Efekt kumulacyjny (cumulative eff ect) to stan nagromadzenia kilku rodzajów napięć.
Zgodnie z założeniami Agnew napięcie wtedy generuje predyspozycje do używania alkoholu i narkotyków, kiedy jest chroniczne i powtarzające się. Efekt kumulacyjny jest kwestią niezwykle istotną, gdyż o ile można sobie poradzić z jednym rodzajem napięcia, o tyle zdecydowanie trudniej z dwoma lub trzema. Dlatego założeniem tego podrozdziału jest porównanie poziomu skumulowanego napięcia u młodzieży z grup nadużywających alkoholu i narkotyków z poziomem skumulowanego napięcia ogó-łu populacji młodzieży. To porównanie może rzucić dodatkowe światło na genezę zjawiska używania alkoholu i narkotyków przez młodzież, gdyż w poprzednich pod-rozdziałach wykazałem, iż w niektórych przypadkach poziom napięcia grup naduży-wających alkoholu i narkotyków był poziomem napięcia ogółu populacji lub nawet niższym.
Dla uchwycenia tego zjawiska zsumowałem wszystkie rodzaje występujących wcześniej napięć oraz dodatkowo zapytałem badanych o subiektywne odczucie do-tyczące narastania w ich życiu problemów. Realnie badani uzyskali od 6 do 18 pkt, w związku z czym uzyskane wyniki podzieliłem tradycyjnie na cztery poziomy
na-pięcia: niski (6–8 pkt), przeciętny (9–11 pkt), wysoki (12–14 pkt) i bardzo wysoki (15–18 pkt). Wyniki analizy przedstawiam poniżej.
W gimnazjach miejskich występuje związek pomiędzy nadużywaniem alkoholu i narkotyków a wzrostem ogólnego poziomu napięcia. Grupy nadużywające charakte-ryzują się niższym poziomem przeciętnego napięcia a wyższym poziomem wysokiego napięcia. W obydwu przypadkach różnice kształtują się nieznacznie powyżej 10%.
GNA i GNN nie wykazują również niskiego napięcia (0%), które w całej populacji przybiera wartość 5,9%.
W gimnazjach wiejskich ogólny poziom napięcia jest nieco niższy od występu-jącego w gimnazjach miejskich. Grupa nadużywająca alkoholu nie wyróżnia się od ogółu populacji; grupa nadużywająca narkotyków natomiast przedstawia znacznie wyższy poziom wysokiego napięcia (47,8%) niż ogół populacji młodzieży (28,2%) oraz niższy poziom (13%) przeciętnego napięcia niż ogół populacji młodzieży (35%).
Występuje więc związek nadużywania narkotyków z wysokim poziomem skumulo-wanego napięcia.
W Liceum Ogólnokształcącym ogólny poziom napięcia jest wyższy niż w gimna-zjach. Podobnie jak w gimnazjach wiejskich grupa nadużywająca alkoholu nie wy-różnia się w żaden sposób od ogółu populacji, natomiast grupa nadużywająca narko-tyków charakteryzuje się niemal dwukrotnie wyższym poziomem bardzo wysokiego napięcia (15,8%) niż ogół populacji młodzieży (8,5%). Wyniki te odnoszą się jednak zaledwie do kilku osób (trzech). Korelacja nadużywania narkotyków z bardzo wyso-kim poziomem napięcia jest więc mało wyraźna.
W ZS nr 1 zwraca uwagę fakt, iż aż 81,8% grupy bardzo wysokiego poziomu na-pięcia stanowią osoby nadużywające alkoholu. Z ogólnej liczby 22 osób w tej kategorii 18 osób to osoby nadużywające alkoholu. Podobnie w grupie nadużywającej narko-tyków obserwujemy związek z bardzo wysokim poziomem napięcia. GNN charak-teryzuje się wyższym o około 10% wskaźnikiem bardzo wysokiego napięcia niż ogół populacji młodzieży. Związek ten jest wyraźniejszy niż w LO.
W szkołach zawodowych sytuacja jest podobna. 71,4% bardzo wysokiego pozio-mu napięcia stanowią osoby nadużywające alkoholu. Jest to 5 z 7 osób w tej kategorii.
Z kolei grupa nadużywająca narkotyków charakteryzuje się o około 10% wyższym poziomem bardzo wysokiego napięcia niż ogół populacji młodzieży.
Rekapitulując wyniki badań dotyczące efektu kumulacyjnego, można wysnuć wniosek, iż potwierdzają one zarysowaną wcześniej tendencję odrębnego traktowa-nia nadużywatraktowa-nia alkoholu i narkotyków. Efekt kumulacyjny wyraźnie współwystępuje z nadużywaniem narkotyków, a mniej wyraźnie – choć również – z nadużywaniem alkoholu. W obydwu przypadkach różnice pomiędzy grupami ryzyka a ogółem popu-lacji młodzieży kształtują się na poziomie 10% (z tym że w przypadku nadużywania alkoholu nie w każdym typie szkół). W gimnazjach te różnice dotyczą wysokiego po-ziomu napięcia, w szkołach średnich natomiast – bardzo wysokiego popo-ziomu napię-cia. Można więc stwierdzić, iż w zależności od typów szkół wysoki bądź bardzo wysoki poziom skumulowanego napięcia jest predykatorem nadużywania alkoholu, a szcze-gólnie narkotyków. Efekt kumulacyjny jest więc kategorią, którą należy uwzględnić podczas poszukiwania przyczyn nadużywania substancji psychoaktywnych.
Strategie adaptacji do napięcia stosowane przez młodzież nadużywającą alkoholu i narkotyków
W poprzednim rozdziale starałem się zbadać związki napięcia z nadużywaniem al-koholu i narkotyków przez młodzież. Badania wykazały współwystępowanie napięcia z nadużywaniem narkotyków, to znaczy młodzież nadużywająca narkotyków zwykle charakteryzuje się wyższym poziomem napięcia niż ich rówieśnicy. W przypadku używania alkoholu współwystępowanie nie jest tak wyraźne, to znaczy młodzież nad-używająca alkoholu niejednokrotnie nie wyróżnia się na tle rówieśników, a w niektó-rych wypadkach jej poziom napięcia jest nawet niższy. Nowe światło na zagadnienie rzuca efekt kumulacyjny, który wskazuje, iż stan nagromadzenia różnych napięć stano-wi predykator nadużywania substancji psychoaktywnych (szczególnie narkotyków).
Ostatnią kwestią empiryczną jest strategia adaptacji do napięcia. Chodzi o zbadanie, czy sposób adaptacji do napięcia młodzieży nadużywającej alkoholu i narkotyków wy-różnia tę młodzież od jej rówieśników i ten właśnie sposób stanowi przesłankę sięga-nia po substancje psychoaktywne. W takim wypadku o nadużywaniu alkoholu i nar-kotyków decydowałby nie tylko poziom napięcia, lecz także sposób jego adaptacji.
Badania wskazują, że większość młodzieży doświadcza któregoś z rodzajów na-pięcia, jednakże tylko część młodzieży nadużywa alkoholu i narkotyków. Co więc ro-bią inni? Z założeń teorii wynika, że stosują tak zwane adaptacje pozytywne, a więc kognitywną, behawioralną i emocjonalną, o których pisałem w rozdziale czwartym.
W celu zbadania strategii adaptacji do napięcia młodzieży nadużywającej alkoholu i narkotyków określę sylwetkę emocjonalną tej młodzieży, częstotliwość przeżywania przez nią uczucia gniewu oraz stosowanie retrofl eksji jako dominującego mechani-zmu adaptacyjnego. W ten sposób zweryfi kuję kolejne założenie teorii o dominacji uczucia gniewu u młodzieży nadużywającej alkoholu i narkotyków oraz moją własną tezę o tłumieniu tego uczucia, co ma stanowić konieczność rozładowania go przez używanie alkoholu i narkotyków. Alkohol i narkotyki w tej perspektywie byłyby trak-towane jako nośniki gniewu, kanały umożliwiające jego ujście. Analiza w tym mo-mencie nabiera charakteru psychologicznego.