Mówiąc o przestępczości związanej z narkomanią, jej skutkach społecznych i psy-chologicznych dla poszczególnych jednostek, warto wziąć pod uwagę perspekty-wę społecznych konstrukcji tak zwanych straszaków narkotykowych (drug scares) (Reinarman, 2000). Wojny narkotykowe, antynarkotykowe krucjaty nigdy nie są pro-stą reakcją na różne kwestie związane z narkotykami. Straszaki narkotykowe są rela-tywnie niezależne od istniejących bądź niejednokrotnie nieistniejących wcale prob-lemów narkomanii. Są one formą moralnej paniki konstruowanej ideologicznie na podstawie występujących wcześniej problemów społecznych.
Pierwszy i najbardziej znaczący straszak dotyczył alkoholu i uzyskał swe spełnie-nie w Wielkiej Prohibicji w roku 1919. Była to batalia spełnie-nie tyle przeciwko samemu upijaniu się, ile raczej przeciw długotrwałemu, absorbującemu czas piciu alkoholu.
Kreatorzy straszaka dążyli do tego, by być „rdzennie urodzonymi”, średniej klasy, mieszkającymi poza miastem protestantami; czuli się zagrożeni przez klasę pracującą, katolickich imigrantów, którzy wypełniali miasta Ameryki podczas industrializacji.
Klasa pracująca prezentowała swe zwyczaje długotrwałego konsumowania alkoholu, które były niezgodne z normami klas średnich. Prohibicja była więc terenem kul-turowej walki, szczególnie o to – która moralność będzie dominująca w Ameryce.
Podobne podłoże miały inne narkotykowe straszaki podejmowane w Stanach Zjednoczonych. Antyopiumowa ustawa z 1875 roku miała kontrolować chińskich imigrantów, którzy byli postrzegani jako zagrożenie w czasie kryzysu. Opiaty i koka-ina zostały skrymkoka-inalizowane na początku XX wieku, kiedy zauważono, iż ich głów-nymi użytkownikami stają się młodzi przedstawiciele klasy pracującej, szczególnie
Afroamerykanie. Ogłoszono, iż kokaina wywołuje uczucia agresywne i jest powo-dem gwałtów na białych kobietach. Podczas Wielkiej Depresji zdelegalizowano ma-rihuanę. Rozpowszechniono historię, że indukuje ona przemoc, szczególnie wśród Amerykanów pochodzenia meksykańskiego. Jednym z ostatnich straszaków był tak zwany crack scare.
Jedynym rezultatem tych działań było to, iż w więzieniach USA przebywało więcej ludzi niż w jakiejkolwiek innej przemysłowej nacji – około połowa z nich z powo-du przestępstw związanych z narkotykami; większość z nich stanowiły mniejszości narodowe. W każdym z wymienionych okresów represyjne prawa miały redukować używanie narkotyków i inne problemy z tym związane. Nie ma żadnych przesłanek, że to uczyniły, ale na pewno rozszerzyły społeczną kontrolę, szczególnie na podwład-ne grupy postrzegapodwład-ne jako niebezpieczpodwład-ne i zagrażające dominującemu porządkowi.
Proces tworzenia narkotykowego straszaka składa się z kilku elementów. Po pierwsze, zawsze znajdzie się ktoś, kto uważa że używanie narkotyków stanowi prob-lem. Wtedy wkraczają media, które przedstawiają najgorsze przypadki jako typowe, a epizody jako epidemie. Media wyolbrzymiają więc problemy narkotykowe, zresz-tą tak samo jak inne problemy, aby zwiększyć oglądalność. Kolejny element to poli-tyczno-moralni głosiciele tych idei, którzy mają interesy (często fi nansowe) w całym procederze. Następnie występują różne grupy interesów: wytwórcy, kościoły, lekarze, naukowcy, agendy kontroli społecznej i tak dalej. Każda grupa chce zachować swoją strefę wpływów. Następnie adresuje się straszak narkotykowy do klasy postrzeganej jako niebezpieczna. W konsekwencji na narkotyki zrzuca się odpowiedzialność za różne problemy społeczne – gdyby nie narkotyki, nie byłoby przemocy, chorób umy-słowych, przestępstw. Nie ma jednak żadnych historycznych dowodów podpierają-cych ten punkt widzenia. Ale narkotyki potrafi ą ukryć istotne problemy społeczne, z którymi elity rządzące nie mogą sobie poradzić. Stanowią swego rodzaju „róg obfi -tości” problemów społecznych. Jednak, zdaniem wielu autorów, zjawisko narkomanii jest rezultatem zbiorowej kreacji, począwszy od samej defi nicji narkotyku (Frieske, Sobiech, 1987).
Na koniec kilka słów refl eksji psychologicznej. Tendencja do poszukiwania przeżyć niezwykłych zdaje się być uniwersalną cechą człowieka. Narkotyki, papierosy, alkohol, aspiryna stanowią zinstytucjonalizowane kulturowo środki rozwiązywania indywidu-alnych dylematów i problemów. Łączy je wspólny sens symboliczny: są one środka-mi zewnętrznyśrodka-mi w stosunku do jednostki, które świat społeczny oferuje jej po to, aby mogła się w nim lepiej odnaleźć, zaadaptować. Nowoczesna osobowość społecz-na społecz-naszej kultury jest zorientowaspołecz-na przede wszystkim społecz-na świat zewnętrzny. Wspólną cechą ludzi zewnątrzsterownych jest to, że siłą sterującą jednostką są jej współcześni pobratyńcy. Cele, ku którym kieruje się jednostka zewnątrzsterowna zmieniają się pod wpływem tej siły; stałe w życiu pozostaje jedynie samo dążenie i nawyk zwracania pilnej uwagi na sygnały z zewnątrz. Właśnie narkotyki, dokładniej zaś – mniej czy bardziej kolorowe – stany psychiczne przez nie indukowane mają stanowić substytut świata przeżyć wewnętrznych, świata systematycznie wyjaławianego przez nacisk kul-tury, ciągły przymus orientowania się na innych, zrytualizowane, puste gesty, będące podstawą społecznej oceny człowieka. Narkotyki tworzą więc ułudę odbudowywania
umiejętności wyrażania uczuć, zdolności do emocjonalnego przeżywania rzeczywisto-ści i autentyzmu wrażeń. Pamiętać jednak należy, iż są propozycją zewnętrzną w takiej samej mierze, jak wszystkie inne propozycje neonowo-plastykowych realiów (Frieske, Sobiech, 1987).
Jak więc wyglądałby współczesny człowiek bez narkotyków? Byłby nagi, pełen lęku, niepewności, być może nie sprostałby wymogom naszych czasów. Z drugiej strony byłby bardziej realny, miałby czas, by płakać i cieszyć się życiem. Być może nie musiałby się śpieszyć... Poszukajmy tej magicznej rzeczywistości!
Profi laktyka uzależnień
Ogólnie mówiąc, termin „zapobieganie” mieści w sobie wszystkie te działania, któ-rych celem jest zwalczanie pojawiania się i rozwoju określonego zjawiska w danym społeczeństwie (Bruno, 1996). Tradycyjna klasyfi kacja oddziaływań zapobiegawczych wygląda następująco:
1) profi laktyka I stopnia – ma na celu zapobieganie wzrostowi i rozprzestrzenianiu się zjawiska wśród szeroko pojętej społeczności,
2) profi laktyka II stopnia – ma na celu zapobieganie rozprzestrzenianiu się i wzro-stowi zjawiska w zagrożonej społeczności,
3) profi laktyka III stopnia – ma na celu zapobieganie zjawisku recydywy i nawro-tom.
Profi laktyka I stopnia jest często wprowadzana w życie przez:
– kampanie informacyjne w środkach masowego przekazu, – zapewnianie społeczeństwu odpowiednich środków ochrony,
– promocje alternatywnych zjawisk w danym środowisku społecznym i kulturo-wym.
Profi laktyka II stopnia obejmuje:
– ukierunkowane kampanie informacyjne (często polegające na bezpośrednich relacjach międzyludzkich),
– dostarczanie środków obrony i szkolenie w ich używaniu,
– użycie środków farmaceutycznych i innych środków działających bezpośrednio na jednostkę,
– modyfi kacje prawa i zarządzeń w celu promocji pozytywnych zmian w zachowa-niu społeczności o wysokim stopw zachowa-niu ryzyka lub w celu zapobiegania ekspansji danego zjawiska,
– szkolenie nauczycieli i osób realizujących programy zapobiegania.
Profi laktyka III stopnia obejmuje:
– informowanie i szkolenie konkretnych osób,
– bezpośrednie oddziaływania leczniczo-rehabilitacyjne na jednostkę, – utworzenie doraźnych struktur i ośrodków (baza leczniczo-rehabilitacyjna).
Działania zapobiegawcze powinny być systematyczne i powiązane ze sobą w ra-mach dokładnie zaplanowanych i przeprowadzanych programów wielosektorowych.
Wśród problemów społecznych wymagających właściwych programów profi laktycz-nych znajdują się:
– rozprzestrzenianie się przestępczości,
– rozprzestrzenianie się patologii społecznych, prowadzących do wyraźnych nie-równości i konfl iktów między różnymi grupami społecznymi, których wyni-kiem są destruktywne zachowania, wpływające negatywnie na życie społeczne, – podejmowanie przez młodzież ryzykownych zachowań, prowadzących do
wy-paczeń i zbliżanie się przez młodzież do obszaru działań niezgodnych z prawem i pełnych przemocy,
– nadużywanie alkoholu i narkotyków.
Udana działalność profi laktyczna powinna wywołać reakcję w zachowaniu właś-ciwych jednostek. Profi laktyka w tym ujęciu jest agendą państwa, służącą utrzymaniu i kontroli zakładanego porządku społecznego.
Zapobieganie jest w zasadzie kontratakiem podjętym przez społeczeństwo w sytuacji za-grożenia, kiedy musi ono uderzyć we wroga, nim ten znajdzie czas i środki, by spenetrować jego terytorium. Z drugiej strony, obrona podjęta w chwili, gdy wróg spenetrował już tery-torium, jest strategią, która pozwala na zredukowanie strat (Bruno, 1996).
Leczenie i rehabilitacja mogą być uznane za działania obronne. Projektując dzia-łania profi laktyczne, należy wziąć pod uwagę więcej niż jeden układ stosunków spo-łecznych: pierwszym jest kontekst międzynarodowy, drugim – krajowy, a w końcu lokalny, tam gdzie dane działania mają być realizowane. Najważniejszym, ale niestety często pomijanym wymogiem osiągnięcia właściwego poziomu działań, jest osadze-nie ich na teorii naukowej, która powinna stanowić podstawę praktycznej działalności i którą należy elastycznie adaptować do konkretnych sytuacji oraz warunków kulturo-wych (Bruno, Gioff re, 1996). Teoria warunkuje również diagnozę i ewaluację działań.
W jej ramach powinien się odbyć cykl szkoleń przygotowujących realizatorów danego przedsięwzięcia profi laktycznego.