Negocjacje w gronie „wielkiej czwórki”

Niekorzystny dla aliantów rozwój sytuacji na froncie (upadek Tobruku, postępy III Rzeszy w Europie Wschodniej, przewaga Japonii nad Chinami na Dalekim Wschodzie) skutkował spowolnieniem prac nad projektem pomocy

75

13 sierpnia 1942 r. Acheson przedstawił zmodyfikowana wersję projektu. Propozycja amery-kańska spotkała się z dużym zainteresowaniem ze strony ZSRR. 20 sierpnia ambasador tego państwa podczas spotkania z podsekretarzem stanu Adolfem Berle doprecyzowywał kwestie do-tyczące m.in. siedziby organizacji, siedziby biura dyrektora generalnego, jego prawa udziału w głosowaniach Komitetu, liczby zastępców dyrektora.

76

Uwagi Chin zostały przekazane Amerykanom w listopadzie 1942 r. Dotyczyły one kompetencji dyrektora Generalnego, w kierunku ich osłabienia na rzecz Komitetu Politycznego oraz trybu wnoszenia poprawek do statutu organizacji (rezygnacja z jednomyślności w Komitecie i większości kwalifikowanej 2/3 w Radzie na rzecz zwykłej większości w obu ciałach).

77

gospodarczej. Trwały prace studialne, lecz nie podawano do publicznej wiado-mości informacji o nowej inicjatywie pomocowej. Wpływ na to miał także ka-lendarz wyborczy w USA. W listopadzie 1942 r. odbywały się wybory do Kon-gresu – Demokraci nie chcieli dawać izolacjonistom kolejnych argumentów i ryzykować utraty części głosów78. Po poprawie sytuacji na froncie afrykańskim i zakończeniu amerykańskich wyborów parlamentarnych, sprawa nowej organi-zacji międzynarodowej ponownie nabrała impetu. 21 listopada Biały Dom wydał oświadczenie, w którym poinformował o utworzeniu Office of Foreign Relief and Rehabilitation Operations (Biuro ds. Operacji Pomocowych i Odbudowy, OFRRO). Nadzór nad nową jednostką o niezbyt licznym personelu (150 osób) był sprawowany przez Departament Stanu. Od grudnia stanowisko szefa nowo utworzonej komórki zająć miał były gubernator Nowego Jorku Herbert Leh-man⁷⁹. Jego zadaniem – zgodnie z komunikatem – miała być administracja dzia-łaniami USA w ramach akcji pomocowej Narodów Zjednoczonych. W rzeczy-wistości, kierowanie OFRRO służyło przygotowaniu i wdrożeniu do przewodni-czenia nowej organizacji międzynarodowej, w sprawie powstania której były prowadzone negocjacje.

Utworzenie nowej struktury opóźniało się ze względu na brak porozumie-nia co do kształtu jej statutu. Najwięcej zastrzeżeń zgłaszał ZSRR. W memoran-dum przekazanym Hullowi 29 grudnia 1942 r.⁸⁰ Moskwa zaproponowała, by otrzymanie pomocy wymagało każdorazowo wydania zgody na nią przez pań-stwo poszkodowane w wyniku działań państw Osi. Rosjanie powoływali się na praktykę działania misji Hoovera po zakończeniu I wojny światowej i nie posia-dającej autoryzacji władz. Dodać trzeba, że wynikało to wtedy ze specyficznej sytuacji politycznej w targanej rewolucją Rosji. Ustosunkowując się do pozycji Moskwy z grudnia 1942 r., Amerykanie podnosili, iż w wielu przypadkach mo-głyby się pojawić problemy w zdefiniowaniu rządu w danym państwie. Wnieśli również zastrzeżenia co do propozycji uniemożliwiającej udzielenie pomocy humanitarnej obywatelom państwa wroga. W grudniowym memorandum Rosja-nie oczekiwali ponadto, by dyrektor generalny regularRosja-nie składał sprawozdaRosja-nie z działalności, co podlegałoby przyjęciu lub odrzuceniu przez działający jedno-myślnie Komitet Polityczny. ZSRR sprzeciwił się także brytyjskiej propozycji powiększania składu Komitetu (o Kanadę), uzasadniając to trudnością w dobo-rze dodatkowych (poza „wielką czwórką”) państw i utrudnieniu w uzyskiwaniu jednomyślności wymaganej przy podjęciu wiążących decyzji.

78

J. Łaptos, op. cit., s. 161. 79

Urząd gubernatora sprawował od 1933 r. W tym samym roku urząd prezydenta USA objął F. D. Roosevelt. Najpełniejszą biografię Lehmana przedstawił A. Nevins, Herbert Lehman and

His Era, New York 1963.

80

Uwagi czterech mocarstw dotyczące kształtu organizacji były przedmio-tem spotkań ambasadorów ZSRR, Wielkiej Brytanii i Chin z Hullem i Achesonem, które miały miejsce pomiędzy styczniem a marcem 1943 r.⁸¹ Mo-skwa podtrzymała sprzeciw wobec rozszerzenia składu Komitetu, w czym final-nie zyskała poparcie USA. Chiny zajęły neutralne stanowisko w tej sprawie, uwypuklając potrzebę zastosowania zasady jednomyślności przy podejmowaniu decyzji w ramach Komitetu. Status Kanady jako czołowego dostawcy pomocy miał być podkreślony poprzez jej prawdopodobne uczestnictwo w Komitecie Dostaw, który miał skupiać czołowych ofiarodawców w ramach organizacji. Brytyjski opór w tej kwestii był jednak znaczny. Ambasador tego państwa w USA – Edward Halifax – zwracał uwagę, że ekskluzywna struktura Komitetu może być przyczyną fiaska przyszłej konferencji aliantów w sprawie utworzenia nowej organizacji. Zwłaszcza, że Francja, Norwegia czy Holandia odgrywałyby niebagatelną rolę przy transporcie i zaopatrzeniu w ramach organizacji82

.

Doszło natomiast do wstępnego porozumienia w sprawie uzyskiwania zgody państwa na pomoc humanitarną i zasad zarządzania jego pomocą na tere-nie poszczególnych krajów. ZSRR uzyskał zapewtere-nietere-nie, że na jego teretere-nie to Kreml będzie odpowiedzialny za alokację zasobów z akcji pomocowej i będzie decydował o ich sposobie użycia. Podobne zapewnienia uzyskała strona chińska, która także wcześniej składała zastrzeżenia w tym zakresie. Podczas kolejnych spotkań przyjęto – zgodnie z sugestią Moskwy – konieczność uzyskania zgody państwa beneficjenta, rozumianej jako zgoda rządu sprawującego władzę na terenie tego państwa i będącego członkiem organizacji. Nie porozumiano się w sprawie stopnia swobody działalności dyrektora generalnego, który wyrażałby się m.in. w konieczności składania okresowych raportów i sposobów jego odwo-ływania. Strona radziecka nie przystawała na amerykańską propozycję, by Ko-mitet mógł odwoływać dyrektora przy zastosowaniu zasady jednomyślności, zwracając uwagę że byłoby to bardzo trudne do przeprowadzenia (chyba, że USA musiałyby się obligatoryjnie wstrzymać od głosu). Dlatego też Moskwa forsowała pomysł krótkiej kadencji dyrektora i zasady jednomyślności przy każ-dorazowym jego wyborze. Mimo to, w zmodyfikowanej wersji projektu znalazł się zapis amerykański o odwołaniu dyrektora przez Komitet przy zachowaniu zasady konsensusu. Upadła na tym etapie chińska propozycja, zmie-rzająca do ułatwienia zasad zatwierdzania poprawek do statutu organizacji. Zgo-dzono się natomiast na zmianę nazwy Komitetu Politycznego na Komitet Centralny.

81

Winant do Hulla, FRUS, 1942, vol. I, s. 853–857 i nast. 82