górna gwinea – w lesie i na plaży

Na południe od Sudanu Zachodniego leży powierzchniowo nie-wielki, ale bardzo różnorodny region Górnej Gwinei. Od południa ogranicza go Zatoka Gwinejska, zaś od wschodu wulkaniczny

19 Nie dla wszystkich. Co roku tysiące Afrykanów z południa podejmują próby nielegalnego przedostania się przez Saharę do Europy. Okupiona wielkimi wyrzeczeniami podróż często kończy się tragicznie (Brinkbäumer 2009).

Przez Sudan Zachodni i  Saharę prowadzi też szlak przemytu narkotyków (Burbank 2010).

masyw Kamerunu i wyżyna Adamawa. Panuje tam klimat pod-równikowy – wysoka temperatura utrzymuje się przez cały rok. Na południu pora sucha nie przekracza trzech miesięcy, wydłużając się, im dalej na północ. Na wyżynach i masywie, które leżą na drodze wilgotnych wiatrów znad Atlantyku (Futa Dżalon, półwysep Sierra Leone, góry Atakora), notuje się opady sięgające nawet 4000 mm, jednak na leżących w ich cieniu opadowym częściach wybrzeża oceanu jest to zaledwie ok. 1000 mm rocznie (Kubiatowicz 1967).

Podobnie jak w położonych dalej na północ regionach Afryki Za-chodniej problemem jest wzrastająca intensywność opadów (New i in. 2006). Efektem nawałnic są m.in. zniszczone drogi i budynki.

Rzeźba Górnej Gwinei jest urozmaicona. Płaskie, często zabagnione niziny nadbrzeżne rozdzielane są przez niewielkie masywy zbudowane głównie z krystalicznych skał prekambru.

Wprawdzie wysokości bezwzględne są niewielkie, ale znaczne urozmaicenie rzeźby, a zwłaszcza strome progi skalne, zapew-niają malownicze widoki. Rozcięcia erozyjne licznych rzek nadają krajobrazowi charakter zbliżony do górskiego. Wybrzeże Afryki Zachodniej to też rajskie plaże.

Rzeki regionu są w  większości krótkie. A. Gbadegesin i O. Onefeso (2008) dzielą je na rzeki spływające z masywu Futa Dżalon na zachód (m.in. Gambia) oraz płynące z północy na po-łudnie, do Zatoki Gwinejskiej (m.in. Bandama i Ouémé). Trzeci system stanowi mająca źródła w Sudanie Zachodnim Wolta. Na wielu rzekach Górnej Gwinei zbudowano tamy i elektrownie wod-ne. W wyniku spiętrzenia wód Czarnej i Białej Wolty w Akosombo w Ghanie powstał największy zbiornik zaporowy świata.

Typową formacją roślinną Górnej Gwinei są wilgotne lasy równikowe, a na obszarze o niższych opadach (od Ghany po La-gos) – wysoka, leśna sawanna. Drzewa lasu równikowego osiągają wysokość 45 m. Górne gałęzie tworzą baldachim blokujący światło niskim roślinom. Popularne skojarzenie, które określa obszary wilgotnych tropików jako „krainę urodzaju”, nie jest do końca

Świadomi i pomocni 54

prawdziwe. W takich warunkach klimatycznych substancje od-żywcze nie są gromadzone w glebie, ale natychmiast wbudowy-wane w tkankę roślinną. Jeśli teren zostanie wykarczowany, in-tensywne deszcze niemal natychmiast pozbawiają glebę cennych składników (Church 1961). Gospodarka plantacyjna i masowa wycinka drzew prowadzą do nieodwracalnych zmian w przyro-dzie. Już kilkadziesiąt lat temu zbiorowiska roślinne regionu były silnie przekształcane przez działalność człowieka (Kubiatowicz 1967). Ostojami przyrody są niezbyt rozległe powierzchniowo obszary chronione (m.in. Park Narodowy Taï na Wybrzeżu Kości Słoniowej, Park Narodowy Kakum w Ghanie (ryc. 2.10). Niestety, wiele z nich istnieje tylko na papierze. Możliwości funkcjonowania ogranicza przede wszystkim brak środków finansowych.

W parkach narodowych i rezerwatach przetrwało najwięcej gatunków ssaków. Górna Gwinea to obszar występowania wielu ga-tunków małp i innych naczelnych, takich jak pawiany, mangaby, mał-piatki, szympansy i goryle. Tereny leśne zamieszkują między innymi potężnych rozmiarów dzikie świnie i bawoły. W wodach rzek Liberii i Sierra Leone zobaczyć można karłowatą odmianę hipopotamów.

Wzdłuż wybrzeża Afryki Zachodniej i na niektórych odizo-lowanych wyspach żyją żółwie morskie, m.in. żółw zielony, oliw-kowy, szylkretowy, skórzasty i karetta. Żółwice składają jaja na piasku, czasami kilkaset w tym samym czasie. Niestety, gady i ich potomstwo narażone są na liczne niebezpieczeństwa: niszczenie przez ludzi i zwierzęta gniazd z jajami, polowania oraz efekty za-nieczyszczenia wód (zwierzęta często mylą pływające plastikowe torby z pożywieniem).

Świat żywy Górnej Gwinei jest o wiele bogatszy niż suchych regionów na północy, jednak nie wszystkie gatunki są postrzega-ne jako „sympatyczpostrzega-ne”, a wiele z nich jest niebezpiecznych. Naj-większym wężem w Afryce Zachodniej jest osiągający ponad pięć metrów długości pyton. Duże zagrożenie stanowi jadowita żmija rogata. Chociaż w strefie wilgotnej zwierzęta te występują bardzo

Świadomi i pomocni 56

licznie, trzeba mieć wprawne oko, aby odróżnić je od otoczenia.

Pojawienie się węża w wiosce nie przechodzi bez echa. Mieszkańcy zbiegają się, aby zobaczyć, jak jeden ze śmiałków próbuje zabić zwierzę. Sukces nagradzają gromkimi brawami. Wszechobecne są również jaszczurki, które bywają częstymi gośćmi w sypialni i zlewozmywaku. Stałymi mieszkańcami siedzib ludzkich są też gekony – bardzo pożyteczne, bo zjadają komary. Zagrożenie roz-noszoną przez te owady malarią jest szczególnie wysokie w strefie wilgotnej Afryki Zachodniej.

Region Górnej Gwinei jest wyjątkowo zróżnicowany et-nicznie. Odseparowane w głębi lasów grupy ludności wytworzyły najróżniejsze formy kultury i organizacji społecznej. Wobec licz-nych migracji oraz zapożyczeń ich klasyfikacja bywa przedmiotem naukowych sporów. B. Hanczka-Wrzosek, Z. Komorowski i A. Ry-biński (1985) dzielą ludy Górnej Gwinei na cztery duże grupy:

– ludy bantuidalne wschodnie (m.in. Tiw, Ibibio, Kambari) – na terenie wschodniej Nigerii i Kamerunu;

– ludy gwinejskie (m.in. Ibo, Jorubowie, ludy Akan, ludy Kru) – od Nigerii po Liberię;

– ludy Mande-fu (zmieszane z Kru i ludami bantuidalnymi zachod-nimi): Liberia, Sierra Leone, Gwinea;

– ludy bantuidalne zachodnie (m.in. Kisi, Tenda, Diola): Gwinea, Gwinea Bissau, Senegal.

Mieszkańcy Górnej Gwinei różnią się zarówno od ludów Sudanu Zachodniego, jak i tych zajmujących tereny położone dalej na wschód i południe Bantu. Ludność omawianego regionu nie ma związków z Afryką Północną. Ze względu na historię handlu niewolnikami wybrzeże Zatoki Gwinejskiej łączą natomiast dość ścisłe (i coraz częściej uświadamiane) związki kulturowe z miesz-kańcami Brazylii, Stanów Zjednoczonych, Antyli i Gujany.

W początkowym etapie handel niewolnikami był moto-rem rozkwitu królestw Górnej Gwinei, stanowiących istotną siłę gospodarczą i militarną od XVI do XIX wieku. Do najbardziej

znaczących należały królestwa: Benin, Aszanti, Ojo i Dahomej.

Ich organizacja wewnętrzna miała wiele wspólnego, gdyż zostały stworzone w ramach podobnej kultury. Jej istotnym elementem był kult przodków, który pozwolił na połączenie poszczególnych plemion i powstanie zjednoczonych państw. Autorytet władcy opierał się na przeświadczeniu poddanych, że nawiązuje on kon-takt ze zmarłymi (Asante 2007). Wymienione królestwa były też ważnymi ośrodkami artystycznymi, szczególnie w zakresie rzeźby.

Metalowe figurki i statuetki można oglądać m.in. w Metropoli-tan Museum of Art w Nowym Jorku lub w londyńskim British Museum. Po królestwach Górnej Gwinei – z powodu wilgotnego klimatu i intensywnych deszczów – zachowało się niewiele za-bytków, jednak tradycyjne metody i style budowlane stosowane są również współcześnie. Sztuka nadal stoi na wysokim poziomie, a miejscowe wyroby artystyczne (ryc. 2.11) cieszą się dużą popu-larnością również na innych kontynentach.

Inspiracje afrykańskie w sztuce