Handel miĊdzynarodowy

2.2.1. Charakterystyka obszaru problemowego

PowaĪnym wyzwaniem dla analizujących handel w sektorze rolno- -ĪywnoĞciowym za pomocą modeli DSGE jest coraz wiĊksza liczba dwustron-nych umów handlowych, w ramach których czĊsto wprowadzane są nowe stawki celne i kontyngenty handlowe. W wiĊkszoĞci przypadków presja cenowa zagra-nicy na rynki UE nie wynika ze zobowiązaĔ taryfowych WTO, ale związana jest z preferencyjnymi umowami handlowymi. Wysoce zróĪnicowany charakter, zwáaszcza dwustronnych umów handlowych z Unią Europejską, stwarza powaĪ-ne problemy z danymi odnoĞnie np. przepáywów handlowych, jak równieĪ ze

zdefiniowaniem produktów ujĊtych w umowach. Warto podkreĞliü, Īe ten obszar problemowy jest traktowany jako najwaĪniejszy, z punktu widzenia wagi pro-blemów związanych z przyszáoĞcią i rozwojem sektora rolno-ĪywnoĞciowego w wielu krajach. Badania nad tym obszarem koncentrują siĊ przede wszystkim na takich zagadnieniach, jak: ceny Ğwiatowe, liberalizacja handlu i skutki reform negocjowanych w ramach WTO, a takĪe oddziaáywanie szoków.

W analizach dotyczących funkcjonowania sektora rolno-ĪywnoĞciowego z wykorzystaniem modeli DSGE waĪnym zagadnieniem moĪe byü zmiennoĞü cen produktów rolnych. Przedmiotem zainteresowania mogą byü w szczególno-Ğci silne wahania cenowe wystĊpujące w sektorze rolnym i ich wpáyw na stabil-noĞü dochodów rolników oraz interakcje cenowe pomiĊdzy róĪnymi dziaáami rolnictwa. Kolejną moĪliwą aplikacją modeli DSGE moĪe byü analiza zmienno-Ğci Ğwiatowych cen produktów rolnych z uwzglĊdnieniem takich czynników, jak: rola krajów wschodzących, zmiana nawyków Īywieniowych, wzrost zapo-trzebowania na energiĊ związany z boomem na biopaliwa, niekorzystne warunki pogodowe, spekulacje [Benjamin i in. 2009], polityka rolna [Chantreuil i in.

2008] oraz wielkoĞü stanów zapasów koĔcowych [Meyers 2008]. Analizie pod-dawana moĪe byü równieĪ wraĪliwoĞü cen na róĪne czynniki [Heckelei i in.

2002]. MoĪna teĪ ograniczaü analizĊ do cen wybranych produktów rolnych, np.

pszenicy [Listorti i Esposti 2008], woáowiny [Banse i Grethe 2006] czy ryĪu [Wailes 2005]. Wiele opracowaĔ dotyczy ksztaátowania siĊ cen Ğwiatowych.

MoĪna badaü wpáyw wzrostu Ğwiatowych cen towarów na aktywnoĞü ekono-miczną i poziom dobrobytu gospodarstw domowych w wybranych krajach, a takĪe moĪliwe reakcje polityczne na tego rodzaju szoki [Conforti i Sarris 2009]. Przykáadowo, skutki wzrostu cen produktów rolnych moĪna badaü w celu znalezienia najlepszej z moĪliwych polityki poprawy bilansu handlowego dane-go kraju [Stoeckel i Higgs 1988].

Kolejnym zagadnieniem w ramach obszaru problemowego handel miĊ-dzynarodowy jest ocena wpáywu liberalizacji handlu na rynki rolne wybranych krajów. Modele DSGE mogą byü wykorzystywane w badaniach w celu oceny wpáywu liberalizacji na rynki rolne Unii Europejskiej lub wpáywu umów dwu-stronnych miĊdzy paĔstwami lub grupami paĔstw. Przykáadami moĪliwych ba-daĔ są analizy skutków liberalizacji handlu w kontekĞcie polityki regionalnej i reformy WPR [Wieck i in. 2006] czy teĪ w odniesieniu do wybranych rynków rolnych [Grethe i in. 2008], skutków dwustronnej liberalizacji handlu miĊdzy UE a krajami Mercosur [Weissleder i in. 2008], skutków liberalizacji handlu w paĔstwach basenu Morza ĝródziemnego, Turcji i UE [Bayar i in. 2000], skut-ków liberalizacji handlu w Tunezji [Ferjani 2003], skutskut-ków deregulacji rynku kukurydzy w RPA [van Schoor 2005] czy skutków liberalizacji rynku ryĪu

[Weerahewa 2006]. Badania mogą mieü teĪ charakter bardziej ogólny i nie kon-centrowaü siĊ na Īadnym z konkretnych paĔstw. Przykáadowo moĪna badaü skutki bezcáowego i wolnego od kwot dostĊpu do rynków przez kraje niskoro-zwiniĊte [Vanzetti i Peters 2009], czy teĪ ogólnie skutki liberalizacji handlu pro-duktami rolnymi wobec polityki Ğrodowiskowej [Glebe i Latacz-Lohmann 2004]. Badania tego typu dotyczą rynków konkretnych produktów rolnych lub caáej gospodarki z wyszczególnionym sektorem rolnym.

Badania w obszarze handlu miĊdzynarodowego, mające charakter ogól-ny lub dotyczące konkretogól-nych paĔstw, prowadzone mogą byü równieĪ pod ką-tem oceny skutków reform proponowanych przez ĝwiatową OrganizacjĊ Handlu (WTO), które są przedmiotem negocjacji w ramach Rundy Doha. NaleĪą do nich: cáa optymalne, wsparcie krajowe czy konkretne porozumienia handlowe.

JeĞli chodzi o RundĊ Doha, rozpatrywaü moĪna dwie moĪliwoĞci jej za-koĔczenia: zwiĊkszenie dostĊpu krajów niskorozwiniĊtych do rynków krajów bogatych OECD z 97% do 100% i zmniejszenie liczby produktów wraĪliwych i specjalnych z 5% do 1% pozycji taryfowych [Bouet i in. 2006]. WĞród poten-cjalnych tematów badaĔ, nieukierunkowanych na analizĊ konkretnych paĔstw, naleĪy wymieniü: badanie ewaluacyjne barier handlowych z naciskiem na kwe-stie rolnictwa i dynamiki [Decreux i Valin 2007] oraz próbĊ okreĞlenia formuáy do obliczania cáa i wielkoĞci dopáat, specyficznych dla danych sektorów, które mogáyby byü wykorzystywane w analizach róĪnych projektów optymalnej poli-tyki [Beghin i Karp 1990], a takĪe analizy scenariuszy reformy handlu w zakre-sie róĪnego poziomu wsparcia krajowego [Rae i Strutt 2003]. Idąc dalej, moĪna szacowaü wysokoĞü ceá optymalnych na krajowe rynki produktów rolnych, przyjmując za kryterium efektywnoĞü ekonomiczną [Beghin i Karp 1986].

Badając zakres wsparcia krajowego, modele DSGE moĪna wykorzystaü w ana-lizach efektywnoĞci ochrony sektorów krajowych wskutek wykonania danych umów preferencyjnych [Antimiani i Salvatici 2005]. Problemy podejmowane w badaniach dotyczyü mogą trzech najwaĪniejszych czáonków WTO, tj.: Unii Europejskiej, USA [Beghin i Fabiosa 2002] oraz Chin [Fuller i in. 2001a; Fuller i in. 2001b oraz Fang i Babcock 2003]. Opracowania dotyczące UE zawieraü mogą przykáadowo wyniki analizy rynków rolnych w kontekĞcie dalszej libera-lizacji handlu, przedstawionej w ramach rundy WTO i w planie Harbisona⁴ [Wieck i in. 2003] lub teĪ liberalizacji handlu z perspektywy zdolnoĞci równo-waĪenia europejskiej polityki rolnej oraz wyników rundy negocjacyjnej Doha [Britz i in. 2005]. Skutki porozumieĔ handlowych moĪna badaü takĪe w odnie-sieniu do innych gospodarek, na przykáad Ekwadoru [Ludena i Wong 2006]

4 Plan Harbisona dotyczyá zmniejszenia wsparcia sektora rolnego o 60% w okresie 5 lat.

i Kanady [Hazledine 1989]. MoĪna badaü skutki lokalnych porozumieĔ o wolnym handlu na gospodarkĊ i rolnictwo w tych krajach, takĪe z perspekty-wy, co warte podkreĞlenia, organizacji przemysáowych. Ciekawym, moĪliwym kierunkiem badawczym jest szacowanie wpáywu redukcji ceá na produkty rolne w wybranych krajach na strukturĊ i poziom ich dobrobytu [Lee i in. 2009].

Modele DSGE są uznawane za najlepsze z dostĊpnych narzĊdzi modelowa-nia skutków zdarzeĔ wywoáujących szoki rynkowe. Badamodelowa-nia z wykorzystaniem modeli DSGE mogą obejmowaü wystąpienie takich szoków, jak: choroby (np. BSE, ptasia grypa, pryszczyca i inne), a takĪe bioterroryzm i kryzysy w sekto-rach nierolniczych. Pojawienie siĊ choroby BSE pod koniec roku 2000 spowodo-waáo wprowadzenie na caáym Ğwiecie ograniczeĔ w handlu bydáem i woáowiną pochodzącą z UE i w rezultacie zahamowaáo eksport produktów miĊsnych. Obawy konsumentów o bezpieczeĔstwo dostarczanych na rynek produktów miĊsnych do-prowadziáy do 40-procentowego spadku spoĪycia woáowiny w Europie i obniĪenia cen. W tym kontekĞcie modele DSGE moĪna wykorzystywaü do kompleksowej analizy wpáywu choroby BSE na Ğwiatowy handel miĊsem i jego ceny [Morgan 2001]. Z ich uĪyciem moĪna równieĪ badaü wpáyw wybuchu ptasiej grypy na sek-tor rolny i inne seksek-tory w wybranych krajach, uwzglĊdniając ograniczoną podaĪ paszy oraz oddziaáywanie ptasiej grypy na zagregowane miary, jak np. dochód go-spodarstwa rolnego i wydatki konsumenta na ĪywnoĞü [Brown i in. 2007]. Wyko-rzystując modele DSGE, analizowaü moĪna takĪe ekonomiczne skutki pryszczycy w wybranych krajach [Hsu i in. 2005], skutki bioterroryzmu w sektorze rolno-ĪywnoĞciowym wybranych krajów [Huff i in. 2003], czy wpáyw kryzysu na rynku miedzi na rolnictwo wybranych krajów [Lofgren i in. 2002].

2.2.2. Model INRA i UMR SMART

Budując modele dynamiczne CGE z racjonalnymi i niedoskonaáymi oczekiwaniami, naukowcy z francuskiego Narodowego Instytutu BadaĔ Rolni-czych INRA i UMR SMART ocenili rolĊ zaáoĪeĔ w kontekĞcie dynamicznego modelowania róĪnych kierunków polityki rolnej. Wyniki tych analiz zaprezen-towano na XXVII Konferencji MiĊdzynarodowego Stowarzyszenia Ekonomi-stów Rolnictwa w Pekinie w 2009 [Femenia i Gohin 2009].

WiĊkszoĞü modeli CGE, wykorzystywanych obecnie do oceny skutków polityki wobec sektora rolno-ĪywnoĞciowego, to modele statyczne lub mające pozorne znamiona modeli dynamicznych, albowiem nie uwzglĊdnia siĊ w nich ani miĊdzyokresowych decyzji podmiotów gospodarczych odnoĞnie inwestycji i oszczĊdnoĞci, ani róĪnych schematów oczekiwaĔ. Budowa schematów ocze-kiwaĔ rolników i ogólnie wszystkich podmiotów gospodarczych jest szeroko

dyskutowana w literaturze. ZaáoĪenie racjonalnoĞci oczekiwaĔ jest czĊsto wyko-rzystywane ze wzglĊdu na swoją zbieĪnoĞü z innymi zaáoĪeniami, lecz nie uwzglĊdnia ono kosztów związanych ze zbieraniem i przetwarzaniem informacji rynkowej. JeĞli informacja ta jest zbyt droga, podmioty mogą mieü prostsze schematy oczekiwaĔ, co prowadzi do rozbieĪnego cyklu w modelu pajĊczyny.

Ta endogenicznoĞü ryzyka rynkowego jest czĊsto wymienianym argumentem dla poparcia koncepcji liberalizacji handlu. Dlatego kwestią kluczową jest wie-dza, czy wprowadzenie dynamiki i oczekiwaĔ do modelu CGE, w celu oceny polityk wobec sektora rolno-ĪywnoĞciowego, wiązaü siĊ bĊdzie ze znaczącym endogenicznym ryzykiem rynkowym, a takĪe, czy wyniki statyczne modelu bĊ-dą speániaáy zaáoĪenia.

Prace rozpoczĊto od statycznego modelu CGE budując dalej modele dy-namiczne CGE z racjonalnymi i niedoskonaáymi oczekiwaniami. Oceniono sce-nariusz caákowitej liberalizacji handlu produktami rolno-ĪywnoĞciowymi przez kraje rozwiniĊte. Okazaáo siĊ, Īe model dynamiczny z racjonalnymi oczekiwa-niami prowadzi do podobnych rezultatów jak model statyczny: rynki zmieniają siĊ liniowo w kierunku stanu stacjonarnego, co nawiązuje do sytuacji statycznej po szoku. Z drugiej strony, w sytuacji niedoskonaáych zaáoĪeĔ, rozwaĪany sce-nariusz polityki handlowej prowadzi do endogenicznych rynkowych fluktuacji, które są waĪniejsze od oczekiwaĔ, biorących pod uwagĊ kilka przeszáych infor-macji, a z czasem mogą byü coraz wyĪsze, co prowadzi do rozchodzenia siĊ sys-temów dynamicznych, jeĞli oczekiwania są nierealne. PodejĞcie CGE ujawnia takĪe wiele efektów zwrotnych odnoĞnie rywalizujących ze sobą sektorów, de-cyzji inwestycyjnych i zmiennoĞci rynków. Innymi sáowy, jeĞli nawet informa-cja jest droga i agenci formuáują niedoskonaáe oczekiwania, konsekwencje záych decyzji są absorbowane poprzez dostosowanie wielu powiązanych rynków.

Autorzy byli jednak ostroĪni w formuáowaniu ogólnych rekomendacji politycz-nych, poniewaĪ rozwiniĊte modele opieraáy siĊ raczej na uproszczonych zaáoĪe-niach. Przykáadowo: zaáoĪono doskonaáe rynki kapitaáu finansowego, wyáączo-no awersjĊ do ryzyka podmiotów gospodarczych, skupiowyáączo-no siĊ na analizie ryn-ków zbóĪ uprawnych, pominiĊto rolĊ zapasów, istnienie egzogenicznego ryzyka oraz niektóre instrumenty polityki, np. zapasy publiczne.

Wyniki badania pozwoliáy sformuáowaü interesujące sugestie w kontekĞcie obecnej debaty o polityce rolno-ĪywnoĞciowej. Skutki na rynku statycznym, sy-mulowane przez obecne modele, okazują siĊ byü zgodnymi z wynikami dyna-micznego modelowania polityk rolnych i wiĊkszoĞcią schematów oczekiwaĔ.

Endogeniczne fluktuacje rynkowe istnieją, lecz są ograniczone przez wiele efek-tów zwrotnych. Projekt polityki, zakáadający bezpoĞrednią interwencjĊ rynkową lub proĞciej, dostarczanie informacji, powinien uznawaü istnienie tych efektów.

Podsumowując, model DSGE umoĪliwiá rozwaĪenie kompletnego scena-riusza liberalizacji handlu na rynkach zbóĪ w krajach rozwiniĊtych. Wykazano, Īe wyniki statyczne są zgodne ze specyfikacjami dynamicznymi i wiĊkszoĞcią sformuáowanych planów. Liberalizacji handlu mogą towarzyszyü endogeniczne wahania rynkowe, spowodowane báĊdami w oczekiwaniach. Jak wskazują wy-niki analizy, wahania te są jednak ograniczone przez wiele procesów zwrotnych.

2.2.3. Model Ministerstwa Rolnictwa USA

Wykorzystując miĊdzyokresowy model równowagi ogólnej, pracownicy Ministerstwa Rolnictwa USA dokonali oceny wpáywu wprowadzenia specjalnych gwarancji dla rolnictwa na wzrost gospodarczy i dobrobyt krajów sáabo rozwiniĊ-tych. Wyniki tych prac opublikowano w 2005 roku [Somwaru i Skully 2005].

Model posáuĪyá dynamicznym symulacjom skutków wprowadzenia in-strumentu kontroli importu tzw. SSM (Special Safeguard Mechanism) dla 13 krajów i regionów, na 7 grup towarów. Pierwotnie, rozwiniĊto go w celu analizy dynamicznych skutków liberalizacji handlu produktami rolnymi w krajach roz-wijających siĊ, w szczególnoĞci w celu analizy, jak liberalizacja wpáywa na pro-duktywnoĞü i transfer technologii. Podczas gdy analiza statyczna ignorowaáa wpáyw reformy na oszczĊdnoĞci, inwestycje i ĞcieĪkĊ wzrostu krajowych zapa-sów kapitaáowych, podejĞcie dynamiczne wykorzystane w tej analizie umoĪliwi-áo uwzglĊdnienie tych powiązaĔ. UwzglĊdniono takĪe miĊdzynarodowe prze-páywy kapitaáowe, umoĪliwiające oczyszczenie krajowego rynku kapitaáowego.

Scenariusz bazowy obejmowaá peáną liberalizacjĊ handlu: cáa na wszyst-kie produkty wynosiáy zero, miaá miejsce nieograniczony dostĊp do rynku, wsparcie krajowe dla rolnictwa we wszystkich krajach wynosiáo zero, nie byáo dopáat do eksportu towarów rolnych. RozwaĪono dwa scenariusze wprowadze-nia SSM. W pierwszym uwzglĊdniono we wszystkich krajach rozwijających siĊ 10% cáa na zboĪa i nasiona roĞlin oleistych. W drugim scenariuszu poziomy ceá zostaáy losowo ze zwracaniem zaczerpniĊte z rozkáadu ceá o wartoĞci oczekiwa-nej 10%. W ten sposób dla wszystkich krajów rozwijających siĊ otrzymano war-toĞü cáa na zboĪa i nasiona roĞlin oleistych. Dla sprawdzenia wraĪliwoĞci uwzglĊdniono dwa scenariusze dodatkowe, a mianowicie jeden z ustaloną na 30% wartoĞcią ceá, drugi utrzymujący cáa na zboĪa i nasiona roĞlin oleistych, pochodzące z krajów rozwijających siĊ, na poziomie sprzed liberalizacji.

Punktem wyjĞcia w badaniu byáy negocjacje w ramach Rundy Doha. Kil-ka krajów rozwijających siĊ zaproponowaáo wprowadzenie mechanizmu spe-cjalnych gwarancji na wraĪliwe towary rolnicze. Przeprowadzone badanie po-sáuĪyáo sprawdzeniu potencjalnego zakresu i rozkáadu dobrobytu, otrzymanego

w wyniku zezwolenia krajom rozwijającym siĊ na ustanowienie SSM na zboĪa i nasiona roĞlin oleistych. Symulacje wykazaáy, Īe zgoda na takie posuniĊcie oznacza zmniejszenie wzrostu dobrobytu osiągniĊtego dziĊki peánej liberalizacji rynku rolnego, przy czym redukcja ta jest nieznaczna. WzglĊdny ubytek dobro-bytu jest wiĊkszy w przypadku krajów rozwiniĊtych. WĞród krajów rozwijają-cych siĊ, kraje azjatyckie, wáączając Chiny, tracą najwiĊcej wzglĊdnych korzy-Ğci wskutek obniĪenia dobrobytu.

Badanie miaáo takĪe okreĞlony aspekt polityczny związany ze sposobem oceny wyników analizy poziomu dobrobytu w kontekĞcie SSM. Zwolennicy peánej liberalizacji traktują bowiem gwarancje, jako zaprzeczenie potencjalnych korzyĞci. UwaĪają, Īe powodują one stratĊ dobrobytu w porównaniu z peáną li-beralizacją. Zwolennicy gwarancji traktują je zaĞ jako warunek konieczny libe-ralizacji, gdyĪ pozwalają one zabezpieczyü dany poziom dobrobytu i utrzymaü status quo. W efekcie, w badaniu przyjĊto postawĊ neutralną – potraktowano zmniejszenie dobrobytu jako skáadkĊ ubezpieczeniową. W takim podejĞciu wskutek liberalizacji kraje rozwijające siĊ tracą nie wiĊcej niĪ 1-2% potencjal-nych korzyĞci, zyskując ograniczone zabezpieczenie przed szokami cenowymi i iloĞciowymi na rynkach wraĪliwych towarów rolnych.

2.2.4. Model wolnego handlu

Konstrukcja oryginalnego modelu umoĪliwiáa wáoskim naukowcom zba-danie wpáywu wolnego handlu na moĪliwoĞci przetrwania firm w otoczeniu konkurencyjnym. WstĊpna wersja wyników pojawiáa siĊ w maju 2009 roku [Impullitti i Licandro 2009].

W celu wyjaĞnienia empirycznych wniosków z analiz procesu liberalizacji handlu w rozbudowanym modelu DSGE uwzglĊdniono firmy heterogeniczne i innowacje redukujące koszty. Badano nastĊpujące obszary: prokonkurencyjny wpáyw na marĪe, selekcja najbardziej produktywnych firm, pozytywny wpáyw na innowacje inwestycyjne na poziomie firmy. W specyfikacji modelu uwzglĊd-niono m.in.: Ğrodowisko gospodarcze, gospodarstwa domowe, produkcjĊ i in-nowacje, równowagĊ stacjonarną. NastĊpnie modelowano gospodarkĊ otwartą, uwzglĊdniając liberalizacjĊ handlu i okreĞlony sposób selekcji firm, a mianowi-cie poprzez tzw. kanaá konkurencyjny – selekcja nastĊpuje wskutek oddziaáywa-nia handlu na konkurencjĊ na rynku produktu (obniĪenie marĪy powoduje zmniejszenie korzyĞci z handlu i wypycha mniej produktywne firmy z rynku).

DostĊpnoĞü obszernej bazy danych na poziomie firmy doprowadziáa bo-wiem do odkrycia interesujących prawidáowoĞci odnoĞnie skutków liberalizacji handlu. Wolny handel zmusza najmniej produktywne firmy do opuszczenia

ryn-ku, a firmy, które przetrwaáy, do zwiĊkszenia wysiáków innowacyjnych. Libera-lizacja handlu wydaje siĊ równieĪ pozytywnie oddziaáywaü na poziom konku-rencji na rynku.

W ramach badania stworzono model, którego celem byáo dostarczenie spójnej interpretacji dla zaobserwowanych prawidáowoĞci. Wprowadzono hete-rogenicznoĞü firm do modelu wzrostu, wywoáywanego gáównie poprzez innowa-cje. Firmy dziaáające w Ğrodowisku oligopolistycznym, aby zwiĊkszyü swoją produktywnoĞü, wprowadzają innowacje redukujące koszty. W równowadze wiĊcej firm produkcyjnych wykazuje wyĪszy poziom inwestycji w innowacje.

Struktura oligopolistyczna powoduje, Īe marĪe są determinowane endogenicznie.

Podsumowując, sprzyjający wzrostowi konkurencji handel sprawia, Īe mniej efektywne firmy są zmuszone do opuszczenia rynku, przy czym ma miej-sce realokacja czynników produkcji do firm bardziej efektywnych i bardziej in-nowacyjnych, co zwiĊksza zagregowaną innowacyjnoĞü i przekáada siĊ na wzrost zagregowanej produktywnoĞci. Wykazano, Īe wywoáany przez handel efekt dynamicznej selekcji sáabnie wraz z poziomem konkurencji rynkowej.

W rezultacie liberalizacja handlu ma nieistotny wpáyw na innowacyjnoĞü w go-spodarce wysoce konkurencyjnej.