Gminny program opieki nad zabytkami

Artykuł 87 u.o.z.o.z. zobowiązuje jednostki samorządu terytorialnego do opracowywania i przyjmowania programu opieki nad zabytkami. Cele uchwalenia tego dokumentu podaje również u.o.z.o.z. Należą do nich w szczególności (art. 87 ust. 2 u.o.z.o.z.):

1. włączenie problemu ochrony zabytków do zadań strategicznych, 2. uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków,

238 Gminny program rewitalizacji, s. 120.

239 Ibidem, s. 113.

119

3. powstrzymanie procesów degradacji zabytkowej tkanki,

4. realizacja zadań ukierunkowanych na zwiększenie atrakcyjności zabytków regionu,

5. minimalizacja sytuacji konfliktowych z właścicielami zabytków,

6. podejmowanie działań ukierunkowanych na tworzenie nowych miejsc pracy w sektorach związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego.

Gminny program opieki nad zabytkami miasta Łodzi na lata 2014–2017241 (dalej: GPOnZŁ 14–17) był pierwszym tego rodzaju dokumentem uchwalonym przez łódzki samorząd.

Należy mieć na uwadze to, że u.o.z.o.z. nie określa dokładnie treści programu ani też dokładnej procedury jego przygotowania242, jednak (…) dla efektywnego

wykonywania zadań [GPOnZ] niezbędne jest prowadzenie spójnej polityki państwa i samorządu terytorialnego243. Struktury, formy i metody opracowania GPOnZŁ opierają się w głównej mierze na wytycznych rekomendowanych przez Narodowy Instytut Dziedzictwa (dalej: NID) – Gminny program opieki nad zabytkami. Poradnik

Metodyczny244. Dzięki przedstawionym w nim fazom przygotowania programu można wyznaczyć przebieg sporządzania GPOnZŁ:

1. faza poznawcza – analiza i przedstawienie w programie ogólnej charakterystyki krajobrazu miasta, diagnoza zasobu i stanu zachowania układów typologicznych oraz stanu ochrony;

2. faza analiz i wniosków – przedstawienie w programie analizy SWOT dziedzictwa kulturowego miasta, określającej mocne i słabe strony oraz szanse i zagrożenia;

3. faza programowania – wyznaczenie w programie celu strategicznego, celów operacyjnych, kierunków działań i zadań.

Zgodnie z wytycznymi NID przedmiotem opracowania ma być dziedzictwo kulturowe w granicach administracyjnych gminy, co nie zostało wzięte pod uwagę

241 Uchwała nr XCVI/2002/14 Rady Miejskiej z dn. 22 października 2014 r. w sprawie przyjęcia Gminnego

programu opieki nad zabytkami miasta Łodzi na lata 2014–2017 (Dz.Urz. Woj. Łódz. z 2014 r. poz. 4429;

dalej: GPOnZŁ).

242 K. Zalasińska, Prawna ochrona…, op. cit., s. 178.

243 M. Mączyński, Znaczenie aktywności i samorządów lokalnych w zakresie ochrony i opieki nad

zabytkami dla budowania tożsamości społeczności lokalnych w dobie globalizacji [w:] Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, pod red. P. Dobosza, K. Szepelak, W. Górnego, Kraków 2015,

s. 101.

244 Gminny program opieki nad zabytkami. Poradnik metodyczny, oprac. T. Błyskosz, A. Fortuna-Marek, E. Jagielska et al.

120

w założeniach łódzkiego programu. GPOnZŁ obejmuje obszar 1 400 ha nazwany strefą wielkomiejską, który – zgodnie z przeprowadzonymi analizami – został uznany za najbardziej cenny i wymagający szczególnej ochrony. Nie oznacza to, że poza wyznaczoną strefą nie znajdują się obiekty zabytkowe – nie zostały one po prostu ujęte w GPOnZŁ i zadania w nim zawarte ich nie dotyczą. Z jednej strony można uznać to za słabą stronę programu – skupienie się na strefie wielkomiejskiej oznacza pozostawienie zabytków poza granicami strefy samym sobie, szczególnie w przypadku miejsc, gdzie nie obowiązują jeszcze m.p.z.p. Z drugiej strony w zawiązku z rozwijaniem się miasta na zewnątrz, w wyniku którego centrum pustoszeje (w śródmieściu wiele zabytkowych kamienic jest dziś nieużytkowanych), zwrócenie uwagi na potrzebę utworzenia zintegrowanego systemu działań ukierunkowanych na rozwój miasta „do wewnątrz”245, w tym zadań z zakresu opieki nad zabytkami, wydaje się mieć sens. Pozwoli to skupić działania na centralnej części miasta i zapobiec jego „rozlewaniu się”, pozostawiając jednak możliwość stopniowego „przesuwania” rewitalizacji na dalsze tereny.

GPOnZŁ wprowadził nowoczesne podejście do dziedzictwa, które ma polegać na zauważeniu w nim czynnika rozwojowego, m.in. rozwoju regionu, turystyki, użytkowego wykorzystania zabytków itp. Ta nowoczesność ma się również przejawiać w podejściu do ochrony zabytków – nie ogranicza się jej już do poszczególnych obiektów, tylko skupia się na ochronie historycznej tkanki miasta.

Celem strategicznym GPOnZŁ jest więc odnowa obszaru strefy wielkomiejskiej. Do celów operacyjnych zaliczono246:

1. Zachowanie i ochronę historycznej struktury miasta oraz obiektów zabytkowych. Zadania składające się na ten cel są ukierunkowane na zmniejszenie degradacji zabytków, wsparcie właścicieli zabytków oraz budowanie klimatu społecznej akceptacji dla idei ochrony dziedzictwa.

2. Edukację i promocję dziedzictwa kulturowego służącą zwiększeniu świadomości jego znaczenia oraz budowaniu tożsamości lokalnej. W tym celu zadania ukierunkowano na upowszechnienie wiedzy o dziedzictwie Łodzi. 3. Aktywne, zintegrowane zarządzanie zasobem dziedzictwa kulturowego

miasta. Zadania w ramach tego celu opracowano z myślą o procesie rewitalizacji, o włączeniu problemów ochrony zabytków do strategicznych

245 GPOnZŁ, s. 6.

121

zadań władz miasta oraz utworzeniu polityki konserwatorskiej i programów konserwatorskich.

Liczba zadań do realizacji w ramach wszystkich opisanych celów operacyjnych wynosi łącznie 65. Wszystkie zadania skupiają się na rewitalizacji historycznego centrum miasta za pomocą poprawy stanu zachowania zabytkowych obiektów – także tych, które znajdują się w rękach prywatnych – oraz estetyki ulic dzięki wprowadzeniu wytycznych w zakresie urządzeń reklamowych, iluminacji budynków i wyglądu witryn. Rewitalizacji ma również pomóc zwiększenie świadomości lokalnych mieszkańców, jeśli chodzi o historię Łodzi jej zabytki. Cel ten ma zostać osiągnięty dzięki materiałom edukacyjnym, konferencji oraz nowo utworzonej internetowej mapie zabytków. Nacisk na edukację, w tym na budowanie tożsamości lokalnej, jest istotny, bowiem dotyczy grupy ludzi, których działalność oddziałuje bezpośrednio na zabytki. Ciekawy wydaje się ostatni cel, jakim jest aktywne zarządzanie zasobem dziedzictwa kulturowego, które wpisuje się w model konstruowania dziedzictwa247. Bez elementów takich jak planowanie czy zarządzanie zabytki mogą funkcjonować jedynie jako pozbawione znaczenia dla teraźniejszości

zasoby historyczne248.

Plan, pomimo deklarowanego wspierania właścicieli w spełnianiu obowiązków nałożonych na nich przez u.o.z.o.z., nie zmienia znacząco ich pozycji – większość działań dotyczy zabytków pozostających w rękach gminy. Owszem, zauważalny jest wzrost miejskich funduszy przeznaczanych na remonty prywatnych obiektów zabytkowych, jednak pieniędzy jest wciąż za mało, by zaspokoić potrzeby remontowe w przypadku prywatnych zabytków249. Pomocą ze strony miasta dla prywatnych właścicieli zabytkowych nieruchomości jest zwolnienie z podatku od nieruchomości, pod warunkiem że właściciele przeprowadzili w danym roku remont elewacji, prace konserwatorskie, restauracyjne lub rewitalizacje250. Osób korzystających z tej możliwości jest coraz więcej – w 2012 roku łączna kwota zwolnienia z podatku od nieruchomości wyniosła w Łodzi ponad 61 mln zł, a w roku 2015 już ponad 171 mln zł251.

Gminny program opieki nad zabytkami na lata 2018–2021 jest na etapie

przygotowywania, jednak główne cele programu się nie zmieniły. Zadania nadal

247 Ibidem, s. 48.

248 S. Latocha, Dwory nad Wolbórką – rekonesans i planowanie dziedzictwa [w:] Dwór. Ponowoczesne

przygody idei i formy, pod red. P. Cichoń i S. Latochy, Łódź 2016, s. 74.

249 W roku 2016 – 3,5 mln zł (wartość złożonych wniosków – 11,2 mln zł), 2015 – 2,5 mln zł, 2013 – 1,6 mln zł (wartość złożonych wniosków – 12 mln zł).

250 Raport o stanie miasta, op. cit., s. 33.

122

koncentrują się na zachowaniu zabytków oraz ich ochronie, na edukowaniu społeczeństwa i zintegrowanym zarządzaniu łódzkim dziedzictwem. Opinie uczestników konsultacji społecznych na temat projektu są zdecydowanie pozytywne (40%) i pozytywne (60%)252.

Podsumowanie

Strategie rozwoju czy RPO mają na celu przede wszystkim wspieranie infrastruktury regionu, ochronę środowiska oraz walkę z ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Ochrona dziedzictwa schodzi na zdecydowanie dalszy plan – ma być wartością dodaną poszczególnych projektów. Nawet zaplanowane działania rewitalizacyjne zabytkowych obiektów stanowią tylko część procesu rewitalizacji. Zwrócenie zatem na nią uwagi, jeśli chodzi o renowację zabytków, w gminnym i wojewódzkim programie opieki nad zabytkami umożliwia osiągnięcie celów zawartych w strategii rozwoju zarówno całego województwa, jak i samej Łodzi – skoncentrowanie w niej działań rewitalizacyjnych jest elementem rozwoju całego regionu.

Dokumenty opracowywane na poziomie krajowym czy regionalnym ze zrozumiałych względów charakteryzują się dużym stopniem ogólności. W odniesieniu do ochrony lokalnego dziedzictwa istotne są więc dokumenty przygotowywane właśnie na poziomie gminy. Obowiązujący w latach 2014–2017 Gminny program opieki nad

zabytkami miasta Łodzi był pierwszym tego typu przedsięwzięciem. Jak pokazuje

doświadczenie, nowo tworzone dokumenty bazują na poprzednich, dlatego tak ważne jest, aby podstawą pierwszego z nich były rzetelnie przeprowadzone badania i analizy, a sam program powinien uwzględniać specyfikę miasta i jego potrzeby.

Wszystkie dokumenty strategiczne dotyczące zarówno województwa łódzkiego, jak i samej Łodzi nastawione są na wciąż postępującą i efektywną rewitalizację. Wartość dofinansowania prowadzonych w mieście działań rewitalizacyjnych, w tym prac konserwatorskich i restauratorskich przy zabytkowych nieruchomościach, w 2017 roku wyniosła 980,7 mln zł253. W raporcie ujęto również działania rewitalizacyjne

252 Raport z konsultacji społecznych dotyczących projektu Gminnego programu opieki nad zabytkami

miasta Łodzi na lata 2018–2021, s. 2

123

podejmowane przez podmioty prywatne – wydano pozwolenia na remonty 71 zabytkowych kamienic, 9 oficyn i 8 zespołów pofabrycznych254.

Dokumenty strategiczne funkcjonujące na poziomie krajowym, wojewódzkim i gminnym są istotnym elementem polityki rozwoju poszczególnych jednostek terytorialnych. Powinny one zwracać uwagę również na kwestie ochrony zabytków i opieki nad nimi. Opracowywanie treści poświęconych tej tematyce należy powierzać specjalistom w dziedzinie ochrony zabytków – wprowadzenie nieprzemyślanych zapisów dotyczących ochrony zabytkowej substancji na danym terenie może skutkować jej utratą. W gminnych dokumentach strategicznych szczególne miejsce zajmuje rewitalizacja. Zadania z nią związane obejmują również ochronę zabytków. Rewitalizacja Łodzi została podzielona na kilka sukcesywnie realizowanych etapów255.

Ważną kwestią jest również monitorowanie i ocenianie postępów we wdrażaniu poszczególnych zaplanowanych w dokumentach zadań. Dzięki bieżącej ewaluacji można określić skuteczność procesu rewitalizacji i jego efektywność.

254 Ibidem, s. 156.

255 Między innymi zakończona rewitalizacja Księżego Młyna, nowego centrum Łodzi, ul. Ogrodowej, ul. Gdańskiej.

124