Historia społecznej odpowiedzialności biznesu

„Wiek” samego pojęcia jest dość młody w zestawieniu z ideą odpowiedzial-ności społecznej. Warto sobie jednak uświadomić, że sama nazwa nie powinna tworzyć granicy między tym, co współcześnie nazywane jest Corporate Social

Responsibility, a kiedyś było wyłączną troską o ludzkie dobro. Pierwszą wersję

doktryny społecznej odpowiedzialności biznesu sformułował Andrew Carne-gie4 w Ewangelii bogactwa. Składała się on z dwóch zasad: dobroczynności5

(miłosierdzia) i powierniczości (włodarstwa)6. Zgodnie z analizą Mirosławy Rybak − obydwie zasady wywodzą się z Biblii. Pierwsza zasada zakładała, że szczęśliwsi członkowie społeczeństwa zobowiązani są do wspomagania mniej szczęśliwych – zwłaszcza bezrobotnych, niepełnosprawnych, chorych i starszych7. Zawierała się ona w stwierdzeniu: „Czyń dobro i mów o tym”8. Carnegie jednak nie wspomniał, jak wspierać te osoby, którym się nie powiodło. Natomiast za-sada powierniczości interpretowana jest jako działanie w interesie publicznym, opartym na zaufaniu społecznym9.

Zaistniały także poglądy, w ramach których głoszono konieczność oświe-cenia przedsiębiorstwa, gdyż w jego interesie jest polityka, którą społeczność uzna za odpowiedzialną. John Stuart Mill w rozprawie O wolności podkreśla, że wolność zaczyna się od jej uświadomienia, od uzmysłowienia sobie pewnych zależności, przy czym wolność rozpatrywać należy w odpowiednim połączeniu z odpowiedzialnością10. Robert Ackerman, jako pionier tego poglądu twierdził, że przedsiębiorstwo powinno reagować z wyprzedzeniem na sprawy

4 A. Carnegie, założyciel US Steel Company, zawarł teoretyczne podwaliny klasycznego ujęcia społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw w książce wydanej w 1889 r. pt. Ewangelia Bogactwa (ang. The Gospel of Wealth).

5 Dobroczynność ma rodowód religijny – „dawanie” zarówno w chrześcijaństwie, judaizmie, jak i w islamie było obowiązkiem wobec Boga. Dlatego w tak pojętej dobroczynności ważniejszą kwestią jest sama ofiara niż fakt, komu przypada (T. Borutka, J. Mazur, A. Zwoliński, Katolicka nauka społeczna, Wyd. Paulinianum, Częstochowa – Jasna Góra 1999, s. 7).

6 M. Rybak, Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, WN PWN, Warszawa 2007, s. 15.

7 J.A.F. Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gilbert, Kierowanie, PWE, Warszawa 1999, s. 112. 8 W. Budzyński, Wizerunek formy. Kierowanie, zarządzanie, efekty, Poltext, Warszawa 2002. 9 M. Rybak, op. cit., s. 16.

10 J. Filek, O wolności i odpowiedzialności podmiotu gospodarczego, seria: „Monografie” nr 150, Akademia Ekonomiczna, Kraków 2002.

70 Marta jaKÓBczaK

wane przez społeczeństwo, a nie dopuszczać do ponoszenia odpowiedzialności. Taki sposób działania pozwala zachować swobodę. W innym przypadku opinia społeczna miałaby możliwość zmuszenia przedsiębiorstwa do podejmowania ściśle określonej aktywności.

Wywodząca się z tzw. stakeholders theory koncepcja społecznej odpowiedzial-ności powstała w USA. Natomiast w Europie ten prąd myślowy zapoczątkowany został w Niemczech, gdzie Otto Bismarck wprowadził ubezpieczenia społeczne. Państwa europejskie przyjęły wiele obowiązków wobec interesariuszy, natomiast brak podobnej roli państwa w USA prowadził do krytyki przedsiębiorstw nasta-wionych wyłącznie na zysk. Autorytet w dziedzinie corporate social responsibility Archie B. Caroll pisze, że „koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu ma długą i różnorodną historię.” Autor w swojej pracy dowodzi, że to specjaliści ze Stanów Zjednoczonych interesowali się głównie tą tematyką i właśnie tam powstaje najwięcej publikacji prezentujących zagadnienie CSR. Caroll uważa, że za „ojca CSR” można uznać Harolda R. Bowena. Bowen skonkludował, że istnieje wiele przedsiębiorstw, które przez swoje funkcjonowanie na rynku mają istotny wpływ na życie ludzi. Wywnioskował on, że przedsiębiorca jest w pe-wien sposób odpowiedzialny względem społeczeństwa. Autor uściślił, że podane reguły zawierają „prowadzenie takiej polityki, podejmowanie takich decyzji oraz podejmowanie takich czynności, które są pożądane ze względu na cele i wartości – z punktu widzenia społeczeństwa”. Według Carolla w ten sposób określona została pierwsza definicja społecznej odpowiedzialności biznesu, którą skonstruo-wano dość ogólnie. Bowen nie uściślił bowiem, jakie działania są pożądane przez społeczeństwo. Niejasno określił też wartości wyznawane przez społeczeństwo, a także cele przez nie akceptowane. Ponadto, z cytowanej definicji wynika, że granicą postępowania przedsiębiorstwa są wymagania społeczeństwa, a kwestie związane z osiągnięciem zysku przez firmę stają się mniej istotne. Mimo to zapoczątkował on polemikę na temat roli biznesu w społeczeństwie.

Liczba publikacji dotycząca omawianej tematyki wzrosła w latach 60. XX w. Trzech prekursorów dziedziny przyczyniło się do rozwoju koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu, a byli nimi: K. Davis, Joseph McGuirea oraz Clarenc C. Walton.

Pierwszy z nich napisał, że: „odpowiedzialność społeczna jest mglistą ideą, ale musi być rozpatrywana w kontekście menedżerskim”. Wspomniał także o związku pomiędzy decyzjami społecznie odpowiedzialnymi a wynikiem fi-nansowym. Davis stworzył również „żelazną zasadę odpowiedzialności” (Iron

Law of Responsibility). Zasada ta mówi, że: „społeczna odpowiedzialność musi

być proporcjonalna do siły społecznej”. Znaczy to, że np. duży koncern lub korporacja, które istotnie oddziałują na społeczeństwo, mają znacznie większe obowiązki względem społeczeństwa niż firmy lokalne, które nie mają takiego wpływu. Poza tym, Davis twierdzi, że do destrukcji siły posiadanej prowadzi

Odpowiedzialność społeczna w procesie zarządzania przedsiębiorstwem 71 unikanie konsekwencji płynących z jej posiadania. Należy jednak zauważyć, że Davis w przeciwieństwie do Bowena nie uważa, że prawa społeczne ograniczają dążenie do zysku. Wręcz stara się dowieść pozytywnego związku pomiędzy tymi czynnikami11.

Kolejny z badaczy, Joseph McGuire stwierdził, iż: „idea społecznej odpo-wiedzialności zakłada, że korporacja ma nie tylko zobowiązania ekonomiczne i prawne, ale również pewne obowiązki względem społeczeństwa, wykraczające poza te zobowiązania”. Bardzo precyzyjnie określił katalog obowiązków, zakła-dając, że ustawodawca nie przewidział ich istnienia i obowiązku przestrzegania. Różnią się one od obowiązku odnoszenia zysku. Autor podkreślił przy tym, że powinności te odnoszą się do obowiązków politycznych, konieczności zapew-nienia społeczeństwu dobrobytu, pracownikom szczęścia itd.

Ostatni autor badający w latach 60. koncepcję CSR − Clarence C. Walton wniósł dość kontrowersyjny wkład do rozwoju idei. Stwierdził on, że owym: „niezbędnym składnikiem społecznej odpowiedzialności jest pewien stopień woluntaryzmu […] oraz zaakceptowanie faktu, że pewne koszty związane z tym woluntaryzmem muszą zostać poniesione mimo braku bezpośrednich efektów finansowych”. Kontrowersyjna wydaje się być druga część stwierdzenia, ponie-waż czy etyczne jest dobrowolne ponoszenie kosztów, nieprzynoszących żadnych korzyści na cele niezwiązane z przedsiębiorstwem. Jest to fakt trudny do zaakcep-towania przez kadrę menedżerską i ekonomistów, a także przez właścicieli firm. Lata 60. XX w. określić można jako okres szybkiego rozwoju koncepcji CSR12.

Kolejne lata to dalsza ewolucja idei. W latach 70., H. Johnson w książce

Business in Contemporary Society: Framwork and Issues proponuje cztery

kon-cepcje CSR. Według pierwszej wizji przedsiębiorstwo odpowiedzialne społecznie to takie, które uwzględnia potrzeby różnych grup, zaczynając od pracowników, udziałowców, sprzedawców, a kończąc na narodzie. Drugie podejście obrazuje ideę CSR jako sposób działań w celu osiągnięcia zysku. Autor twierdzi, że wy-stępuje korelacja między osiągnięciem zysku a działalnością społeczną.

Odrębne spojrzenie na ideę CRS przedstawia Komitet na Rzecz Rozwoju Go-spodarczego (Committee for Economic Developmentm, CED). Naukowcy z CED przedstawili koncepcję trzech kół. Zgodnie z nią − wewnętrzne koło zawiera podstawowe obowiązki ekonomiczne, drugie koło obejmuje koło wewnętrzne, lecz z uwzględnieniem zmieniających się wartości społecznych. Natomiast koło zewnętrzne zawiera nowo powstające i bliżej nieokreślone potrzeby społeczne. Przykładem, na który powołało się CED jest m.in. zwalczanie biedy.

Nie Tylko Johnson zauważył współzależność między osiąganiem zysku a postępowaniem przedsiębiorstwa. George Steiner uważa, że „Przedsiębiorstwo

11 Zob.: www.odpowiedzialnispolecznie.pl [12.01.2011]. 12 Zob.: www.odpowiedzialnybiznes.eu [15.01.2011].

72 Marta jaKÓBczaK

jest i musi pozostać instytucją gospodarczą, ale [...] ma ono obowiązek pomagać społeczeństwu osiągać jego podstawowe cele i przez to jest społecznie odpowie-dzialne. [...] wszystkie firmy mogą założyć, że w związku z wypełnianiem tych obowiązków, osiągną pewne zyski w krótkim bądź długim okresie. CSR [...] jest filozofią, która uwzględnia interes społeczny i pomaga zrozumieć własny interes przedsiębiorstwa w długim okresie. Odróżnia to od dawnego patrzenia na interes w krótkim okresie”. Naukowiec przywiązywał dużą wagę do długookresowych perspektyw rozwoju firmy.

Najbardziej aktualny i z pewnością najczęściej przywoływany model CSR to ten stworzony przez A.B. Carrolla13 − after profit obligation. Autor wyod-rębnił cztery rodzaje odpowiedzialności. Na wzór piramidy potrzeb Maslowa stworzył swoją własną. Na samym dole umieścił odpowiedzialność ekonomiczną przedsiębiorstwa. Według Carolla podstawą społecznej odpowiedzialności jest zyskowność przedsiębiorstwa, gdyż dzięki niej mogą powstać dalsze poziomy odpowiedzialności, społeczeństwo wymaga od przedsiębiorstwa przede wszystkim bycia podmiotem gospodarczym14. Na wyższym szczeblu, również oczekiwana przez obywateli, znalazła się odpowiedzialność prawna. Od przedsiębiorstwa żąda się działania zgodnie z ustalonymi normami. Poziom wyżej znajduje się odpo-wiedzialność etyczna, która wskazuje na potrzebę działania zgodnie z przyjętymi normami moralnymi, zwraca uwagę na prowadzenie przedsiębiorstwa w sposób godziwy i sprawiedliwy. Na samym szczycie znajduje się odpowiedzialność fi-lantropijna, dobrowolna, ponieważ przedsiębiorstwo z własnej woli angażuje się w problemy otoczenia. Podsumowując, jednostka organizacyjna bazuje na trzech rodzajach odpowiedzialności: wymaganej i oczekiwanej przez społeczeństwo oraz dobrowolnej.