Sudan zachodni – śladami dawnych imperiów

Nazwą „Sudan” określa się szeroką na ponad 1000 kilometrów strefę pomiędzy pustynią na północy a lasami tropikalnymi na południu.

Sudan ciągnie się równoleżnikowo przez całą Afrykę; w tej książce koncentrujemy się na jego zachodniej części (od Senegalu do jeziora Czad). Północna granica regionu odpowiada izohiecie 200 mm średniego rocznego opadu, a południowa zawiera się między 1000

14 Jakkolwiek Tuaregowie od XVI wieku wyznają islam, nie ma on wiele wspól-nego z ekstremizmem salafitów i dżihadystów. Różnice dotyczą m.in. pozycji społecznej kobiety, wiary w świętych, a nawet przestrzegania postów.

Świadomi i pomocni 42

a 1200 mm (Plit 1996). Za południową granicę Sudanu przyjmuje się miejsce, gdzie zanika „letnia” pora sucha (Ratajski 1967). Im dalej na północ, tym „zimowy” okres bezdeszczowy jest dłuższy – na granicy Sahary, w Timbuktu, trwa aż dziesięć miesięcy.

Zróżnicowanie klimatyczne w połączeniu z równinną rzeźbą terenu decyduje o wyraźnej strefowości regionu. Jego północna część, gdzie opady występują wyłącznie w porze suchej i nie przekraczają 500 mm rocznie, to Sahel (Plit 1996). Typo-wą formą roślinności Sahelu jest półpustynia, ku południowi przechodząca w niską, ciernistą sawannę. Wśród pojedynczych drzew dominują kolczaste akacje. W tak mało sprzyjających rol-nictwu warunkach podstawę funkcjonowania wielu społeczności (przede wszystkim pasterskich Fulbejów, ale również Songhajów i Tuaregów) stanowi hodowla bydła. Stada podążają za deszczem i paszą z północy na południe, pokonując wraz ze swymi opie-kunami kilkusetkilometrowe dystanse. Tam, gdzie wkraczają na obszary rolnicze bądź chronione, dochodzi niekiedy do kon-fliktów między osiadłymi rolnikami a nomadami. Cały Sudan, a Sahel w szczególności, jest strefą bardzo wrażliwą ekologicznie.

Dla równowagi lokalnych systemów przyrodniczych (a w kon-sekwencji dla miejscowej ludności) katastrofalne w skutkach są zarówno susze i postępujące pustynnienie, jak i nawalne opady oraz powodzie w porze deszczowej.

Na południe od Sahelu roślinność staje się stopniowo coraz bogatsza. Sawanna ciernista ustępuje miejsca trawiastej, nazy-wanej również niską, która jest najbardziej typowym obszarem Sudanu (Ratajski 1967). Charakterystycznymi drzewami tej stre-fy są baobaby, wyróżniające się potężnym, zgrubiałym pniem (ryc. 2.7). Ich owoce są jadalne, kora może być wykorzystywana jako opał, a rozłożyste gałęzie dają cień. Ku południowi sawanna niska przechodzi w sawannę wysoką, a w końcu – stopniowo – w formacje leśne. Zmiany te nie wszędzie są łatwo zauważalne w terenie, bo im więcej opadów, tym intensywniej rozwija się

Świadomi i pomocni 44

rolnictwo. Naturalne formacje roślinne ustępują miejsca polom, a dalej na południu – również wysokotowarowym plantacjom.

Sieć rzeczna w strefie Sudanu jest bardzo rzadka, a większość cieków i zbiorników wodnych ma charakter sezonowy. Wyjątek stanowi Niger, jedna z największych rzek Afryki. Liczy sobie 4160 kilometrów, wypływa z wyżyny Futa Dżalon w Gwinei. Kieruje się ku północnemu wschodowi, tworzy rozległą deltę wewnętrzną w okolicach Mopti (Mali), a następnie szerokim łukiem dotyka granic Sahary w okolicach Timbuktu. Zawróciwszy na południo-wy wschód, uchodzi do Zatoki Gwinejskiej na terenie Nigerii¹⁵. Poniżej Bamako Niger jest prawie w całości żeglowny, chociaż duże wahania poziomu wód mogą unieruchomić większe jednostki w porze suchej. Na terenie Mali i Nigru rzeka stanowi ważny szlak transportowy, a jej dolina jest najżyźniejszym i bardzo intensyw-nie wykorzystywanym obszarem rolniczym. Stanowi rówintensyw-nież znaczące centrum różnorodności biologicznej. W dolinie Nigru zidentyfikowano szereg tzw. Important Bird Areas – obszarów o dużym znaczeniu przyrodniczym, ale również znaczącym poten-cjale dla turystyki ornitologicznej. Na przykład w rejonie Lac Débo w wewnętrznej delcie Nigru zidentyfikowano blisko 40 gatunków – w tym siedem gatunków czapli, kormorany i pelikany – świad-czących o kondycji ekologicznej i randze obszaru¹⁶. Nad Lac Débo doliczono się 260 tysięcy czapelek złotawych oraz 272,5 tysiąca cyranek (Important Bird Areas factsheet: Lac Débo – Lac Oualado Débo 2012). Drugą dużą rzeką omawianego obszaru jest Senegal (1080 kilometrów), wypływający z wyżyn Gwinei i uchodzący do

15 W  delcie Nigru znajdują się bogate złoża ropy naftowej. Jej eksploatacja oprócz szkód dla środowiska jest również przyczyną strajków, zamachów i porwań.

16 Ang. trigger species. Zgodnie z  metodologią BirdLife International identy-fikowane są gatunki zagrożone w skali światowej, gatunki o ograniczonym zasięgu występowania, gatunki stadne oraz gatunki związane z konkretnym biomem.

Atlantyku w okolicach Saint Louis. Podobnie jak w przypadku Nigru dolina rzeki stanowi ważne centrum bioróżnorodności, a mokradła w jej dolnym biegu są istotnym przystankiem na trasie ptaków migrujących.

Na północno-wschodnim krańcu regionu położone jest bez-odpływowe jezioro Czad. Dawniej jego powierzchnia podlegała okresowym wahaniom zależnym od dostawy wody, ale od lat sześćdziesiątych XX wieku jezioro systematycznie wysycha. Ze względu na niskie opady, a jednocześnie zwiększone zapotrzebo-wanie na wodę w rolnictwie powierzchnia zbiornika zmniejszyła się w ciągu ostatnich 35 lat o 95 procent (u progu nowego mile-nium szacowano ją na 1,5 tys. km²) (Africa. Atlas of our changing environment 2008).

Intensywne konkurowanie o stosunkowo skąpe zasoby przy-rodnicze sprawia, że w Sudanie Zachodnim liczba dużych ssaków jest niepomiernie niższa aniżeli w podobnych pod względem kra-jobrazowym regionach Afryki Wschodniej. F. Plit (1996) jako główne przyczyny ubożenia flory i fauny wskazuje:

– kłusownictwo,

– wycinanie i wypalanie drzew na potrzeby rolnictwa oraz na opał, – nadmierny wypas zwierząt,

– erozję ziemi,

– zbyt intensywne połowy, – wzrost populacji ludności.

Niemniej w Sudanie Zachodnim istnieją jeszcze obszary (w większości objęte ochroną), gdzie występują gepardy, kilka gatunków gazeli, słonie, żyrafy, a nawet – bardzo już nieliczne – lwy (patrz rozdział 3). Optymizmem napawa to, że w niektórych rejonach populacja zwierząt rośnie (patrz rozdziały 3 i 4). Park Narodowy Mole w Ghanie i Ranch de Nazinga w Burkina Faso to miejsca, gdzie spotkanie ze słoniem (a raczej ich stadem) jest praktycznie pewne. Podczas obserwacji wskazana jest jednak duża ostrożność. Słonie mają silny instynkt opiekuńczy, więc próba

Świadomi i pomocni 46

pogłaskania młodych, wydawałoby się, bezbronnych słoniątek może zakończyć się poważnymi obrażeniami lub śmiercią. Zwie-rzęta budzą respekt również wśród lokalnej ludności. W wioskach w rejonie ich występowania buduje się specjalne systemy ostrze-gawczo-straszące (np. na południu Burkina Faso funkcję tę pełnią rozwieszone na linach blaszane talerze). Mają one chronić ludzi przed stratowaniem, gdyż słonie mają w zwyczaju napadanie na osady w poszukiwaniu żywności. Rozwój turystyki jest jednym z narzędzi, które mogą przyczynić się do ograniczenia konfliktów między ludźmi a zwierzętami i tym samym wesprzeć ochronę przyrody (patrz rozdział 4).

Z pozoru ubogi i monotonny Sudan Zachodni odegrał bar-dzo ważną rolę w historii Afryki Zachodniej. Jak twierdzi S. Sza-frański (1996), bodźce do rozwoju gospodarczo-społecznego regionu pochodziły z północy i wschodu kontynentu. Zmiany klimatu i osuszanie się Sahary na przełomie III i II wieku p.n.e.

doprowadziły do migracji ludności zamieszkującej ten obszar na południe, w rejony zajęte przez ludność czarną. Wraz ze wzrostem populacji społeczeństwo zaczęło się rozwarstwiać, tworzyły się ośrodki władzy i organizacje ponadplemienne. Wykształcił się podział pracy (m.in. na kowali, tkaczy, garncarzy). Ważną rolę w rozwoju obszarów położonych na południe od Sahary odegrała wymiana handlowa z Afryką Północną (eksport złota, niewol-ników, skóry, pachnideł; import broni, koni, tkanin). Była ona bodźcem do podjęcia wysiłków zmierzających do rozszerzenia zasięgu terytorialnego władz oraz do budowania struktur orga-nizacyjnych i wojskowych zapewniających trwałość kontroli nad prowadzonym handlem.

W średniowieczu na terenie Sudanu funkcjonowały silne państwa – imperia Ghany i Mali oraz królestwa Songhaj i Mossi.

Utrzymywały one relacje handlowe z wybrzeżem Morza Śródziem-nego i Europą. Saharę przemierzały liczne karawany wiozące towary z miast handlowych nad Nigrem, takich jak Timbuktu czy Gao.

Najstarsze z wymienionych, Imperium Ghany, zostało zało-żone przez lud Soninke na przełomie VII i VIII wieku, a jego pełny rozkwit przypadł na XI wiek. Zajmowało tereny między pustynią a rzekami Niger i Senegal. Jego stolicą było Kumbi Saleh, liczące w latach świetności nawet kilkanaście tysięcy mieszkańców. Kupcy Soninke handlowali złotem z Arabami, od których przejęli religię, stając się pierwszymi wyznawcami islamu w Afryce Zachodniej (Tymowski 1996).