Rola USA w gospodarczych instytucjach międzynarodowych

Tabela 2.19. Wymiana krajów europejskich z USA w latach 1938 i 1946 (w %) oraz deficyt USD w bilansie płatniczym z USA

Państwo

Import (udział importu z USA)

Eksport (udział eksportu do USA)

Deficyt USD w bilansie płatniczym z USA (w mln USD) 1938 1946 1938 1946 1947 Austria 8 5 2 7 247 Belgia-Luks. 11 18 7 13 259 Bułgaria 3 4 3 5 b.d. Czechosłowacja 14 6 14 7 276 Dania 8 9 1 3 78 Finlandia 9 20 9 7 100 Francja 11 31 6 6 1 250 Grecja 7 23 17 55 298 Holandia 11 25 3 5 515 Norwegia 11 22 8 5 142 Polska 12 1 5 b.d. 477 Szwajcaria 8 16 7 17 b.d. Szwecja 16 24 9 7 b.d. Węgry 5 19 2 2 72 Włochy 12 55 8 18 742 Wlk. Brytania 13 17 5 4 1 760

Źródło: Salient Features…, s. 178.

2.3. Rola USA w gospodarczych instytucjach międzynarodowych

O rosnącej roli Waszyngtonu świadczył fakt, że to Stany Zjednoczone wzięły na siebie ciężar wypracowania zasad systemu, który miał stabilizować międzynarodowy ład walutowy. W tym celu w lipcu 1944 r. w Bretton Woods zebrała się konferencja, w której uczestniczyli przedstawiciele 44 państw (w tym ZSRR). Przyjęte rozwiązania okazały się na tyle istotne, kompleksowe i trwałe, że można mówić o systemie z Bretton Woods. Był on pierwszym w historii

62

dzynarodowym systemem walutowym wypracowanym w drodze formalnego porozumienia międzynarodowego63

.

Ton spotkaniu nadawały dwie konkurencyjne koncepcje nowego ładu wa-lutowego: amerykański plan White`a i brytyjski plan Keynesa64

. Plan amerykań-ski zakładał stworzenie Funduszu Stabilizacyjnego Narodów Zjednoczonych z kapitałem od 2 do 5 mld USD. Członkowie Funduszu mieli wnosić wkłady w złocie, którego cena powinna być dość niska. Projektowano stworzenie mię-dzynarodowej jednostki pieniężnej – unitas, będącej równowartością 10 USD. Strony porozumienia miały się zobowiązać do tego, aby ich lokalne waluty po-zostawały w sztywnym kursie do unitas, a zatem i do dolara. Powstałemu Fun-duszowi planowano przyznać znaczny wpływ na politykę gospodarczą państw członkowskich65

.

Plan Keynesa zakładał natomiast utworzenie Międzynarodowej Unii Clea-ringowej z kapitałem sięgającym od 25 do 40 mld USD i przyznanie państwom członkowskim większej swobody w kształtowaniu polityki gospodarczej. Skład-ki członkowsSkład-kie miały być opłacane głównie we własnej walucie. W odróżnie-niu od konkurencyjnej propozycji White`a, złoto miało być stosunkowo drogie a jego cena oraz kurs międzynarodowej jednostki (bankor) podlegać miały pra-wom rynku, bez usztywnienia wartości z jakąkolwiek walutą narodową. Bankor byłby drugim, obok złota, składnikiem rezerw walutowych, który otrzymywały-by kraje z deficytem bilansu płatniczego66

.

Tylko daleko posunięta kurtuazja pozwalałaby oceniać rezultaty konferen-cji w Bretton Woods w kategoriach kompromisu amerykańsko-brytyjskiego. Ustępstwa Waszyngtonu były symboliczne (zmiana nazwy Funduszu, rezygna-cja z unitas) lub pozorne. Przykładem takiego „ustępstwa” była formalna rezy-gnacja z uznania dolara za walutę uprzywilejowaną (co wynikałoby z powiąza-nia kursu unitas z dolarem), którą i tak stał się w kolejnych latach. Rdzeniem porozumienia była zasada wymienialności walut po sztywnych kursach (zasada parytetów walut lub kursów centralnych), przy dopuszczeniu 1% tolerancji. Banki centralne poszczególnych państw były zobowiązane do interwencji, gdy-by kursy walut zachowywały się niestabilnie. Państwa gdy-były także zobligowane

63

K. Zabielski, Finanse międzynarodowe, Warszawa 2002, s. 44. 64

Harry Dexter White był pracownikiem Departamentu Skarbu USA i doradcą sekretarza skarbu Morgenthaua, głównym przedstawicielem USA na konferencję, a także... agentem NKWD/NKGB. Zdaniem Christophera Andrewa i Olega Gordijewskiego White został pozyska-ny w latach 1935–1936 przez Whittakera Chambera i był członkiem jego dość prężnie działają-cej siatki wywiadowczej (C. Andrew, O. Gordijewski, KGB, Warszawa 1999, s. 206 i 297). 65

W. Morawski, Zarys powszechnej historii pieniądza, Warszawa 2002, s. 174. 66

do ustalenia wartości pieniądza w stosunku do złota, z tym że – w odróżnieniu od systemu waluty złotej – kursy wzajemne walut można było obliczyć korzy-stając z relacji poszczególnych walut do dolara, nie zaś tylko do złota⁶⁷. Uprzy-wilejowana pozycja USA przejawiała się w tym, że wymienialność na złoto, w relacji 35 USD za uncję, zastrzeżono jedynie dla dolara amerykańskiego68

. Oznaczało to, że banki centralne państw–uczestników systemu mogły wymie-niać waluty narodowe na złoto dopiero po ich wymianie na dolary, w rezultacie czego dolar amerykański stał się główną walutą rezerwową.

Należy zauważyć, że USA nie musiały bronić kursu poprzez sprzedaż wa-lut wymienialnych lub złota, ponieważ wykorzystywały do tego dolara – zgod-nie z ukutą przez Amerykanów zasadą dollar as good as gold. W efekcie, dzięki emisji własnego pieniądza, poszukiwanego przez pozostałe państwa systemu, mogły finansować nadwyżkę importu nad eksportem. Dodatkowy druk dolara nie musiał powodować wzrostu inflacji w USA, gdyż jako waluta mająca pokry-cie w złopokry-cie, znajdował nabywców w innych krajach (dollar gap). Było to ko-rzystne dla Waszyngtonu, ponieważ amerykański wysoki deficyt budżetowy nie wywoływał inflacji w USA, lecz co najwyżej w reszcie świata.

System z Bretton Woods cechował się charakterystyczną bazą instytucjo-nalną. Na jej czele znajdował się Międzynarodowy Fundusz Walutowy (Interna-tional Monetary Fund, IMF), który miał zasadniczo spełniać dwie funkcje: po-magać w walce z inflacją i udzielać pożyczek w celu stabilizacji walutowej. Cele te były powiązane wzajemnie, gdyż w wyniku szybszego wzrostu cen w kraju, niż za granicą, stały kurs przestaje utrzymywać równowagę na rynku waluto-wym. Iunctim obu celów przejawiało się zatem w tym, że utrzymanie stałego kursu pociągało za sobą konieczność trzymania w ryzach inflacji. System kur-sów centralnych miał także zapobiegać „wrogim” dewaluacjom i ułatwiać prze-pływ inwestycji i wzrost handlu.

Do obowiązków krajów członkowskich IMF należało zasilanie rezerw wa-lutowych Funduszu. Wkład poszczególnych państw zależny był od rozmiarów ich handlu zagranicznego i PKB (początkowo ¼ kwoty wpłacano w złocie, a resztę w walucie krajowej). Wysokość wkładów poszczególnych państw (tzw. kwot) decydowała o sile głosów członków IMF. Na podstawie uzgodnień z lipca

67

J. Świerkocki, Zarys ekonomii międzynarodowej, Warszawa 2011, s. 258. 68

Umowa z Bretton Woods nie zobowiązywała USA (ani żadnego innego państwa) do realizacji żądań wymiany waluty (dolara) na złoto. W 1947 r. Truman ogłosił, że USA będą na żądanie banków centralnych i bez ograniczeń dokonywać wymiany dolarów na złoto. Decyzja ta, mają-ca także prestiżowe znaczenie, była podparta faktem posiadania ok. 70% światowych zasobów złota, co pokrywało w ok. 250% zobowiązania zagraniczne USA (W. Morawski, Zarys..., s. 187).

1944 r. rozkład ten miał wyglądać następująco: Stany Zjednoczone – 2,75 mld USD, Wielka Brytania – 1,3 mld USD, ZSRR – 1,2 mld USD, Chiny – 0,55 mld USD, Francja – 450 mln USD69. Potwierdzało to przewagę gospo-darczą i polityczną USA po II wojnie światowej.

Fundusz udzielał średnioterminowych kredytów w przypadku krótkotrwa-łego zachwiania równowagi bilansu płatniczego państwa uczestniczącego w systemie. Specyfika tej operacji polegała na tym, że kraj był uprawniony do zakupu (za własną walutę) walut innych państw członkowskich – jednakże gór-ną granicę tej transakcji wyznaczała kwota posiadana przez ten kraj w IMF. W przypadku ustania trudności z bilansem, następowała operacja odwrotna, tj. odkupienie waluty krajowej. Członkowie IMF byli także uprawnieni do zmia-ny parytetów walut na drodze dewaluacji lub rewaluacji w granicach 10% (prze-kroczenie tego progu wymagało zgody Funduszu). W przypadku długotrwałej, strukturalnej nierównowagi bilansu płatniczego, kraj miał prawo do ubiegania się o dodatkowe środki z IMF. Ceną tej pomocy była jednak zgoda na nadzór Funduszu nad polityką makroekonomiczną takiego państwa. Możliwa była także zmiana parytetu w razie długotrwałej nierównowagi płatniczej.

Rozwiązania te służyły zmniejszaniu kosztów (także społecznych, zwłasz-cza bezrobocia) ponoszonych np. przy wcześniej stosowanym systemie waluty złotej. Równowaga była przywracana w nim niejako automatycznie poprzez spadek produkcji, zatrudnienia, cen i płac70

. Z drugiej strony, dyscyplina pie-niężna mogła skutkować bezrobociem i recesją. W Bretton Woods zgodzono się, że stworzenie wyjątków pozwalających na odejście od sztywnych reguł ustalania kursów tzn. wprowadzenie swoistych wentyli bezpieczeństwa zapobiegnie trwa-łemu pogarszaniu się sytuacji gospodarczej wielu krajów.

Drugą ważną instytucją, funkcjonującą w ramach systemu był Międzyna-rodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (International Bank for Reconstruction and Developement, IBRD), nazywany popularnie Bankiem Światowym, który roz-począł działalność w czerwcu 1946 r. Kapitał zakładowy banku wynosił począt-kowo 10 mld USD. O ile IMF był adresatem wniosków o kredyty na stabilizację

69

Articles of Agreement of the International Monetary Fund, Washington DC 2011, s. 64. Dostęp-ne na stronie IMF: www.imf.org.

70

Kraj z deficytem handlowym doznawał spadku rezerw złota (było ono kupowane przez ekspor-tera za walutę lokalną uzyskaną ze sprzedaży dóbr), co pociągało za sobą zmniejszenie emisji pieniądza. W rezultacie spadkowi ulegała aktywność gospodarcza, jak i ceny wewnętrzne. Do-piero poprawa konkurencyjności doprowadzała do wzrostu produkcji krajowej i eksportu a z czasem do redukcji deficytu w obrotach z zagranicą. Gdyby rozważyć przypadek zakładają-cy dodatkowy udział banku centralnego, to model mógłby wyglądać następująco: bank central-ny podnosił stopę procentową, co prowadziło do spadku popytu na towary zagraniczne i zachę-cało kapitał zagraniczny, ułatwiający wzrost produkcji (J. Świerkocki, Zarys..., s. 256 i 259).

waluty, o tyle do Banku Światowego trafiały wnioski o pomoc na inne cele, np. na rozwój gospodarczy. Wśród głównych zadań Banku wymienić można: pomoc w odbudowie zniszczeń wojennych, w tym przez ułatwienie finansowania inwe-stycji kapitałowych na cele produkcyjne; popieranie inweinwe-stycji zagranicznych realizowanych przez sektor prywatny – odbywało się to poprzez udzielanie gwa-rancji kredytowych lub uczestnictwo w pożyczkach⁷¹. Kredyty były zwrotne, lecz udzielane na korzystnych warunkach. Działania te służyły m.in. poprawie infrastruktury drogowej, kolejowej, portowej. Zgodnie ze statutem Bank udzielał kredytów jedynie rządom. Jednocześnie blisko współpracował z międzynarodo-wymi organizacjami pozarządomiędzynarodo-wymi. Zachęcał także rządy krajów otrzymują-cych pomoc do jak najściślejszej współpracy z podmiotami pozarządowymi i sektorem prywatnym w celu wzmocnienia zaangażowania społeczeństw w projekty finansowane przez pożyczki bankowe72

.