Handel

Wojna spowodowała zaburzenia w wymianie handlowej krajów europej-skich. Niedobór żywności implikował konieczność jej importu spoza Europy. Na to brakowało środków, gdyż dostęp do kredytu czy wymienialnej waluty był ograniczony. Konieczność przeznaczania ograniczonych środków na zakup żywności oznaczała ponadto zmniejszenie nakładów na import materiałów i sprzętu koniecznego dla odbudowy gospodarczej państw. Rekonstrukcję opie-rano zatem na zasobach krajowych, co prowadziło do zmniejszenia podaży to-warów mogących trafić na eksport. Zawodziły źródła finansowania importu. Malały zyski z inwestycji zagranicznych: skala dochodów z frachtu, przekazów pieniężnych od emigrantów oraz turystyki była symboliczna wobec potrzeb im-portowych państw. Wychodzenie z zapaści handlowej, której w czasie wojny doświadczyło wiele krajów europejskich było utrudnione również przez brak wymienialności większości walut oraz inflację. Skuteczna polityka handlowa wymagała od państwa umiejętnego manewrowania z wykorzystaniem niewiel-kich zasobów pochodzących z eksportu dla finansowania potrzeb importowych. W obliczu braku wyspecjalizowanych organizacji międzynarodowych wymiana handlowa prowadzona była w oparciu o umowy dwustronne. Z tych powodów nawet po zakończeniu wojny utrzymano rządową kontrolę nad zagranicznymi transakcjami handlowymi.

Do końca 1945 r. wielkość importu Belgii, Holandii, Francji, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii, Szwecji, Danii oraz Norwegii osiągnęła poziom zaledwie 50% w porównaniu do 1937 r.22

W przypadku Polski, Austrii czy Włoch było to mniej niż 10%, zaś Czechosłowacji ok. 20%. Grecja i Jugosławia importowały jedynie towary z UNRRA. Wskaźniki te polepszyły się w 1946 r. Przedwojenne wielkości importu zostały wówczas przekroczone w większości krajów zachod-nioeuropejskich z wyjątkiem Wielkiej Brytanii (ok. 60–70%) oraz Finlandii (ok. 30–40%). W tym też roku nastąpił największy napływ towarów z UNRRA. Stanowiły one połowę importu Austrii, Czechosłowacji, Grecji, Włoch i Jugo-sławii. Wyłączając te dostawy, import Polski, Czechosłowacji i Jugosławii nadal nie przekraczał 30% wielkości przedwojennych. Mimo to, tendencja wzrostowa była utrzymana również w pierwszych miesiącach 1947 r. Wielkość importu we Francji, Holandii, Norwegii, Szwecji i Szwajcarii była o 20–50% większa niż przed 1939 r. Poziom przedwojenny osiągnęły Belgia, Dania i Czechosłowacja. Nie udało się tego dokonać Wielkiej Brytanii, która importowała 75% tego co przed wojną. Do połowy 1947 r. poziom 50% wielkości importu z 1939 r. osią-gnęły Austria, Finlandia i Węgry.

22

Dane dotyczące wymiany handlowej zostały zaczerpnięte z: Salient Features…, s. 158–178. Określenie „przedwojenny” oznacza odniesienie do danych z 1937 r.

W momencie zakończenia działań wojennych również eksport wielu kra-jów europejskich znajdował się na symbolicznym poziomie. Pod koniec 1945 r. wartość eksportu wynosiła średnio 20% poziomu przedwojennego dla wszyst-kich państw europejswszyst-kich z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Danii, Norwegii i Szwecji. Pierwszym krajem, któremu udało się (w czerwcu 1946 r.) osiągnąć przedwojenny poziom eksportu towarów była Szwajcaria23

. W tym czasie Wielka Brytania i Szwecja osiągnęły poziom 90%, zaś Dania i Norwegia ok. 50%. Znacznie gorzej radziły sobie Austria i Węgry – ok. 15% oraz Holan-dia – 25%. Pod koniec 1946 r. przedwojenne poziomy eksportu osiągnęły Wiel-ka Brytania i Szwecja. Wywóz Belgii, Francji, Czechosłowacji, Danii i Norwe-gii kształtował się na poziomie 60–70% poziomu przedwojennego. Holandia podwoiła wolumen eksportu, osiągając poziom 50%. Pułapu tego do końca 1946 r. nie osiągnęły Bułgaria, Finlandia, Węgry i Polska. Jeszcze w grudniu 1946 r. Austria eksportowała pięć razy mniej niż przed wojną, by do połowy 1947 r. osiągnąć poziom 33%. W tym czasie wzrosła także sprzedaż zagraniczna towarów z Polski i Finlandii, kształtując się na poziomie odpowiednio 40% i 50% w porównaniu do wskaźników przedwojennych. Bułgaria i Węgry nie odnotowały wzrostu eksportu.

Wojna zerwała dotychczasowe nici połączeń handlowych krajów europej-skich. Jego przedwojenna struktura miała charakter komplementarny. Kraje wysoko uprzemysłowione eksportowały produkty wysoko przetworzone (w tym maszyny) i importowały dużo żywności. W krajach rolniczych sytuacja wyglą-dała odwrotnie (tabela 2.10). Eksportowały one nadwyżki żywności, kupując w zamian dobra przemysłowe. Pogłębieniu współzależności tych obu grup pań-stw sprzyjała sytuacja, w której wymiana handlowa krajów europejskich nie wykraczała w większości poza obręb Starego Kontynentu.

Powojenny niedobór żywności w Europie zniszczył mechanizm handlowy funkcjonujący na Starym Kontynencie przed 1939 r. Kraje Europy Wschodniej, do niedawna eksporterzy żywności, same stanęły w obliczu braku zbóż, mięsa itd.²⁴ Jako towary pierwszej potrzeby produkty te musiały być jednak importo-wane. To dlatego żywność stanowiła 75% całego importu Austrii oraz ok. 60% Grecji i Włoch w 1946 r. W efekcie zmianom uległa struktura wymiany

23

Dodatkowym atutem Szwajcarii była wymienność jej waluty. Drugim krajem po Szwajcarii, który osiągnął przedwojenny poziom eksportu była Szwecja. W 1946 r. Belgia, Francja, Holan-dia i Dania eksportowały do Szwajcarii i Szwecji dwa razy więcej towarów niż w 1937 r.; Pol-ska, Czechosłowacja i Węgry nawet 3–4 razy więcej niż w 1937 r. (Salient Features…, s. 176). 24

W tym kontekście bardzo ważną rolę odegrała pomoc UNRRA. W przypadku Polski i Jugosławii, paczki z żywnością stanowiły 40% całej pomocy UNRRA przeznaczonej dla tych krajów. Dla Austrii, Grecji i Włoch odsetek ten sięgał nawet 50%.

wej krajów uprzemysłowionych. Wzrósł import żywności przy jednoczesnym spadku importu surowców. W przypadku eksportu, w porównaniu do okresu przedwojennego, spadł udział surowców i półfabrykatów, wzrósł natomiast udział wyrobów przetworzonych.

Tabela 2.10. Wymiana handlowa europejskich krajów uprzemysłowionych i rolniczych w 1935 r. (w %)

Wyszczególnienie

Import Eksport

Żywność _{półfabrykaty} ^{Surowce, Wyroby}

przetworzone Żywność _{półfabrykaty} ^{Surowce, Wyroby} przetworzone Kraje

uprzemysło-wione ^{25 50 25 10 25 65}

Kraje rolnicze _{14 37 49 45 39 16}

Źródło: Europe’s Trade: a Study of the Trade of European Countries With Each Other

And With the Rest of the World, Geneva 1941, s. 12.

Doniosłe znaczenie miało także wycofanie się Niemiec z pozycji ważnego partnera handlowego państw europejskich. W przypadku krajów Europy Za-chodniej i Skandynawii, oznaczało to utratę kluczowego kontrahenta: połowa przedwojennego eksportu niemieckiego była kierowana do tychże państw; z drugiej strony 1/3 importu Niemiec pochodziła z rynków Europy Zachodniej i Skandynawii. Utratę znaczenia Niemiec odczuły także kraje Europy Południo-wo-Wschodniej. Wymiana z tą częścią Europy stanowiła, co prawda, tylko 1/6 niemieckiego handlu w 1938 r., ale w przypadku państw tamtego regionu handel z Niemcami miał znaczenie strategiczne i stanowił ponad 30% zagra-nicznej wymiany handlowej. Spektakularny spadek znaczenia handlowego Ber-lina po 1945 r. przedstawia tabela 2.11.

Tabela 2.11. Udział Niemiec w eksporcie krajów europejskich latach 1938 i 1946 (w %)

Państwo 1938 1946 Bułgaria 58,9 0,2 Węgry 27,7 b.d. Polska 24,1 5,8 Dania 19,7 3,2 Włochy 18,9 1,1 Szwecja 18,1 0,9 Holandia 14,9 6,7 Czechosłowacja 14,2 8,1

Doszło również do istotnych zmian w skali wymiany krajów Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej z ZSRR. Przed wojną Moskwa odgrywa-ła marginalną rolę w handlu zagranicznym krajów europejskich. W efekcie „wy-zwolenia” niektórych państw spod wcześniejszej okupacji niemieckiej, wolumen handlu z ZSRR osiągał rezultaty nieznane od lat. Co charakterystyczne, bardzo szybko nastąpił jednak jego tymczasowy spadek. O ile w 1945 r. i 1946 r. udział ZSRR w eksporcie czechosłowackim stanowił 13%, to pierwszej połowie 1947 r. spadł on do 5%. Podobną tendencję można zaobserwować z czechosło-wackim imporcie z tego kraju. Jeszcze w 1945 r. wynosił on 33%, by rok póź-niej spaść do 10% a w pierwszej połowie 1947 r. nawet do 5%. W przypadku Polski zmiany były równie symptomatyczne. W 1945 r. 90% wymiany handlo-wej prowadzone było z ZSRR. W pierwszej połowie 1947 r. udział ZSRR w eksporcie polskim wyniósł mniej niż 30% a w imporcie ok. 50%. Podobne zmiany zachodziły na Węgrzech, gdzie nastąpił spadek udziału radzieckiego w eksporcie węgierskim z 33% w 1946 r. do 13% rok później. Wskazany trend odwróciła dopiero seria umów handlowych zawartych pomiędzy ZSRR a kraja-mi Europy Wschodniej w 1947 r.²⁵