Każdy człowiek żyjący w kulturze Zachodu jest poddany bogatej gamie napięć (Stankowski, 1988). Nie sprawa zatem w tym, by napięć unikać, lecz raczej w tym, co z nimi robić. Agnew (1992) rozróżnia kilka strategii adaptacji do napięcia: kognityw-ną, behawioralną i emocjonalną.
Strategia kognitywna polega na przeformułowaniu celów, które jednostka chce osiągnąć. A więc konkludując, iż pewne kwestie są poza zasięgiem, jednostka stwier-dza, że w zasadzie „to nie takie ważne”, i koncentruje się na celach potencjalnie możli-wych dla niej do osiągnięcia. Jednostka może na przykład zmniejszyć ilość pieniędzy, których pożąda, wzmacniając to obniżenie standardu stwierdzeniem – „nie jest tak źle”. Jeżeli czynione wysiłki nie przynoszą rezultatu, możliwe jest pogodzenie się z tym przez postawę „zasługuję na to”. Strategię kognitywną charakteryzuje więc tendencja stosowania racjonalizacji. W pracy profi laktycznej z młodzieżą możliwe jest pójście w dwóch kierunkach: albo wzmacniamy pozytywne kompetencje i rozwój młode-go człowieka, by mógł podnosić „poprzeczkę swoich pragnień” (pamiętając przy tym niejako o zgodzie na uczestnictwo w „wyścigu szczurów”), albo obniżamy poziom aspiracji (tym samym poziom napięcia), zyskując na przykład spokój dnia codzien-nego. W tym wypadku należy pamiętać, iż podstawową umiejętnością będzie obrona przed subkulturową presją. Zdaniem Wojcieszka (1999) tylko strategia uczenia prze-ciwstawiania się presji rówieśniczej uzyskała empiryczne potwierdzenie skuteczności
(1999). Innymi słowy, postulat profi laktyczny wyglądałby następująco: zrób wszystko, co możesz w danym momencie swego istnienia, a następnie pogódź się z rzeczywi-stością; nie możesz biegać już szybciej, nie będziesz piękniejszy, te oceny to maksi-mum co możesz uzyskać. Pokochaj więc siebie takim, jakim jesteś.
Z kolei strategia behawioralna polega na adaptacji do napięcia przez działanie.
Jednostka w celu obniżenia poziomu napięcia może wykonywać różnego rodzaju ćwiczenia fi zyczne, ekspresyjne gesty, uprawiać różne formy sztuki lub aktywności społecznej. Takie działania mogą być rozumiane analitycznie jako pozytywny acting out1. Znajdują one wyraz w różnego rodzaju formach zagospodarowywania wolnego czasu dzieci i młodzieży, spełniając funkcję swoistego „katharsis”. Należy jednak pa-miętać, iż występuje tutaj mechanizm „spłuczki klozetowej”, która raz opróżniona, za chwilę znowu się napełnia. Strategię behawioralną powinna więc cechować kontynu-acja i ciągłość. Wydaje się, iż właśnie ta strategia może być wyjściową w profi laktyce uzależnień dzieci i młodzieży, które rozwojowo, jak również z powodów dysfunkcjo-nalnych, mają mnóstwo często skonfl iktowanej energii. Ekspresja napięcia jest więc nieodzowna. Bez możliwości ekspresji behawioralnej dzieci i młodzież nie będą mieli możliwości konstruktywnej adaptacji do napięcia. Warto więc na przykład w klasach 1–3 szkoły podstawowej, gdzie nauczanie odbywa się w sposób zintegrowany, pamię-tać o konieczności zajęć ruchowych (wf. czy nawet przerwy śródlekcyjne).
Pozostaje strategia emocjonalna; moim zdaniem najbardziej skomplikowana i wymagająca. Na poziomie podstawowym wyróżniamy tutaj: ćwiczenia oddechowe, relaksację, techniki medytacji. Na poziomie psychologicznym występuje już bezpo-średnia „praca z napięciem”. Człowiek potrafi najpierw nazwać swoje napięcia, a na-stępnie podjąć pracę nad ich adaptacją. Ta praca często wymaga intrapsychicznego wglądu. Rezultatem tej strategii jest wypracowanie „postawy dynamicznej”, która ma być gwarantem sukcesu w realiach dzisiejszego świata (Bylica, 2000). Ta strategia aspi-ruje do tego by traktować człowieka jako całość (Cekiera, 2000; Dziewiecki, 2000), gdyż obejmuje również obszar napięcia egzystencjalnego, potencjalnego „kryzysu życia” (Dziewiecki, 2000). Nie polega jednak na moralizowaniu, lecz raczej na akcie wartościowania, który wymaga zaangażowania się jednostki w działanie, umożliwia-jąc jej przy tym przekraczanie własnych ograniczeń i tworzenie nowych wartościo-wych faktów. Tworzymy więc etos ucznia oraz etos szkoły jako wymiary profi laktyki (Kaczmarczyk, 2000).
Omówione powyżej strategie adaptacji do napięcia można sklasyfi kować jako po-zytywne. Strategiami negatywnymi z punktu widzenia społecznego są przestępczość oraz używanie alkoholu i narkotyków, które mogą być metodami obniżania napięcia, ponieważ:
– mogą być drogą osiągania pozytywnie wartościowanych celów, – mogą chronić i odzyskiwać pozytywne bodźce,
– mogą wygaszać negatywne bodźce lub stanowić drogę ucieczki od nich (na przy-kład przez używanie alkoholu lub narkotyków).
Napięcie generuje predyspozycje do patologii w tych przypadkach, w których jest chroniczne i powtarzające się. Bardzo istotne znaczenie ma również tak zwany
1 Acting out – bezpośrednie rozładowanie napięcia w działaniu, np. agresja; www.sciaga.pl.
efekt kumulacyjny, czyli stan nagromadzenia kilku rodzajów napięć. Na sposób ad-aptacji do napięcia składa się perspektywa indywidualna, w której wyróżniamy roz-maite rodzaje bodźców, mogące wzbudzać napięcie u danej jednostki oraz pewien indywidualny próg napięcia. Równie istotna jest perspektywa społeczna, rozumia-na tutaj jako pewrozumia-na oferta strategii adaptacji do rozumia-napięcia. Myślenie jest więc pro-ste – jeśli jednostka nie ma możliwości pozytywnej adaptacji do napięcia, wybiera adaptację negatywną. Jeśli jednostka stosuje dodatkowo mechanizm retrofl eksji, będzie raczej używać alkoholu czy narkotyków, niż wejdzie na drogę przestępczą.
W tym znaczeniu profi laktyka uzależnień nie polega na edukacji na temat szkod-liwości używek, lecz na uczeniu umiejętności i metaumiejętności radzenia sobie z przeżywanymi napięciami, traktowanymi jako źródła używania. Jest to więc praca całościowa, wymagająca uwzględnienia wielu czynników psychospołecznych i egzy-stencjalnych. Za tym modelem przemawia to, że
– jest on oparty na współczesnej teorii psychospołecznej, aspirującej do miana teorii wieloczynnikowych,
– nie koncentruje się na samym zjawisku używania alkoholu i narkotyków, lecz na jego źródłach,
– podkreśla znaczenie presji rówieśniczej w sięganiu po używki, – zakłada konieczność pracy systemowej w różnych obszarach napięć, – kreuje postawę rozwojową,
– traktuje człowieka jako całość.
W dalszej części przedstawię pierwsze empiryczne weryfi kacje tego podejścia, gdyż teoria napięcia „nie jest jeszcze całkowicie uznana, ale pierwsze próby jej wery-fi kacji wypadły zachęcająco” (Schneider, 1997–1998).
Nadużywanie alkoholu i narkotyków przez młodzież a napięcie
Zgodnie z założeniem ogólnej teorii napięcia prezentuję stanowisko, iż przyczyną się-gania po alkohol bądź narkotyki przez młodzież jest doświadczane napięcie. Napięcie to w niektórych przypadkach jest tak wysokie, iż młodzież, aby je rozładować (adap-tować), nadużywa alkoholu lub narkotyków. W celu empirycznej weryfi kacji tej tezy przeprowadziłem badania, stosując metodę self-report; kwestionariusz ankiety, który opracowałem we współpracy z socjologiem, Przemysławem Piotrowskim na podsta-wie założeń teorii. Istotą tego rozdziału jest więc próba znalezienia związku pomiędzy nadużywaniem alkoholu i narkotyków a napięciem, a tym samym wskazanie przyczy-ny sięgania po środki psychoaktywne.
Dla potrzeb analitycznych prowadzonych badań wyodrębniłem kategorię „nad-używanie”. Przyjąłem, iż w szkołach gimnazjalnych nadużywanie alkoholu to jednora-zowe wypicie przynajmniej 1 kufl a piwa lub 1 lampki wina lub 1–2 kieliszków wódki z częstotliwością przynajmniej raz na dwa tygodnie. W szkołach średnich za naduży-wanie alkoholu uznałem:
– jednorazowe wypicie przynajmniej 2–3 kufl i piwa lub 2–5 lampek wina lub 3–5 kieliszków wódki z częstotliwością przynajmniej raz na dwa tygodnie, a także – jednorazowe wypicie przynajmniej 1 kufl a piwa lub 1 lampki wina lub 1–2
kie-liszków wódki z częstotliwością przynajmniej raz na tydzień.
W przypadku szkół średnich zastosowałem więc kryterium podwójne. W przy-padku narkotyków, w obydwu poziomach szkół za nadużywanie uznałem każde uży-wanie. Kryteria oczywiście są dyskusyjne, ale mieszczą się w granicach zdrowego roz-sądku i umożliwiają dokonanie porównań. Na ich podstawie w każdym typie szkół wyodrębniłem grupy młodzieży nadużywające alkoholu (GNA) oraz grupy młodzie-ży nadumłodzie-żywające narkotyków (GNN).
Zgodnie z założeniami teoretycznymi szczegółowo opisanymi w poprzednim roz-dziale przedstawię poszczególne typy napięcia oraz zjawiska im towarzyszące, a więc deprywację relatywną i efekt kumulacyjny. Następnie scharakteryzuję sylwetkę emo-cjonalną młodzieży nadużywającej alkoholu i narkotyków i spróbuję zweryfi kować tezę o dominacji retrofl eksyjnej adaptacji do napięcia, stosowanej przez tę młodzież.
Wyniki zostaną przedstawione w ten sposób, aby za każdym razem pokazać grupę młodzieży nadużywającą alkoholu i narkotyków na tle całej populacji młodzieży, by w ten sposób uwydatnić istotne różnice pomiędzy obydwiema grupami oraz
specy-fi kę grupy nadużywającej w kontekście poziomu napięcia. W każdym typie napięcia przedstawione zostaną wyniki dotyczące poszczególnych rodzajów szkół. Badania zrealizowałem w grudniu 2001 roku wśród uczniów szkół gimnazjalnych i średnich gminy Andrychów (województwo małopolskie). Szkoły gimnazjalne to dwa gimnazja miejskie (Gimnazjum nr 1 i Gimnazjum nr 2) oraz 7 gimnazjów wiejskich wcho-dzących w skład Zespołów Szkół Samorządowych w: Inwałdzie, Zagórniku, Rzykach, Sułkowicach-Bolęcinie, Sułkowicach-Łęgu, Targanicach i Roczynach. Szkoły średnie to Liceum Ogólnokształcące, Zespół Szkół nr 1 (technikum i liceum) oraz trzy szkoły zawodowe wchodzące w skład Zespołu Szkół nr 1, Zespołu Szkół nr 2 oraz Zakładu Doskonalenia Zawodowego. Populacja badawcza liczyła 660 osób.