stawanie się społeczeństwa: pomiędzy strukturą a zmianą. W: Kur‑
czewska J. (red.): Zmiana społeczna. Teorie i doświadczenia polskie. Warszawa: Wydaw‑
nictwo IFIS PAN.
Theiss W. (1999): Szkoła i edukacja środowiskowa. „Wychowanie na Co Dzień”, 1—2.
Trempała E. (1988): Pedagogiczna działalność wychowawców nieprofesjonalnych w środowi‑
sku lokalnym. Bydgoszcz: WSP.
Ulotka: Międzynarodowy Ośrodek działań Niekonwencjonalnych dla/w Edukacji, Stacja Edu‑
kacji Ekologicznej.
Wilber K. (1997): Krótka historia wszystkiego. Warszawa: Wydawnictwo J. Santorski.
Witkowski L. (2000): Edukacja i humanistyka. Warszawa: IBE.
Wroczyński R. (1985): Pedagogika społeczna. Warszawa: PWN.
Wygotski L.S. (1971): Wybrane prace psychologiczne. Warszawa: PWN.