Spójność hiponimiczna polega na relacji między jednostkami o szerszym zakresie (hiperonimami) i węższym zakresie (hiponimami) znaczeniowym, nadrzędności lub podrzędności jednego leksemu względem innego. Relacja ta może być kilkustopniowa – ten sam wyraz może być jednocześnie hiperonimem wobec jednego i hiponimem w stosunku do innego wyrazu. Leksemy współpodrzędne pozostają natomiast w relacji kohiponimii (Lesz-Duk 2001).
W analizowanym materiale ten typ spójności manifestował się na 5 sposobów:
1. użycie leksemu hiponimicznego będącego anaforycznym odniesieniem do hiperonimu znajdującego się we wcześniejszym kontekście (relacja: hiperonim – hiponim);
2. użycie kohiponimów będących anaforycznym odniesieniem do hiperonimu znajdującego się we wcześniejszym kontekście. Zastosowanie leksemów kohiponimicznym służyło najczęściej specyfikacji informacji przekazywanej przez hiperonim (relacja: hiperonim – kohiponimy);
3. użycie hiperonimu będącego anaforycznym odniesieniem do hiponimu znajdującego się we wcześniejszym kontekście (relacja: hiponim – hiperonim); 4. użycie hiperonimu będących anaforycznym odniesieniem do kohiponimów
we wcześniejszym kontekście. Zastosowanie hiperonimu służyło najczęściej uogólnieniu informacji przekazywanej przez kohiponimy (relacja: kohiponimy – hiperonim);
5. użycie odnoszących się do siebie kohiponimów (relacja kohiponimiczna).
Kohiponimy zestawione były na zasadzie równorzędności lub pozostawały względem siebie w relacji synonimii.
Ze względów badawczych nie wydzielam osobnej grupy leksemów partytywnych (holonimów i meronimów) pozostających względem siebie w relacji całość – część. Granica między zjawiskiem hiponimii/hiperonimii a partytywności nie jest ostra (por. Markowski 2012, s. 112).
Spójność hiponimiczna, tak jak spójność oparta na synonimii, pozwala na uniknięcie zbędnych powtórzeń, wspomaga więc warstwę stylistyczną tekstu.
100
Pozwala na stworzenie konstrukcji hierarchicznej, uporządkowanie tekstu, co dodatkowo wzmacnia spójność tekstu (por. Markowski 2012, s. 111).
1.5.1. Hiperonim – hiponim
poziom C2
Traktując go tak szeroko można przeliczyć do ludzi sukcesu nie tylko znanych działaczy sztuki, naukowców, wynalazcy, po prostu bogatych ludzi, ale też świętych – bo oni potrafili zwyciężyć w walce za swoją wiarę. Przykładem mogłaby posłużyć św. Teresa, która nie tylko sama była nieobojętna do innych ludzi, ale potrafiła zorganizować ludzi dobrej woli i utworzyć wspólnotę, pomagającą każdemu człowiekowi, który znalazł się w biedzie.
(C2, esej) Kochała nade wszystkim biżuterię. Do dziś pamiętam, jak głaskała psa swymi
palcami uzbrojonymi w złote pierścionki.
(C2, opowiadanie) Trzeba było przesunąć wszystkie meble na środek pokoju, tak żeby można było
pomalować ściany. Najcięższą, oczywiście, okazała się szafa pełna książek. (C2, opowiadanie) Kilka dni temu moja ciocia poprosiła mnie pomóc jej w remoncie mieszkania. Trzeba było przesunąć wszystkie meble na środek pokoju, tak żeby można było pomalować ściany.
(C2, opowiadanie) Gdy miałam 2 lata, mój dziadek zachorował. Rozległy wylew odebrał mu mowę
oraz władzę nad całą prawą połową ciała.
(C2, opowiadanie)
poziom B2
Obsługa też nie zachwyciła. Kelnerka była nieuprzejma, do tego nie znała angielskiego języka.
(B2, skarga)
poziom B1
Teraz uczę muzyki w Japonii. Mam koncert dwudziestego czerwca o piętnastej w Tokio.
101
Kiedy wszystkie wachty miały opanowane podstawowe ćwiczenia wciągania i ściągania żagli, byliśmy gotowi na naszą podróż. Rejs biegł wzgłuż wybrzeża Europy, z przystankami w portach w Lisbonie i Kadyksie.
(B1, opowiadanie) Przesyłam pozdrowienia z dalekich Stanów Zjednoczonych. Jestem teraz
w Nowym Jorku.
(B1, pozdrowienia) Pozarowienia z Norwegii! Jestem na wakację w Oslo, gdzie kiedyś mieszkałam.
(B1, pozdrowienia) Gdy się zbliża weekend, nadchodzi pewna ulga. (…) Dla mnie sobota oznacza
odpoczynek psychologiczny i rozpoczęcie wysiłku fizycznego.
(B1, tekst argumentacyjny)
1.5.2. Hiperonim – kohiponimy
Kohiponimimy nawiązujące do hiperonimu w pierwszym zdaniu mogą być zebrane w jednym lub zlokalizowane w kilku kolejnych wypowiedzeniach.
poziom C2
Dziadek z tatą zrobili na podwórku cały plac zabaw. Mieliśmy piaskownicę, huśtawki i karuzelę.
(C2, opowiadanie) Na fotografii była cała moja rodzina. Moja ukochana babcia i dziadek, moja ciocia, która mieszka w stanach i już przez długszy czas nie byłyśmy w kontakcie, a także mój drugi brat, który zmarł jak mnie było 6 lat, i jego jak 10 latka podtrącił samochód.
(C2, opowiadanie) Brak umiejętności posługiwania się mową najgorzej wpływał na samopoczucie dziadka. Frustracja powodowana nieumiejętnością przekomunikowania nam uczuć lub myśli przejawiała sie często jako złość, a my małe dzieciaki ze strachu unikaliśmy dziadka.
(C2, opowiadanie) W centrum fotografii – dziadkowie. (...) Ręka babci ufnie spoczywa w ręce dziadka. Babcia Maria w eleganckim kapeluszu, z bukietem fiołków, przypiętych do jasnej sukienki. Dziadek – poważny, ale nie surowy, uśmiecha się tylko kącikami ust.
(C2, opowiadanie) Obok dziadków stoją uśmiechnięci rodzice, jeszcze tacy młodzi! Mama nie ma
tyle zmarszczek, nie jest zmęczona. Tato też wygląda zdrowsze, młodniej.
102
Więcej tego, często spotykamy się z porównaniem człowieka i drzewa w kulturze ludowej, szczególnie w przekonaniach ludowych. Istnieje dosyć przykładów, kiedy mężczyzna kojarzy się z drzewem potężnym, jak dąb, a kobieta bardziej dziewczyna z cienką brzozą.
(C2, esej) Komputer nie zastąpi nam rodziny. Nie wyobrażam sobie, że by spędzić Święt
Wielkanocnych bez moją mamą i siostry.
(C2, tekst argumentacyjny) Są też rodzice. Patrząc na zdjęcie, myślę jacy byli wtedy młodzi. Moja mama i teraz jest bardzo ładną kobietą, ale wtedy była po prostu piękna. A tata jaki przystojny.
(C2, opowiadanie)
poziom B2
Wydarzyło się, że na naszej kolacji w ten dzień jakość potraw była po prostu nie do przyjęcia! Zupa pomidorowa była zbyt gęsta i słodka. Deser także, według moich gości, pozostawiał życzyć lepszego.
(B2, skarga) Po drugie, potrawy nie byli dobre. Zupa nie była ciepła i mięso było zbyt
twarde.
(B2, skarga) W polskich górach możesz aktywnie spędzać czas. (…) Szczególnie polecam Tatry – tam krajobrazy są niesamowite! Jeśli chcesz unikać innych turystów, lepiej pojechać do gór Sandomierskich, które są mniej popularne.
(B2, list) W górach nie ma takiego hałasu, ale jest za to inny problem – kompletny brak środków komunikacyjnych. (…) W parkach narodowych jest zakaz samochodów i rowerów – jedyny dopuszczalny środek transportu to koń!
(B2, list) Matka urodziła się w Leningradzie i już z dzieciństwa miała wiele różnych zainteresowań. Od małych lat uprawiała sport, lubiła narty i łyżwy, grała na fortepianie i dobrze śpiewała.
(B2, charakterystyka) Jak włączymy telewizor to dużo reklam można oglądać. Jak chodzimy ulicą,
można zobaczyć plakaty lub ogłoszenia.
(B2, esej) Całe wakacje spędziłam z siostrom i kuzynkom na wiosce u dziadków. (…)
Dziadek na nas krzyczał i skarżył się babci o te nasze zabawy w polu.
103
Wiem, że lubisz prubować nowe jedzenie. (…) W góralskich knajpach (górale są mieszkancami Tatry) są też inne ciekawe dania i zawsze żywa muzyka. (…) Nad morzem też są wędzarni ale tutaj nie wędzą sera, tylko rybę.W Polsce pierwszy raz spróbowałem wędzonego łososia i dorsza – bardzo smaczne.
(B2, list) Ostatni przykład obrazuje wielostopniowość i płynność relacji hiponimiczno– hiperonimicznej. Hiponim leksemu zawartego w zdaniu poprzedzającym staje się hiperonimem dla wyrazu w kolejnym wypowiedzeniu (jedzenie – dania – ryba – łosoś i dorsz). Tak konsekwentny układ leksemów tworzy spójną strukturę hierarchiczną.
poziom B1
Jak wstanę rano w sobote o 10 to zwykle zaczynam sprzątać mieszkanie i pranie robić, bo nie mam czasu w tygodniu. Najpierw myje naczynia w kuchni i potem myje wanne w łazience. Jak to już jest zrobione to odkużam i myje podłoge na samy koniec.
(B1, tekst argumentacyjny) Wtedy mam cały wieczór na rozrywke. Czasem chodze do kina albo na kawe
z koleżankami.
(B1, tekst argumentacyjny) W kwietniu albo w maju spędzam maj wolny czas w ogrodzie. Sadzę kwiaty,
obowiązkowy dla mnie są Maciejki. Koszę trawę.
(B1, tekst argumentacyjny) Beata jest wysportowana, lubi uprawiać sport. Wstaje codziennie o 6.00 rano, żeby zrobić gimnastykę. Każdy piątek chodzi na basen, a w niedziele lubi grać w tenisa.
(B1, charakterystyka)
1.5.3. Hiponim – hiperonim
poziom C2
To już jesień. To moja ulubiona pora roku.
(C2, esej) Na gości czeka w Popelnej nie tylko piękna czumawska przyroda, ale także kilka pensjonatów oferujących wszelką wygodę – pełne wyżywienie, przytulne pokoje dwuosobowe, wyposażone w telewizor i lodówkę oraz możliwość skorzystania z sauny. Malowniczy wygląd miejscowości jeszcze wzmacnia średniowieczny zamek Kaszpeck wznoszący się na pobliskim wzgórzu.
104
Zanieczyszczenie środowiska wywołuje u coraz większej grupy osób wszelkiego rodzaju alergie i schorzenia. Również żywność pełna pestycydów i innych związków chemicznych wpływa negatywnie na stan naszego zdrowia.
(C2, tekst argumentacyjny) Bardzo żałuję, że jako mały dzieciak uciekałam, zamiast próbować poznać własnego dziadka. Dopiero teraz zaczynam rozumieć, że straciłam okazje poznać bardzo interesującą osobę.
(C2, opowiadanie) Zrobiliśmy to zdjęcie z okazji 85. urodzin babci w roku 1995. To było bardzo ważne wydarzenie dla całej rodziny i wszyscy zdąrzyli przyjechać na imprezie, nawet z daleka.
(C2, opowiadanie) Gdy impreza na dobre się rozkręciła, Helenka zaczęła zaczepiać nowego kolegę, który był już lekko podchmielony. Chłopak będąc w stanie zamroczenia dał się skusić Helence i po chwili cała sala widziała ich namiętnie całujących się
(C2, charakterystyka)
poziom B2
Dom Kultury zawiadamia, że odbędzie się wieczór autorski z Pawłem Huellem, znanym autorem licznych wierszów i powieści. Rozpoczniemy spotkanie o godzinie 19 w niedzielą, 14 czerwca w naszym domu przy ulicy Zielonej 8.
(B2, zawiadomienie) Następnym aspektem jest treść reklamowanego towaru. (…) Moim zdaniem
dobrej rzeczy reklama nie jest potrzebna.
(B2, esej) Dla tego Warszawa jest na Białorusi bardzo atrakcyjnym miejscem dla wycieczek. Miasto zaczyna wyglądać jak naprawdę miasto Europejczyków, czego nie ma w Mińsku.
(B2, opis) Zapraszamy Państwo na wieczór autorski, w którym będą brali udział nasi
najmłodsi poeci współczesności – Stanisław Medyk i Michał Rakowski.
Dla chętnych tak że będzie istniała możliwość zdobycia książek z autografami młodych twórców.
(B2, zawiadomienie) Następnik twórcy pozostaje z poprzednikiem (poeci) w relacji hiponimiczno – hiperonimicznej, jednocześnie jednak jest hiperonimem dla nazw własnych użytych w zdaniu poprzedzającym.
105 poziom B1
Mam większość swoich lat, chyba już za sobą i, jeżeli przypomnić sobie najwspanialsze chwili w swoim życiu, to spędziłam ich w rodzinem domie, który znajduje się na wsi wsród Kaukazkich gór. Jest to naprawdę wspaniałe miejśce, ze wspaniałą przyroda i naiczistejszym powietrzem.
(B1, opis) Drogie Panie Adamie, pozdrawiam z nadpięcniejszego Bałtycu. Jestem pierwszy
raz nad morzem, i dlatego jestem satascynowana pierwszymi widokami moża. (B1, pozdrowienia)
1.5.4. Kohiponimy – hiperonim
poziom C2
Zdjęcie całej rodziny: ojciec, mamusia, dwuch braci, siostra i ja. Rodzice młode, a my dzieci same małe.
(C2, opowiadanie) Miesiąc temu Pan mi pożyczył dwa słowniki oraz trzy podręczniki. Zbiegu różnych okoliczności nie byłem w stanie oddać Panu materiały wcześniej, za co przepraszam.
(C2, przeprosiny) Dzisiaj myślę o tych dziewczynach, widzę w nich takie same cechy – zazdrość, złośliwość, przewrotność, podstępność. Tym, którzy znają te koleżanki mniej trudno będzie uwierzyć, że wyżej wymienione cechy odnoszą się do nich.
(C2, charakterystyka) W ostatnim przykładzie czynnikiem dodatkowo spajającym tekst jest postawione przy hiperonimie wyrażenie metatekstowe (wyżej wymienione).
1.5.5. Kohiponimy
poziom C2
Siostra – pomyślałam. (…) Wraca do koleżanek i bratem się już nie interesuje. (C2, opowiadanie) Przyjadę w poniedziałek rano i będę zajęta do szóstej. A we wtorek mam tylko
jedno spotkanie s dyrektorem.
(C2, e-mail) Zawsze czułam ciepło rodzinne, byłam zawsze wysłuchana, częściej
przez babcie, i ucieszona. Dziadek był „studnią mądrości życiowej” bez dna. (C2, opowiadanie)
106 poziom B2
Film kończy się tym, że młody mężczyzna syn zabitej kobiety i stary żołnierz przewódca, który stał się jego ojcem, po wojnie przyszli do miejsca walki. Obok kamienia gdzie zmarła matka, został założony pomnik.
(B2, recenzja) A nie zawsze to co znajduje się w fajnym kolorowym opakowaniu jest dobrą rzeczą, zwłaszcza dla dzieci. Ochrona ich zdrowia i moralności jest sprawą zbyt skomplikowaną. Więc rodzicom reklama bardziej przeszkadza niż pomaga.
(C2, esej)
* * *
Wprowadzanie w tekst elementów pozostających względem siebie w relacji semantycznie nierównorzędnej nie tylko scala tekst, pozwalając jednocześnie unikać zbędnych powtórzeń, ale porządkuje wypowiedź poprzez hierarchizację przekazywanych w tekście informacji. Wprowadzenie hiponimu jako następnika relacji nawiązania pozwala uściślić znaczenie poprzednika – hiperonimu użytego w poprzedzającym kontekście, poprzez zacieśnienie zakresu znaczeniowego wyrazu. Hiperonim zaś w funkcji postcedensa uogólnia wcześniejsze treści, wprowadza informację nadrzędną.
Z analizowanego materiału wynotowano przykłady, gdzie leksem w podstawie nawiązania stanowił jednostkę nadrzędną, do której odnosił się więcej niż jeden hiponim w kolejnym wypowiedzeniu lub w kilku kolejnych zdaniach (relacja: hiperonim – kohiponimy). Sytuacja odwrotna – relacja: kohiponimy – hiperonim była rzadko spotykana i dotyczyła tylko tekstów z poziomu C2. Wydaje się, że podczas tworzenia tekstu łatwiej znaleźć leksem/leksemy o węższym znaczeniu i uszczegółowić wcześniejszą informację niż uogólnić to co szczegółowe.
W relacjię podrzędności i nadrzędności semantycznej w badanych tekstach wchodziły rzeczowniki apelatywne, rzeczownik pospolity i nomina propria, a także dwie nazwy własne. Podczas analizy zgromadzonego materiału nie zauważono istotnych różnic w zastosowaniu omawianego wykładnika spójności pomiędzy tekstami poszczególnych poziomów zaawansowania językowego. Wart odnotowania jest jednak fakt, że z wypracowań poziomu B1 nie udało się wyekscerpować przykładów z hiperonimem jako anaforycznym odniesieniem do kohiponimów we wcześniejszym kontekście ani fragmentów z leksemami w relacji kohiponimii.
107