Alternatywą dla przedstawionych koncepcji monokauzalnych jest podejście wielo-czynnikowe, które zakłada, iż nie ma jednej przyczyny dewiacji, racjonalne jest nato-miast szukanie różnorodnych czynników związanych z tym zjawiskiem. Na obecnym etapie obserwuje się wzmożone zainteresowania i dążenia do wypracowania teorii in-terdyscyplinarnych. Nadal nie dysponujemy wszakże teorią uniwersalną, obejmującą bezwzględnie wszystkie przypadki dewiacji i przestępczości (Urban, 2000b). Wydaje się jednak, iż takie poszukiwania są zasadne. Podkreślają to między innymi Adler, Adler (2003) mówiąc o bio-psycho-społecznych czynnikach dewiacji i konieczności współpracy pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami. Wydaje się, iż takie podejście (choć trudne metodologicznie) jest wysoce obiecujące, gdyż traktuje człowieka jako całość. Spełnia więc kryteria pedagogiki holistycznej. W badaniach alkoholizmu i narkomanii przykładami takiego podejścia są: wieloczynnikowa teoria uzależnie-nia oraz kompleksowy model uzależnieuzależnie-nia lekowego.
Teoria wieloczynnikowa została opracowana przez psychiatrę van Dijka (1971; za:
Gaś, 1986) i traktuje stan uzależnienia jako syndrom zachowań koncentrujących się wokół środka odurzającego. Analizując czynniki etiologiczne uzależnienia, van Dijk akcentuje kilka podstawowych zmiennych. Należą do nich: farmakologiczne działanie leku, czynniki psychiczne (zwłaszcza poczucie dyskomfortu psychicznego, napięcie), społeczna akceptacja leków i ich używania oraz wpływy środowiskowe. Szczególnie ważną rolę patogeniczną van Dijk przypisuje tak zwanym błędnym kołom. Błędne koło farmakologiczne polega na tym, że powtarzające się przyjmowanie środka odurzającego powoduje zmiany w metabolizmie, co może powodować konieczność zwiększenia dawki. Błędne koło funkcjonowania mózgu wiąże się z tym, iż w niektó-rych przypadkach odurzanie się powoduje bezpośrednie zaburzenia w funkcjonowa-niu mózgu, zwłaszcza w stosunku do jego funkcji integrujących i regulujących. Daje to w rezultacie osłabienie siły ego, co z kolei redukuje autokontrolę jednostki i likwi-duje zahamowania przez kontynuację odurzania się. Błędne koło psychiczne dotyczy tego, że użycie alkoholu i narkotyku powoduje zmiany w sferze psychicznej. Pojawiają się w ich efekcie poczucie winy, wstyd i negatywne samopoczucie. Aby sobie z nimi poradzić jednostka podejmuje kolejną intoksykację. Działanie takie dokonuje się w myśl psychoanalitycznej zasady: dążenia do przyjemności i unikania nieprzyjem-ności. Błędne koło społeczne opiera się na tym, że odurzanie się powoduje społeczne konsekwencje w formie dysfunkcji i dezorganizacji interakcji społecznych. Skutkiem ich jest odrzucenie i potępienie jednostki odurzającej się, która broni się przed tym, wchodząc w subkulturę lekową i kontynuując odurzanie się. Zdaniem van Dijka po-wyższe błędne koła w sposób całkowity wyjaśniają proces wchodzenia w uzależnienie lekowe.
Najbardziej kompleksowy model uzależnienia stworzyli: Huba, Wingard i Bentler (1980, za: Gaś, 1986). Przyjmują oni, że odurzanie się jest powodowane przez zbiór wielu przyczyn intra- i ekstraindywidualnych, które wzajemnie na siebie oddziału-jąc, przyczyniają się do zaistnienia różnorodnych wzorców używania alkoholu i nar-kotyków. Przyczyny te są klasyfi kowane z uwzględnieniem czterech grup wpływów:
biologicznych, intrapersonalnych, interpersonalnych i socjokulturowych. W obsza-rze wpływów biologicznych znajdują się wpływy genetyczne oraz stan organizmu (to jest sprawność działania głównych systemów anatomicznych i fi zjologicznych).
Obszar wpływów intrapersonalnych obejmuje stan psychiczny jednostki oraz środki socjoekonomiczne, które dotyczą głównie możliwości fi nansowych jednostki w za-spokajaniu potrzeb związanych z uzależnieniem. Obszar wpływów interpersonal-nych obejmuje dwa podstawowe systemy: system podtrzymywania zażyłości i system wpływów społeczno-kulturowych. Z pierwszym z nich mamy do czynienia wtedy, gdy jednostka ma rodzinę, przyjaciół lub inne osoby znaczące, które utrzymują z nią bli-skie kontakty i które dają wsparcie w sytuacjach trudnych. Natomiast drugi dostarcza trafnych, wartościowych modeli i wzmocnień dla różnych zachowań, pozwalających jednostce doświadczać poczucia tożsamości i godności. Obszar wpływów socjokul-turowych zawiera oczekiwania społeczne, aprobatę społeczną dostępność produktów i stresy środowiskowe. Powyższe obszary zdaniem autorów są najważniejsze w wyjaś-nianiu natury zjawiska używania alkoholu i narkotyków. Inicjacja alkoholowa i nar-kotykowa wynika przede wszystkim z presji, jaka pochodzi od osób z systemu pod-trzymywania zażyłości.
W niniejszej publikacji wychodzę naprzeciw idei wieloczynnikowej i koncentruję się na psychospołecznych źródłach alkoholizmu i narkomanii oraz akcentuję potrze-bę uwzględniania czynników biologicznych.
Alkoholizm jako zjawisko społeczne
Narastający w społeczeństwach zachodnich problem używania substancji psycho-aktywnych i uzależnienia od nich przykuwa uwagę opinii publicznej i naukowców.
Zachowania i czynności nałogowe wynikają z patologicznej potrzeby przyjmowania określonych substancji i prowadzą do nadużywania substancji, takich jak nikotyna, alkohol czy kokaina, lub do nadmiernego pochłaniania wysokokalorycznych pokar-mów, a w rezultacie do chorobliwej otyłości. Zachowania tego typu są jednym z naj-bardziej wszechobecnych i uporczywych problemów zdrowia psychicznego dręczą-cych współczesne społeczeństwa. Zaburzenia spowodowane uzależnieniem widzimy wszędzie. Szczególnie często wiążą się one z alkoholizmem, z tragicznym w skutkach uzależnieniem od kokainy oraz hazardu. To ostatnie wzrasta z coraz powszechniejszą legalizacją gier losowych. Najbardziej rozpowszechnione jest nadużywanie substancji psychoaktywnych – środków zmieniających psychiczne funkcjonowanie: alkoholu, nikotyny, barbituranów, leków uspokajających (tak zwanych małych trankwilizato-rów), amfetaminy, heroiny i marihuany. Niektóre z tych substancji, jak alkohol i ni-kotyna, są legalnie dostępne dla dorosłych, inne, jak barbiturany, są legalnie przepisy-wane przez lekarzy lub podaprzepisy-wane pod ich nadzorem, pozostałe, jak heroina, rozpo-wszechnia się wyłącznie nielegalnie.
Klasyfi kacja uzależnień oraz zaburzeń spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych obejmuje dwie duże kategorie. Pierwsza to zaburzenia i objawy psychiczne, których źródłem są uszkodzenia organiczne powstałe w wyniku używa-nia substancji psychoaktywnych. Objawy te są wynikiem toksyczności, czyli trującego charakteru przyjmowanych substancji lub zmian fi zjologicznych w mózgu towarzy-szących niedoborowi witamin. Niektóre zaburzenia związane z uzależnieniem należą do kategorii obejmującej zachowania nieprzystosowane, wynikające z regularnego przyjmowania substancji psychoaktywnych. System ich klasyfi kacji, zawarty zarówno w DSM-IV, jak i w ICD-10 (International Classifi cation of Disease) opublikowanym przez WHO, wprowadza dwie główne kategorie:
– zaburzenia związane z uzależnieniem od substancji psychoaktywnych, – zaburzenia związane z nadużywaniem substancji psychoaktywnych.
Niektórzy badacze i klinicyści nie zgadzają się z takim dychotomicznym podzia-łem, podczas gdy inni uważają go za użyteczny, zarówno ze względów praktycznych, jak i badawczych (Carson, Butcher, Mineka, 2003).
Termin nadużywanie substancji psychoaktywnych dotyczy patologicznego przyj-mowania tych substancji, powodującego ryzykowne zachowania (takie jak
prowadze-nie pojazdów przez osoby będące pod wpływem alkoholu czy innych środków odu-rzających), a także stałego przyjmowania tych substancji mimo występujących z tego powodu problemów psychicznych, zawodowych, zdrowotnych i społecznych. Termin uzależnienie od substancji psychoaktywnych obejmuje ostrzejsze formy zaburzeń i zwykle wiąże się z wyraźną fi zjologiczną potrzebą zwiększania ilości przyjmowanych substancji, by osiągnąć pożądany efekt ich działania. Uzależnienie w tych zaburzeniach oznacza, że jednostka wykazuje objawy tolerancji substancji oraz objawy odstawienne, gdy substancja staje się niedostępna. Szeroko rozpowszechniony jest dzisiaj pogląd, że uzależnienie od substancji psychoaktywnych jest chorobą (Woronowicz, 1998).
Należy też określić termin używanie substancji psychoaktywnych, gdyż nie każda forma przyjmowania tych substancji wiąże się z ich nadużywaniem czy uzależnieniem od nich. To istotna kwestia, ponieważ substancje psychoaktywne „same w sobie” nie są dobre ani złe. Problem tkwi w sposobie ich używania, można by powiedzieć „relacji do środków psychoaktywnych”. Pewnym typem relacji jest abstynencja, czyli nieuży-wanie substancji psychoaktywnych w ogóle lub niektórych z nich. Można więc nakre-ślić cyrkularne kontinuum: nieużywanie – używanie – nadużywanie – uzależnienie.
Ruch na tym kontinuum jest w zasadzie dowolny; z tym że dominujący model lecze-nia uzależnielecze-nia od alkoholu jest modelem abstynencyjnym.