Uczeń z lekką niepełnosprawnością intelektualną – perspektywa społeczna
3.2. Funkcjonowanie społeczne dzieci
z lekką niepełnosprawnością intelektualną
Funkcjonowanie społeczne dzieci z lekką niepełnosprawnością intelek-tualną określają z jednej strony ograniczenia rozwojowe mające wpływ na kształtowanie się ich kompetencji społecznych, z drugiej zaś – miejsce w społeczeństwie, ponieważ rola „niepełnosprawnego” jest konstruktem społecznym i zależy od treści i znaczeń przypisywanych jej przez społeczeń-stwo (Gajdzica, 2007, s. 65; Krause, 2010, s. 183-185; Ostrowska, Sikorska, 1996, s. 170-171; Żółkowska, 2004, s. 34). Poziom funkcjonowania społeczne-go jest więc warunkowany kompetencjami społecznymi danej jednostki.
Według U. Jakubowskiej (1996, s. 30-34) w zakres kompetencji społecznych wchodzą zdolności i/lub umiejętności: ogólne, adaptacyjne, budowania więzi emocjonalnej, osiągania własnych celów oraz efektywnego komuni-kowania się i specyficzne umiejętności sprawczo-instrumentalne, które wpływają wzajemnie na siebie, tworząc spójną całość.
Kształtowanie się kompetencji społecznych osób z lekką niepełnospraw-nością intelektualną zależy od sposobu ich funkcjonowania percepcyjno- -poznawczego oraz specyfiki procesu uczenia się.
Uczestnictwo w życiu społecznym wiąże się z nawiązywaniem kontak-tów międzyludzkich. Człowiek nieustannie znajduje się bowiem w sytu-acjach, w których pośrednio i bezpośrednio musi wchodzić w interakcje (Borkowski, 2003). W przypadku dzieci z lekką niepełnosprawnością inte-lektualną funkcjonowanie w relacjach interpersonalnych jest utrudnione z uwagi na ograniczenia występujące we wszystkich kompetencjach decydu-jących o jakości kontaktów społecznych, takich jak: umiejętność nawiązywa-nia i podtrzymywanawiązywa-nia kontaktów z innymi, samoocena, odpowiedzialność, umiejętność wczuwania się sytuację drugiej osoby, podatność na sugestię i manipulację, przestrzeganie zasad prawa (Luckasson i in., 2002, s. 42).
Dzieci te w obszarze zachowań społecznych cechują się labilnością emo-cjonalną, słabą kontrolą afektów, co często prowadzi do wybuchów złości
i zachowań agresywnych, lub nadmiernym zahamowaniem, którym towa-rzyszą bierność, lękliwość i rezygnacja z kontaktu. Wykazują także ograni-czenia w zakresie mechanizmów samokontroli oraz niestałość emocjonalną, co powoduje, że w kontaktach z innymi przejawiają brak dystansu, lepkość uczuciową i natręctwa. Trudności te mają duże znaczenie dla nawiązywanych relacji interpersonalnych, i to zarówno z dorosłymi, jak i z rówieśnikami.
Wchodzenie w relacje rówieśnicze jest związane z osiągnięciem ogólnej doj-rzałości (badacze nie są jednak zgodni, czy dzieci z lekką niepełnosprawno-ścią intelektualną osiągają tę gotowość w tym samym wieku, co dzieci w normie intelektualnej) (Kostrzewski, 1981, s. 119; Kasari, Bauminger, 1998, s. 425; Obuchowska, 1999, s. 239).
Osoby wchodzące w relacje zaczynają się komunikować, odbierając i na-dając komunikaty. Pozornie prosty proces, jakim jest komunikacja między-ludzka, w rzeczywistości stanowi jedno z najbardziej złożonych zachowań.
Komunikacja osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną jest znacznie ograniczona. Występują w niej utrudnienia dotyczące rozumienia i nadawa-nia komunikatów, tak by były czytelne i zrozumiałe dla partnerów interak-cji. Zakres kompetencji komunikacyjnych wynika m.in. z zasobu słownictwa oraz umiejętności nadawcy i odbiorcy komunikatu. Na szczególną rolę kompetencji komunikacyjnych w zakresie kompetencji społecznych zwraca uwagę Stanisław Kowalik (1984, s. 96-98). Twierdzi on, że człowiek kompe-tentny komunikacyjnie to ten, którego cechuje zdolność adaptacji w zależności od społecznego kontekstu interakcji. Szersze znaczenie kompetencji komuni-kacyjnych podkreślają Alan L. Sillars i Judith Weisberg (za: Jakubowska, 1996), których zdaniem o zachowaniach kompetentnych społecznie świad-czy umiejętność stosowania takich strategii, które prowadzą do podtrzyma-nia i rozwijapodtrzyma-nia więzi interpersonalnych.
Problemy komunikacyjne są natomiast przyczyną powstawania sytuacji konfliktowych, nacechowanych agresją lub prowadzących do izolacji bądź wycofywania się osób z życia i kontaktów społecznych. Jedną z takich trud-ności jest niski poziom rozumienia komunikatów z podtekstem, co powodu-je, że dziecko z lekką niepełnosprawnością intelektualną przestaje być świa-domym uczestnikiem interakcji, a staje się biernym obiektem działania jego partnerów. W tak budowanych stosunkach społecznych przyjmuje ono wówczas rolę kozła ofiarnego. Inną trudnością, jaką mają osoby z lekką nie-pełnosprawnością intelektualną, jest nieumiejętność zauważenia sprzeczno-ści między komunikatem werbalnym a niewerbalnym (mimiką twarzy, ge-stykulacją, tonem głosu), zwana komunikacją paradoksalną (Dziewiecki, 2000). Trudności z prawidłowym odczytaniem komunikatów wywołują
bowiem nieprawidłową reakcję na dany komunikat, prowadzącą albo do zakończenia interakcji, albo do zafałszowania przekazywanych treści.
Inną ważną dla funkcjonowania społecznego umiejętnością jest inicjo-wanie kontaktu interpersonalnego, wymagające od jednostki zrozumienia zastanej sytuacji społecznej, obserwacji drugiej osoby i oceny jej zachowania oraz osadzenia jej w kontekście danej chwili. Postrzeganie społeczne u dzieci z lekką niepełnosprawnością intelektualną jest natomiast – z uwagi na spe-cyfikę ich rozwoju – konkretne, schematyczne i egocentryczne (Gajdzica, 2007, s. 80). O adekwatności i zróżnicowaniu reprezentacji poznawczej oto-czenia społecznego decydują nie tylko uwarunkowania instrumentalne, ale także pewne cechy osobowości (pasywność i uległość), kompetencje komu-nikacyjne, doświadczenia społeczne (Pilecka, 2003, s. 28) i świadomość wła-snego upośledzenia (Kościelska, 1984).
Trudności w zakresie postrzegania społecznego zmniejszają zdolność obserwacji zmieniających się uczuć, nastrojów, śledzenia toku myślowego bądź zmian w zachowaniu drugiej osoby, co ma istotny wpływ na efektyw-ność nawiązywania i podtrzymywania relacji społecznych. Zdolefektyw-ność wczu-wania się w sytuację drugiego człowieka (empatia) jest związana z myśleniem abstrakcyjnym i procesem decentracji, które u osób z lekką niepełnosprawno-ścią intelektualną są zaburzone, przez co uczucia innych osób odbierane są jako element danej sytuacji. Dopiero długotrwały trening pozwala im na zrozumienie subiektywności uczuć i ich kontekstu sytuacyjnego (Gajdzica, 2007, s. 79; Pilecka, 2003, s. 28; Simeonsson, Bailey, 1988). Funkcjonowanie emocjonalne zależy od przebiegu procesów instrumentalnych. Ubogie życie emocjonalne osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną jest wynikiem zaburzenia struktury ich osobowości (Kowalik, 1981). Niski poziom empatii ma też wpływ na budowanie więzi emocjonalnej i efektywność komuniko-wania się (nadakomuniko-wania i odbierania komunikatów z rozpoznaniem intencji partnera interakcji). Subiektywne postrzeganie rzeczywistości stanowi jedną z głównych barier komunikacyjnych. Odmienność interpretacji pewnych sytuacji, wynikająca z ich subiektywnego postrzegania, może prowadzić do konfliktów bądź nieporozumień lub do komunikacji równoległej, która po-lega na tym, że osoby komunikujące się ze sobą nie reagują na przekaz i przeżycia partnera, a jedynie próbują go przekonać do swojego zdania (Dziewiecki, 2000). Brak umiejętności odczytywania intencji partnera inte-rakcji powoduje zatem niską efektywność nawiązywania i podtrzymywania kontaktów.
Wszystkie wymienione umiejętności przyczyniają się do tego, że osoby z lekką niepełnosprawnością intelektualną mają niewielki zakres doświad-czeń społecznych i nie potrafią adekwatnie reagować na pojawiające się
sy-tuacje społeczne. Doświadczenie jest zaś czynnikiem determinującym funk-cjonowanie społeczne człowieka, ponieważ uruchamia mechanizm uczenia się. Prawidłowy przebieg socjalizacji wymaga sytuacji facylitujących, stwa-rzających możliwość uczenia się prawidłowych postaw społecznych (Hur-lock, 1985, za: Otrębski, 2001). Tymczasem ograniczony udział w sytuacjach społecznych powoduje zwiększenie lęku przed interakcją społeczną oraz wycofywanie się, które będzie pogłębiało problemy społeczne osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną (Chrzanowska, 2003a, s. 21). Na zacho-wania społeczne wpływają również czynniki pozaintelektualne i pozaorga-niczne, związane ze społecznym wymiarem niepełnosprawności, takie jak:
lęk przed odrzuceniem, etykietowaniem czy segregacją, jak i poziom świa-domości własnego upośledzenia. Oba te czynniki istotnie zaburzają jakość relacji społecznych dzieci z lekką niepełnosprawnością intelektualną (Ko-ścielska, 1984, s. 354; Obuchowska, 1999, s. 239).
Kolejnym elementem kompetencji społecznych są umiejętności adapta-cyjne. Funkcjonowanie społeczne rozpatrywane w perspektywie psycholo-gicznej według Ireny Obuchowskiej (1997) polega na zaspokojeniu potrzeb, i to zarówno powszechnych, jak i indywidualnych człowieka, a także na realizowaniu zadań wyznaczanych mu przez środowisko społeczne oraz przez niego samego (Borecka-Biernat, 2001, s. 107). Stanowi ono element przystosowania społecznego, które pozwala jednostce na znalezienie rów-nowagi między własnymi potrzebami a potrzebami i warunkami otaczają-cego ją środowiska (Rymaszewska, 2004, s. 18). Umiejętności adaptacyjne dzieci z lekką niepełnosprawnością intelektualną zależą od rozwoju ich umiejętności rozumienia i wnioskowania. Z powodu nieprawidłowego od-czytywania sygnałów społecznych dzieci te mają trudności z dokonywa-niem wyborów i podejmowadokonywa-niem decyzji (Janiszewska-Nieścioruk, 2001, s. 72; Pilecka, 2003, s. 28), co uniemożliwia im często prawidłową adaptację.
Podejmowanie oczekiwanych społecznie działań jest również związane z umiejętnością dokonywania osądu moralnego. Rozwój moralny osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną przebiega według tych samych faz co u dzieci w normie intelektualnej, lecz jest znacznie wydłużony. Jego podstawą są doświadczenia zdobyte w wyniku interakcji społecznych, które powinny być poddawane porównaniu i uogólnianiu. Niestety u dzieci z lekką niepełnosprawnością intelektualną ograniczona jest sprawność prze-biegu tych procesów, co warunkuje poziom rozwoju moralnego (im większe możliwości umysłowe, tym wyższy poziom rozwoju moralnego) (Gajdzica, 2007, s. 81; Pilecka, 2003, s. 30). Obserwuje się też u nich zachowania izola-cyjne, które jeszcze bardziej zubażają ich doświadczenia społeczne, pogłę-biając deficyty w rozwoju moralnym.
Proces adaptacji zależy od uczenia się zachowań społecznie aprobowa-nych, ról społecznych i rozwoju postaw społecznych (Stankowski, 1991, za:
Chrzanowska, 2003a, s. 25). Kompetencje społeczne są podstawą efektywno-ści adaptacji, o której świadczy z jednej strony osiąganie przez jednostkę własnych celów, a z drugiej – zgodność z oczekiwaniami otoczenia społecz-nego (Matczak, 2001). Możliwość przystosowania się dzieci z lekką niepeł-nosprawnością intelektualną do danej rzeczywistości społecznej jest często utrudniona. Wynika to ze zbyt wysokich wymagań stawianych im przez środowisko w stosunku do posiadanych kompetencji oraz z braku odpo-wiedniego wsparcia. Społeczeństwo tworzące standardy odpowiadające możliwościom osób pełnosprawnych przyczynia się jednocześnie do ograni-czania i marginalizowania osób z niepełnosprawnością (Maciarz, 2005, s. 25). Jak pisze bowiem Zygmunt Bauman: „gdy w grę wchodzi projekto-wanie form ludzkiego współbycia, funkcję odpadów pełnią istoty ludzkie.
Te, które nie pasują ani nie dają się dopasować do zaprojektowanej formy”
(Bauman, 2004, s. 51). Niestety na podstawie interakcji społecznych, w któ-rych człowiek uczestniczy, zostaje on przyporządkowany do grupy spełnia-jącej lub niespełniaspełnia-jącej oczekiwania społeczne, a tym samym umieszczony w normie lub poza nią (na marginesie społecznym). Takie działania po-twierdzają związek między jednostką a jej środowiskiem, wskazując, że funkcjonowanie społeczne osoby z lekką niepełnosprawnością intelektualną jest determinowane przez środowisko zewnętrzne. Warto także wspomnieć, że zgodnie z koncepcją społeczno-kulturową w modelu adaptacyjnym nie-pełnosprawność intelektualna uznawana jest nawet za rezultat interakcji między jednostką a otoczeniem (Gustavsson, Zakrzewska-Manterys, 1997).
Wpływ i warunki środowiska są zatem kluczowe w procesie adaptacji.
Sposób funkcjonowania społecznego osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną, szczególnie w odniesieniu do kontaktów interpersonalnych oraz pełnienia ról społecznych, zależy zatem od kompetencji i zachowań społecznych. Kompetencje społeczne ujawniają się w działaniu człowieka jako nabyte w drodze doświadczenia umiejętności, powstałe na bazie proce-su uczenia się oraz cech osobowościowych (Gajdzica, 2007, s. 78; Pilecka, 2003, s. 26).
Nabywanie kompetencji społecznych jest warunkowane również przez czynniki środowiskowe, w tym rodzinę, środowisko lokalne, szkołę i media.
Ze względu na tematykę tej pracy uwaga kierowana jest jednak na szkołę jako istotne miejsce kształtowania się kluczowych umiejętności społecznych, zapewniających możliwie pełne uczestnictwo w życiu. W przypadku dzieci z lekką niepełnosprawnością intelektualną szkoła staje przed trudnym za-daniem przygotowania ich do radzenia sobie w życiu i funkcjonowania w rzeczywistości społecznej.