F
unkcjonowanie dziecka na terenie szkoły i efektywność jego uczenia się zależy m.in. od poziomu motywacji do nauki szkolnej oraz poziomu lęku szkolnego. Oba te czynniki należą do kierunkowych regulacji zachowania się człowieka. Motywacja to gotowość do podjęcia określonego działania, wzbudzona potrzeba. Jest ona wypadkową dwóch czynników: użyteczności wyniku oraz subiektywnego prawdopodobieństwa jego osiągnięcia. Moty-wacja może mieć też charakter zewnętrzny lub wewnętrzny (Reykowski, 1975). W ramach motywacji zewnętrznej wyróżnia się motywację dodatnią, opartą na nagrodzie, pozytywnych wzmocnieniach, oraz motywację ujemną, polegającą na stosowaniu różnego rodzaju kar, której celem jest unikanie niepowodzeń. Motywacja wewnętrzna opiera się na rozpoznaniu własnych potrzeb i ich zaspokojeniu. Wykonanie zadania daje wówczas satysfakcję i poczucie sukcesu, kształtując tym samym poczucie własnej wartości. We-dług Myrona H. Dembo (1997) istnieją trzy elementy motywacji powiązane z samoregulacją zachowania: wartości, oczekiwania i afekty. Wartości, czyli cel uczenia się, można porównać z wymienioną wcześniej użytecznością.Oczekiwania, porównywane z subiektywnym prawdopodobieństwem osią-gnięcia wyniku, stanowią przekonanie o własnej skuteczności oraz poczuciu kontroli nad uczeniem się w szkole. Emocje, jakie wywołuje uczenie się w szkole, warunkują motywację dodatnią lub ujemną. Funkcjonowanie
dziecka w szkole może być zatem determinowane oczekiwaniem sukcesu lub chęcią uniknięcia porażki.
W celu zbadania poziomu motywacji dziecka do nauki szkolnej oraz lę-ku szkolnego zastosowano test „Ja i moja szkoła” E. Zwierzyńskiej i A. Ma-tuszewskiego (2002, s. 7). Kwestionariusz tego testu pozwala zbadać moty-wację do nauki na podstawie wartości i emocjonalnego stosunku do uczenia się w warunkach szkolnych, lecz nie analizuje oczekiwań, które mają bar-dziej złożony charakter. W teście tym w skali motywacji wyróżniono siedem podskal: ogólny stosunek do instytucji szkoły, ogólny stosunek do nauki szkolnej, stosunek do norm zachowania się w szkole, zainteresowanie lekcją, zainteresowanie uczeniem się jako czynnością polegającą na poznawaniu, stosunek do stopni i sprawdzania wiedzy, stosunek do odrabiania prac do-mowych.
Teoretyczną podstawą podskali lęku szkolnego jest koncepcja Charlesa D. Spielberga, który ujmował lęk jako emocję negatywną oraz jako stan mo-tywacyjny wynikający z względnie stałych uwarunkowań osobowościo-wych (Zwierzyńska, Matuszewski, 2002, s. 7). Wyróżnia on lęk jako:
− stan charakteryzujący się zmiennością sytuacyjną, powstający w od-powiedzi na postrzegane przez jednostkę czynniki zagrożenia w danej sytuacji;
− cechę związaną z względnie stałą dyspozycją osobowości do reago-wania niepokojem na bodźce zewnętrzne (Sosnowski, 1977, s. 349-359).
Zróżnicowany charakter lęku opisuje również M.H. Dembo (1997), wy-różniając dwa wymiary lęku egzaminacyjnego (jako specyficznego lęku szkolnego), tj. emocjonalność i niepokój. Pięć wymiarów lęku szkolnego przedstawił w swej koncepcji Erich Husslein, są nimi: wrażliwość emocjonal-na (emocjonal-napięcie, niechęć), cielesne objawy lęku, obniżenie wartości „ja” (zaniżenie samooceny, samoobwinianie się, zakłopotanie, bezradność), lęk społeczny (zakłócenie kontaktu społecznego, poczucie społecznego niepożądania i skompromitowania), uczucie zagrożenia zorientowane na przyszłość. Dwa pierwsze wymiary odnoszą się do lęku emocjonalnego o zabarwieniu nega-tywnym, pozostałe zaś ujmują go jako względnie stałą tendencję osobowości (Zwierzyńska, Matuszewski, 2002, s. 7).
W skali lęku szkolnego w teście „Ja i moja szkoła” wyróżniono czynniki, które można analizować pod kątem sytuacji wywołujących lęk oraz jego przejawów. Sytuacje szkolne wywołujące lęk zostały podzielone na dwie grupy: związane ze szkołą jako instytucją (przekroczenie reguł szkolnych, promocja, wywiadówka, ogólne) i związane z lekcją (niedostateczne
osią-gnięcia, zachowania nauczyciela, klasówki, odpytywanie, ogólne). Ze wzglę-du na sposób przejawiania się lęku wyróżniono: wrażliwość emocjonalną, cielesne oznaki lęku, obniżenie wartości „ja”, uczucie zagrożenia zoriento-wane na przyszłość.
W teście „Ja i moja szkoła” uczniowie z lekką niepełnosprawnością inte-lektualną uczęszczający do czwartej klasy szkoły specjalnej, szkoły ogólno-dostępnej i klasy integracyjnej osiągnęli następujące wyniki w skali moty-wacji, lęku szkolnego i kłamstwa (tabela 10).
Tabela 10. Porównanie średnich wyników w teście „Ja i moja szkoła” uzyskanych przez uczniów szkół specjalnych, szkół ogólnodostępnych i klas integracyjnych
Skala
Szkoła specjalna Szkoła ogólnodostępna Klasa integracyjna
M σ Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Analiza wyników badań dotyczących motywacji do nauki uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną uczęszczających do klasy czwar-tej wskazuje na jej niski poziom, bez względu na formę organizacji kształce-nia. Dzieci uczęszczające do szkoły specjalnej osiągnęły średni wynik w skali motywacji do nauki szkolnej 38,4 pkt, dzieci uczące się w klasie integracyjnej – 28,4 pkt, a dzieci ze szkoły ogólnodostępnej – 21,15 pkt.
W przypadku kategorii opisowych uzyskane przez uczniów wyniki punktowe mieszczą się w przedziale 1-4 stena, co oznacza niski poziom mo-tywacji. Przedziały uzyskanych wyników są jednak różne w poszczególnych grupach. W grupie dzieci uczęszczających do szkoły specjalnej wynosi on od 10 do 64 pkt. Interpretując wyniki punktowe w skali opisowej, można stwierdzić, że dolna granica wyników uzyskanych w tej grupie odpowiada 1. stenowi (niski poziom motywacji), natomiast górna granica – 10. stenowi (wysoki poziom motywacji). Tak duża rozbieżność pomiędzy wynikami
wskazuje na silne zróżnicowanie w zakresie motywacji do nauki w badanej grupie. W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzono, że w grupie dzieci uczących się w szkole ogólnodostępnej przeciętne wyniki mieszczą się w przedziale od 7 do 51 pkt. Stosując skalę opisową, dolną granicę wyników surowych określono na poziomie 1. stena, a górną – na poziomie 5. stena.
W grupie tej można zauważyć mniejsze zróżnicowanie uzyskanych wyni-ków, co sprawia, że w kategoriach opisowych sytuuje się ona pomiędzy niskim a przeciętnym poziomem motywacji (5.-6. sten). Podobne zróżnico-wanie występuje w grupie uczniów uczęszczających do klasy integracyjnej.
Przeciętne wyniki uzyskane przez tę grupę mieszczą się w przedziale od 8 do 54 pkt. Odniesienie wyników punktowych do skali opisowej pozwala określić dolną granicę na poziomie 1. stena, a górną – na poziomie 6. stena, co odpowiada motywacji szkolnej pomiędzy niską a przeciętną.
Analizując wyniki dotyczące motywacji do nauki szkolnej w badanych grupach, należy zauważyć, że pomimo dużych rozbieżności przeciętny wy-nik we wszystkich badanych grupach odpowiadał niskiemu poziomowi motywacji, co wskazuje na to, że wyników w obrębie górnej granicy było bardzo mało.
Wyniki w zakresie lęku szkolnego, drugiej diagnostycznej skali w ra-mach testu „Ja i moja szkoła”, są zróżnicowane w przypadku dzieci z lekką niepełnosprawnością intelektualną z uwagi na formę organizacji kształcenia.
W grupie dzieci uczęszczających do szkoły specjalnej średni wynik w skali lęku szkolnego wynosił 23,77 pkt, wśród dzieci uczących się w klasie inte-gracyjnej – 33,03 pkt, a wśród dzieci ze szkoły ogólnodostępnej – 40,02 pkt.
Odniesienie surowych wyników do ich kategorii opisowych wskazuje, że dzieci uczące się w szkole specjalnej wykazywały przeciętny poziom lęku szkolnego (6. sten). Natomiast wyniki surowe dzieci uczęszczających za-równo do szkoły ogólnodostępnej, jak i do klasy integracyjnej odpowiadały 7. stenowi, co wskazuje na wysoki poziom lęku szkolnego. Przedziały uzy-skanych wyników są zróżnicowane w badanych grupach: w grupie dzieci ze szkoły specjalnej mieszczą się w granicach od 7 do 56 pkt, a w kategoriach opisowych 3.-10. sten, co oznacza niski i wysoki poziom lęku; wśród uczniów szkół ogólnodostępnych – w granicach od 5 do 51 pkt (3.-9. sten), a wśród dzieci uczęszczających do klas integracyjnych – od 6 do 54 pkt (3.-10. sten). Można zatem uznać, że wszystkie badane grupy dzieci z lekką niepełnosprawnością intelektualną cechuje silne wewnętrzne zróżnicowanie w zakresie lęku szkolnego.
Kolejną skalą w kwestionariuszu „Ja i moja szkoła” była skala kłamstwa.
Skale kłamstwa są stosowane w narzędziach diagnostycznych
pozwalają-cych na wnioskowanie o właściwościach osób badanych na podstawie samo-opisu w celu kontrolowania źródeł zniekształcania wyników. Pozwalają one określić tendencję respondentów do przedstawiania się w lepszym świetle w celu uzyskania społecznej aprobaty. Takie wypowiedzi budzą wątpliwo-ści co do wiarygodnowątpliwo-ści wyników dla skal wławątpliwo-ściwych danego narzędzia diagnostycznego. Z tego powodu istotne w interpretacji jest ustosunkowanie się do wartości wyniku uzyskanego przez dziecko w skali kłamstwa.
W kwestionariuszu „Ja i moja szkoła” dokonano przeliczenia danych uzy-skanych w tej skali na skalę stenową, osobno dla dziewcząt i chłopców. Jako wynik progowy przyjęto wartość odpowiadającą 7. stenowi, co w wynikach surowych dla dziewcząt wynosi 13 pkt, a dla chłopców 12 pkt (Zwierzyń-ska, Matuszewski, 2002, s. 37-38).
Wyniki uzyskane w skali kłamstwa we wszystkich badanych grupach dzieci z lekką niepełnosprawnością intelektualną znajdują się poniżej warto-ści progowej. W związku z tym w interpretacji wyników w skali motywacji i lęku szkolnego nie brano pod uwagę poprawek obliczonych dla skali kłamstwa.