Historia rozwoju sieci autostrad w Niemczech oraz w aglomeracji berlińskiej

W Niemczech plany budowy sieci autostrad obejmującej cały kraj pojawiły się już w czasach Republiki Weimarskiej. Sieć ta, znana do roku 1945 i upadku III Rzeszy pod nazwą Reichsautobahn, miała połączyć najważniejsze niemieckie miasta. Szczególnie istotne miejsce w tych planach zajmował Berlin – stolica Niemiec, najważniejsze strategicznie, a zarazem najbardziej zaludnione miasto w całym kraju. Zaplanowa­ no wokół niego zewnętrzną autostradową obwodnicę, oznaczoną jako Reichsautobahn (RAB) 7.

Pierwszym odcinkiem autostrady, który powstał w aglomeracji ber­ lińskiej było Automobil-Verkehrs- und Übungs-Straße (niem. ulica ruchu

automobilowego i ćwiczebna), tzw. AVUS. Jest to jeden z najstarszych

odcinków autostrady w Niemczech i całej Europie. Został zaproponowa­ ny i zaprojektowany przez Automobilclub von Deutschland (niemiecki klub samochodowy) w 1907 r. jako tor wyścigowy oraz jako miejsce do przeprowadzania testów dla przemysłu samochodowego. Z powo­ dów finansowych prace budowlane rozpoczęły się dopiero po 6 latach, w roku 1913. Podczas I wojny światowej do pracy przy budowie toru za­ ciągnięto jeńców wojennych z całej Europy. Został on oddany do użytku w roku 1921, do czego bardzo przyczynił się przedsiębiorca H. Stinnes, pomagając w finansowaniu projektu. Konstrukcja toru to dwie długie proste w formie dwupasmowej jezdni, z dwiema pętlami do nawrotu na obydwóch końcach. Długość toru wynosiła 19,5 km, a każda prosta liczyła ok. połowy tej długości. W 1926 r. na AVUS odbyło się pierwsze * Mgr Michał Głowacki – Katedra Logistyki, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Łódz­ kiego, ul. Matejki 22/26, 90­237 Łódź.

w historii Grand Prix Niemiec, a w roku 1959 zagościła na tym torze je­ dyny raz Formuła 1, kiedy zorganizowano tam Grand Prix Niemiec, tym razem w ramach mistrzostw świata Formuły 1. Wyścigi samochodowe urządzano do maja 1998 r.1 Obecnie AVUS to niezwykle istotna część systemu drogowego w Berlinie i północny odcinek autostrady A 115 – stanowi prawie 10 km tej drogi2.

Pomimo sukcesu, jakim niewątpliwie było wybudowanie AVUS, autostrady w Niemczech powstawały bardzo powoli. Ze względu na problemy ekonomiczne i brak wsparcia politycznego proces budo­ wy większości odcinków nie wychodził poza fazę planowania. Sytu­ acja zmieniła się po przejęciu władzy przez NSDAP. W tamtym czasie w Niemczech panowało ogromne bezrobocie – bez pracy pozostawało nawet 6 mln ludzi. Naziści poszukiwali projektu robót publicznych, które umożliwiłyby zmniejszenie bezrobocia, a dodatkowo posłużyły do celów propagandowych i wzmocnienia jedności narodowej. Adolf Hitler zaadaptował projekt sieci szybkich publicznych dróg, pojawia­ jący się już w Republice Weimarskiej, jako własny pod nazwą

Reichs-autobahn, który rzekomo obmyślił podczas swojego pobytu w wię­

zieniu. W ten sposób powstał mit „dróg führera” – jego osobistego daru dla narodu niemieckiego. Z perspektywy czasu można stwierdzić, że projekt ten posłużył również do zapewnienia mobilności siłom woj­ skowym III Rzeszy. Zemściło się to jednak na nazistach, kiedy ich autostrady zostały wykorzystane przez siły aliantów po ich wkroczeniu na terytorium Niemiec3.

W czerwcu 1933 r. Hitler zatwierdził 7­letni plan budowy 7000 km autostrad, 1000 km rocznie. Do pracy miano zatrudnić nawet 600 tys. osób, jednak z powodu bardzo ciężkich warunków pracy oraz niskich pensji przy budowie autostrad pracowało maksymalnie 120 tys. osób. Jeszcze we wrześniu tego samego roku Hitler uroczyście zainauguro­ wał budowę 28­kilometrowego odcinka Frankfurt–Darmstadt4. Był to pierwszy odcinek oddany do użytku przez nazistowskie władze, co mia­ ło miejsce w 1935 r. Pod koniec tego roku w Niemczech istniało 108 km autostrad. Rok później suma ich długości wynosiła już 1087 km. Pierw­ sze 1000 km autostrad powstało, co prawda, w 3 lata, ale i tak tempo prac było – jak na tamte czasy – niesamowite. Do wybuchu II wojny

1 www.etracksonline.co.uk/europe/Germany/avus21­36.html [z dn. 29.10.2011].

2 www.autobahnatlas­online.de/A115.htm [z dn. 29.10.2011].

3 http://archiwum.polityka.pl/art/droga­do­autostrad,355706.html [z dn. 29.10.2011].

światowej położono ich prawie 3300 km. Wysiłek wojenny ponoszony przez III Rzeszę zatrzymał budowy dopiero w 1943 r. Do tego czasu wybudowano łącznie 3893 km autostrad5. Wojna pozostawiła niemiecką sieć autostrad w fatalnym stanie – wiele odcinków dotknęły zniszczenia wojenne, m.in. w wyniku bombardowań. Tysiące kilometrów planowa­ nej sieci Reichsautobahn pozostały nieukończone.

W czasie nazistowskiej propagandy sukcesu i mitu „dróg führera” częściowo powstał najważniejszy element sieci drogowej aglomeracji berlińskiej – Berliner Ring. Pierwsze odcinki zostały oddane do użytku już w 1936 r. Były to: 6,7 km autostrady pomiędzy węzłami „Werder” i „Groß Kreutz” na południowy wschód od Berlina oraz 1,6­kilometrowy odcinek „Weißensee”–„Schwanebeck” w północno­wschodniej części Ringu. Rok później była już całkowicie gotowa wschodnia część obwod­ nicy, po tym jak wybudowano 40,3 km autostrady pomiędzy węzłami „Schwanebeck” i „Spreeau”. W południowej części oddano w tym sa­ mym roku 16,7­kilometrowy odcinek „Potsdam­Süd”–„Werder”. W 1938 ukończono budowę 50,5 km obwodnicy w części „Spreeau”–„Potsdam­ ­Süd”. 13,2­kilometrowy etap „Groß Kreutz”–„Potsdam­Nord” oddany w 1939 r., w południowo­zachodniej części obwodnicy, był ostatnim odcinkiem Berliner Ringu oddanym do użytku w czasach III Rzeszy. Łącznie wybudowano 129 km autostrady6. Zaplanowana była również północno­wschodnia część Berliner Ring, jednak plany te nie zostały zrealizowane z powodu trwającej wtedy II wojny światowej.

W aglomeracji berlińskiej jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej wybudowana została także autostrada A 115. Pierwszy jej odcinek ukończono w 1921 r., a był to wspomniany wcześniej AVUS. Później został on połączony z Berliner Ringiem za pomocą dwóch odcin­ ków oddanych do użytku w 1940 i 1941 r. i liczących odpowiednio 16,8 oraz 2,7 km7.

Mapę autostrad zaplanowanych, ale nie zrealizowanych oraz tych wybudowanych w III Rzeszy do roku 1941 w okolicach aglomeracji ber­ lińskiej przedstawia rys. 5. Linią ciągłą zostały zaznaczone autostrady, które zostały oddane do użytku. Linią przerywaną zaznaczono planowa­ ne autostrady, których budowę jednak wstrzymano.

5 D. Kaszubowski, Infrastruktura transportu w procesie zjednoczenia Niemiec po 1990 r., cz. 1, „Infrastruktura Transportu” 2009, nr 2, s. 32, za: http://www.infrastruk­ tura.elamed.pl/strona­numer­2­2009­25269.html [z dn. 29.10.2011].

6 www.autobahnonline.de/ddrautobahnen.html [z dn. 29.10.2011].

Rysunek 5. Mapa autostrad oraz planowanych autostrad na obszarze

aglomeracji berlińskiej w 1941 r. Źródło: opracowanie – Anna Zmysłowska

Po II wojnie światowej Niemcy zostały podzielone na 2 państwa: Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD) i Republikę Federalną Nie­ miec (RFN). Region Brandenburgii i Berlina prawie w całości znalazł się w komunistycznej NRD. Wyjątek stanowił Berlin Zachodni, który był enklawą na terytorium Niemiec Wschodnich zarządzaną przez aliantów. Po podziale Niemiec 2106 km autostrad znalazło się na terytorium RFN, co stanowiło większość (54,1%) liczącej przed zakończeniem II wojny światowej 3893 km sieci Reichsautobahn. W granicach NRD pozostało 1366 km słynnych „dróg führera” (35,1%), 365 km (9,4%) znalazło się na Ziemiach Odzyskanych powojennej Polski, a pozostała część (1,4%) w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w re­ jonie Królewca oraz w Austrii w rejonie Salzburga. Na terytorium NRD autostrady były zaniedbywane, w czasach zimnej wojny dokonywano tylko minimalnych konserwacji. Zupełnie inna sytuacja miała miejsce w RFN, gdzie już w latach 50. XX wieku wznowiono program budowy systemu autostrad. Te dwa podejścia poskutkowały poważnymi różni­ cami infrastruktury drogowej w dniu zjednoczenia Niemiec. W latach 1950–1990 w NRD powstało ok. 500 km nowych autostrad oraz prze­ budowano ok. 400 km już istniejących. W tym samym czasie na teryto­ rium RFN wybudowano ok. 6700 km nowych autostrad oraz dokonano unowocześnień starszych odcinków8.

Pierwszy odcinek autostrad w powojennym Berlinie został wybudo­ wany w 1958 r. i liczył 1,3 km. Miało to miejsce w Berlinie Zachodnim, który rozpoczął projekt budowy śródmiejskiej autostrady – obecnie jest to A 100 (wraz z wybudowanymi w latach 70. i 80. XX wieku krótkimi odnogami A 102, A 103, A 104). Projekt ten możliwy był do realizacji głównie dzięki hojnym subwencjom płynącym z RFN. Autostrada A 100 jest cały czas rozbudowywana. Ostatni odcinek został oddany do użyt­ ku w 2004 r., jednak planowane są kolejne. Na terytorium Berlina Za­ chodniego znajdowała się również wybudowana w III Rzeszy autostrada A 115, która stanowiła jedną z dróg tranzytowych łączących enklawę z RFN. Ciekawostką jest, że na 3­kilometrowym odcinku droga ta trzy­ krotnie przekraczała „żelazną kurtynę”, co było niezwykle kłopotliwe dla władz NRD. Włodarze Niemiec wschodnich postanowili wybudować objazd po swojej stronie, co zrealizowano w 1969 r. Rolę tranzytu z Ber­ lina Zachodniego pełniła również ukończona całkowicie w 1987 r. auto­ strada A 111. W enklawie wybudowano również jej śródmiejską odnogę – A 105 (zakończenie prac w 1981 r.)9.

W NRD pierwsze nowe autostrady w powojennej aglomeracji berliń­ skiej otworzono dopiero w latach 60. XX wieku. W Niemczech wschod­ nich udało się wybudować odcinki autostrad: A 111 (odcinek gotowy w 1982 r.), A 113 (1963 r.) oraz A 114 (1973–1982). Jednakże naj­ większym projektem było dokończenie budowy Berliner Ringu. W roku 1972 oddano do użytku nowy, 18­kilometrowy odcinek w północnej części obwodnicy. Prace budowlane nad kolejnymi częściami autostrady były kończone w latach 1973–1974, a Berliner Ring został domknięty w 1979 r., kiedy wybudowano ostatni, 27,6­kilometrowy odcinek10.

Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 r. priorytetem w sferze infrastruk­ tury transportu drogowego stał się proces wyrównania różnic pomię­ dzy systemami drogowymi NRD i RFN. Problem ten ujęto w Programie Transportowego Zjednoczenia Niemiec, zaprezentowanym w 1991 r. i obej mującym 17 projektów infrastrukturalnych, w tym 7 drogowych. Na koniec 2009 r. program został już prawie ukończony, a w jego ra­ mach wybudowano i wyremontowano ok. 2100 km autostrad11.

Po 1990 r. rozpoczęto proces powtórnego planowania autostrad w Berlinie. W wyniku tych działań z części dotychczasowej A 113 wy­ dzielono autostradę A 117 oraz wybudowano nowe odcinki A 113, tak aby była zgodna z nowym planem. W 2006 r. śródmiejskie autostrady

9 www.autobahnonline.de/geschichte.htm [z dn. 29.10.2011].

10 www.autobahnonline.de/ddrautobahnen.html [z dn. 29.10.2011].

A 102 i A 104 zostały dołączone do autostrady A 100; podobny los spo­ tkał A 105, która stała się częścią A 111. Ostatni odcinek sieci autostrad w aglomeracji berlińskiej został oddany do użytku w 2008 r. (odcinek A 113), jednakże sieć ta jest nadal rozwijana12.