By³ tylko jeden naród,
który nie podda³ siê psychologii pokory.
Nie jednostki, nie buntownicy, ale ca³y naród Czeczeñcy1.
A. So³¿enicyn
1. Zbrojne konflikty rosyjsko-czeczeñskie od XVIII do po³owy XX w.
Czeczeni s¹ jedn¹ z najstarszych grup etnicznych Kaukazu. Ich pochodzenie etniczne i jêzykowe ma zwi¹zek z Etruskami, Hetytami, Baskami oraz innymi ludami niekaukaskimi2. Pos³uguj¹ siê jêzykiem nachskim, który nale¿y do ro-dziny kaukasko-iberyjskiej i jest podobny jedynie do jêzyka inguskiego, a jego
lady mo¿na znaleæ ju¿ w I tysi¹cleciu p.n.e.3 Czeczeni wraz z Kistami iIngu-szami tworz¹ naród, który nazywa siebie Wajnachami (Nasz Naród) lub Na-chami. Czeczeni mówi¹ o sobie Nochczi lub Nachczoj (od Nach ludzie, lud,
naród) i wierz¹, ¿e pochodz¹ od potomków rodu Noego. Nazwa Czeczeni
* Fragment artyku³u powsta³ na podstawie wywiadów przeprowadzonych z uchodcami cze-czeñskimi przebywaj¹cymi w czterech orodkach dla uchodców: w Centralnym Orodku Recep-cyjnym w Dêbaku w Podkowie Lenej, w Orodku dla Uchodców w Wo³ominie, w Orodku dla Uchodców w Mosznie i w Orodku dla Uchodców w Warszawie przy ul. Cio³ka. Badania zosta³y przeprowadzone w 2004 r. w ramach pracy doktorskiej pod kierunkiem prof. dr hab. Barbary Smo-liñskiej-Theiss.
1 Cytat pochodzi z ksi¹¿ki Archipelag Gu³ag A. So³¿enicyna, za: W. Jagielski, Dobre miejsce do umierania, Historia i Sztuka, Poznañ 1994, s. 139.
2 Z. Szmyd, Republika Czeczeñska w walce o niepodleg³oæ, Warszawa 2000, s. 3.
3 M. Kuleba, Imperium na kolanach. Wojna w Czeczenii 19941996, Warszawa 1998, s. 11.
I. Adger-Adajew do jêzyków kaukaskich zalicza rodzinê kartwelsk¹ (gruziñsk¹), rodzinê abchazo-adygejsk¹ oraz rodzinê alarodyjsk¹, w sk³ad której wchodz¹ jêzyki nachskie (czeczeñski, bacoj, kistyjski i inguski), zob. I. Adger-Adajew, Kamienie mówi¹. Dzieje i kultura Czeczenów, Warsza-wa 2005, s. 15.
rozpowszechni³a siê w XVIII i XIX w. i prawdopodobnie pochodzi od s³owa Sasan, Szeszen lub Cacan, które by³y nadawane plemionom Nachów przez s¹-siednie narody4. Czeczeniê okrela siê jako kraj wie¿, poniewa¿ ju¿ w I w. n.e.
powsta³y tu kompleksy wie¿owe na zboczach górskich, które mia³y za zadanie obronê przed wrogami czêsto naje¿d¿aj¹cymi kraj Wajnachów.
Pocz¹tki ekspansji Rosji na Kaukaz siêgaj¹ XVI w., kiedy to po zdobyciu chanatu kazañskiego i astrachañskiego car Iwan IV Grony zapragn¹³ rozszerzyæ swoje wp³ywy tak¿e w tym regionie. W 1567 r. niedaleko ujcia rzeki Sun¿y do rzeki Terek Iwan Grony zbudowa³ pierwsz¹ rosyjsk¹ twierdzê Terek. Stosunki rosyjsko-wajnachskie uk³ada³y siê na ogó³ dobrze, a Rosja postrzegana by³a jako sprzymierzeniec Wajnachów. Wzajemne pozytywne relacje panowa³y do po³owy XVII w. Sytuacja zmieni³a siê na pocz¹tku XVIII w., kiedy car Piotr I zacz¹³ obawiaæ siê utraty wp³ywów w tym rejonie na rzecz Turcji. Zdawa³ sobie za-pewne sprawê, ¿e jeli nie podbije ludów Kaukazu, zrobi to Turcja, która zyska panowanie w obszarze basenu Morza Kaspijskiego i przejmie szlaki handlowe
³¹cz¹ce Europê z Azj¹ Po³udniow¹. W 1722 r. car Piotr I po raz pierwszy w historii przeprawi³ siê przez tereny Czeczenii w kierunku Dagestanu i Persji.
W 1732 r. dosz³o do starcia zbrojnego Czeczenów z wojskami carskimi. W la-tach 17321770 nastêpowa³ systematyczny podbój Czeczenii przerywany po-wstaniami czeczeñskimi. W 1785 roku pod wodz¹ szejka Mansura wybuch³o powstanie przeciwko Rosji5. W tym samym roku wyruszy³a przeciwko niemu karna ekspedycja, która zosta³a rozgromiona przez wojska Mansura. By³o to pierwsze du¿e zwyciêstwo Czeczenów nad wojskami cara, a szejk Mansur (Uszurma) sta³ siê bohaterem w walce o wolnoæ Czeczenów. Wys³any przez cara na Pó³nocny Kaukaz genera³ Pawe³ Potiomkin przerwa³ w 1787 r. powsta-nie wyzwoleñcze pod wodz¹ Uszurmy, a jego samego wtr¹ci³ do wiêzienia.
Wojna rosyjsko-perska (18041813), która zakoñczy³a siê w³¹czeniem do Rosji pó³nocnego Azerbejd¿anu i Dagestanu, oraz pokój podpisany z Turcj¹ w 1812 r., dziêki któremu Rosja zdoby³a panowanie nad Gruzj¹, spowodowa³y,
¿e na Pó³nocnym Kaukazie powiêkszy³a siê sfera rosyjskich wp³ywów. Jednak na drodze do rosyjskiej hegemonii w tym rejonie stan¹³ dumny górski naród
4 I. Adger-Adajew, op. cit., s. 11. P. Grochmalski podaje natomiast dwa ród³a nazwy Cze-czen. Nazwa Czeczen wziê³a siê st¹d, ¿e kupcy z Kizlara, którzy chcieli handlowaæ z plemiona-mi Nochczi ¿yj¹cyplemiona-mi w górach, przybywali do osady Czeczen-Au³, która by³a jednym z najwiêk-szych centrów handlowych i dlatego plemiona te zyska³y wspóln¹ nazwê Czeczeni. Drugie
ród³o wywodzi nazwê od nieistniej¹cej ju¿ wioski Czeczen, która le¿a³a nad rzek¹ Argun. Zob. P.
Grochmalski, Czeczenia. Rys prawdziwy, Wroc³aw 1999, s. 83 i 12.
5 Uwa¿a siê, ¿e szejk Mansur by³ Czeczenem o imieniu Uszurma. Nawo³ywa³ on do wiêtej wojny z niewiernymi, czyli z Rosjanami, a si³¹ jednocz¹c¹ ludy pó³nocnokaukaskie w walce ze wspólnym wrogiem mia³a byæ religia. G³oszone przez niego has³a praktykowania islamu i walki z prawos³awn¹ Rosj¹ objê³y swym zasiêgiem Czeczenów, a potem tak¿e Inguszów, Kabardyjczyków iOsetyñców. Zob. S. Ciesielski, Rosja Czeczenia. Dwa stulecia konfliktu, Wroc³aw 2003, s. 2728.
Czeczeni. Upadek Mansura nie ostudzi³ d¹¿eñ narodowowyzwoleñczych Cze-czenów. Pojedynczo lub ca³ymi grupami czeczeñscy bojownicy (abrecy6) napa-dali na posterunki policji, grabili poci¹gi i porywali ludzi dla okupu.
W 1816 r. car Aleksander I mianowa³ protektorem Kaukazu genera³a Alek-sieja Jermo³owa, który zas³yn¹³ z okrucieñstwa i bestialstwa wobec ludnoci cywilnej. Jermo³ow, chc¹c uczyniæ z górali kaukaskich pokornych poddanych cara, trzebi³ ca³e po³acie lasów, pali³ wioski, wycina³ stada czeczeñskiego byd³a, zmusza³ ludnoæ do opuszczania ¿yznych terenów i ucieczki w góry, a na ich miejsce sprowadza³ Kozaków. W 1818 r. na gruzach zniszczonych au³ów: Sara-chan-Jurt, Kuli-Jurt, Staraja Sun¿a, Alchan-Czu, ¯im-Czeczan i Sol¿a-Jurt, roz-pocz¹³ budowê twierdzy Groznaja, nazwanej tak na czeæ Iwana Gronego, któ-ry jako pierwszy z w³adców moskiewskich próbowa³ umocniæ Rosjê na Kaukazie7. Twierdza mia³a znaczenie strategiczne dla dalszej ekspansji teryto-rialnej Rosji. Poczynania Jermo³owa nie przynios³y jednak spodziewanych re-zultatów i zamiast ukorzenia siê górali przed carem, wywo³a³y opór z ich strony, który przerodzi³ siê w powstanie. Na jego czele stan¹³ Bejbu³at Tajmijew.
W 1821 r. og³osi³ on wiêt¹ wojnê z Rosj¹, a w 1824 r. wybuch³o powstanie zbrojne, które trwa³o do 1826 r. Bejbu³at Tajmijew nie by³ osamotniony w walce z carskim najedc¹, poparli go bowiem bojownicy z Dagestanu i Inguszetii.
Uwa¿a siê, ¿e wojna kaukaska, trwaj¹ca z niewielkimi przerwami od 1816 r. do 1864 r., by³a jednym z najd³u¿szych i najkrwawszych konfliktów zbrojnych w XIX-wiecznej Europie i Azji. Przez 48 lat trwania konfliktu wojska rosyjskie wymordowa³y prawie czwart¹ czêæ ludnoci Iczkerii8.
Po objêciu tronu przez Miko³aja I, Jermo³ow straci³ uznanie w jego oczach i w 1827 r. zosta³ zdymisjonowany. Jego miejsce zaj¹³ genera³ Iwan Paskiewicz, póniejszy oprawca Warszawy. W 1830 r. tak pisa³ do cara Miko³aja I: Wiado-mo, jak trudno prowadziæ w górach wojnê z narodem, który panuje nad tymi górami i zdecydowany jest stawiaæ zaciêty opór. [...] Sama tylko myl o utracie dzikiej wolnoci i podporz¹dkowaniu siê w³adzy rosyjskiego komendanta dopro-wadza ich do desperacji. Pokonanie wolnych plemion, od ¿adnej w³adzy nie-zale¿nych, wi¹¿e siê z wielkimi trudnociami9. Ekspansywna polityka Rosji
6 Ruch partyzancki, zwany abreczestwem, rozpowszechni³ siê na Pó³nocnym Kaukazie na po-cz¹tku XIX w. Abrecy to wojownicy i wybrañcy Allacha. Ich jedynym powo³aniem by³a walka o honor i wolnoæ a¿ do mierci. Abrecy walczyli przeciwko carskiej, a potem tak¿e bolszewickiej Rosji. Najs³ynniejszy z nich by³ Zelimchan Characzojewski Zob. M. Kuleba, Czeczenia. Miecz Proroka, Warszawa 2002, s. 84; M. Nowakowski, Trzy teksty o Czeczenii, Warszawa 2000, s. 16;
P. Chojnacki, M. Kurzyniec, Porwani w Czeczenii. 53 dni w niewoli, Kraków 1998.
7 P. Grochmalski, op. cit., s. 37 i 8485.
8 W. Górecki, P. Grochmalski, W kaukaskiej pu³apce, w: Z. Fischer-Malanowska, R.M. Mago-medow, Nie bój siê, nie ufaj, nie pro... Dwa dzienniki kaukaskie, sierpieñ 1999 marzec 2000, Warszawa 2000, s. 199.
9 Z. Raczyñski, Krwawa droga na Kaukaz, Polityka 1999 nr 50(2223), <www.polityka.pl>, 14.02.2005.
doprowadzi³a do zjednoczenia ludów Pó³nocnego Kaukazu, a najwa¿niejszym i najsilniejszym ogniwem spajaj¹cym sta³ siê w tym procesie islam10. Na Kau-kaz dociera³y idee muzu³mañskiej sekty miurydów11, a pierwsi imamowie zaczê-li stawaæ na czele zbrojnych powstañ przeciwko carskiej Rosji. W tym czasie du¿¹ rolê odegra³ imam Muhammad al-Jaragi, a potem tak¿e jego uczeñ Gazi Muhammad (Kazi-Mu³³a), który nawo³ywa³ do ascetycznego trybu ¿ycia, oparte-go na zasadach Koranu. W 1829 r. Gazi Muhammad, zostawszy imamem
przywódc¹ religijnym i wojskowym, og³osi³ wiêt¹ wojnê z Rosj¹. W 1830 r.
stan¹³ na czele powstania zbrojnego przeciwko armii carskiej, a rok póniej odniós³ zwyciêstwo, zdobywaj¹c twierdzê Wniezepnaja. W 1832 r., po mierci Kazi-Mu³³y, imamem Dagestanu zosta³ Gamzat-bek. Postêpuj¹ce umacnianie siê imamatu oraz wzrost d¹¿eñ niepodleg³ociowych ludów pó³nocnokaukaskich wywo³a³o reakcjê Rosji. Baron Grigorij W. Rozen, nastêpca genera³a Paskiewi-cza na Pó³nocnym Kaukazie, zdecydowa³ o ostatecznej likwidacji oporu górali kaukaskich. Ich os³abienie mia³o nast¹piæ po mierci imama Gamzat-beka, który zosta³ zamordowany w 1834 r. Plan powiód³ siê tylko czêciowo. Wprawdzie w 1836 r. imamem Dagestanu zosta³ Szamil, który uzna³ zwierzchnictwo Rosji, ale mimo to w Czeczenii i Dagestanie dochodzi³o do potyczek armii rosyjskiej z góralami. Ponadto car nie zamierza³ odstêpowaæ od planów kolonizacji Pó³-nocnego Kaukazu, pal¹c wioski czeczeñskie, stosuj¹c blokadê towarowo-ekono-miczn¹. Nastêpca barona Rozena, genera³ Pawe³ Grabbe, otrzyma³ polecenie rozprawienia siê z si³ami Szamila. W 1839 r. rozegra³a siê najwiêksza bitwa ca³ej wojny kaukaskiej, w której Szamil poniós³ klêskê. Jednak rok póniej zosta³ ponownie wybrany na imama Iczkerii i Dagestanu. Stworzy³ struktury pañstwa kaukaskiego, w sk³ad którego wchodzi³ górny Dagestan, Czeczenia, a tak¿e czêæ Inguszetii. Bêd¹c w³adc¹ Czeczenii i Dagestanu, utworzy³ w³asne silne pañstwo Degistê, ze stolic¹ w dzisiejszym czeczeñskim Dargo, a od 1845 r.
w Wiedieno. W walce z armi¹ carsk¹ Szamil przyj¹³ taktykê wojny partyzanc-kiej, w pierwszej po³owie lat 40. XIX w. z pozytywnym rezultatem stawiaj¹c opór najedcy. W 1845 r. namiestnikiem Pó³nocnego Kaukazu zosta³ hrabia Michai³ Woroncow, który w lad za Jermo³owem bestialsko pali³ wsie, mordo-wa³ ludnoæ i wyrzyna³ byd³o. Pod koniec lat 40. i na pocz¹tku lat 50. XIX w.
pozycja Szamila bardzo os³ab³a. Upadek pañstwa Degisty nast¹pi³ w 1859 r., a Czeczenia przesz³a pod panowanie rosyjskie. Mimo kilku powstañczych zry-wów w latach 1860 i 1864, Czeczenom nie uda³o siê odzyskaæ suwerennoci i w 1865 r. wszystkie górskie narody Pó³nocnego Kaukazu zosta³y wch³oniête
10 Od X w. na tereny zamieszkane przez Czeczenów i Inguszów zaczê³o docieraæ chrzecijañ-stwo z Gruzji. Natomiast islam sunnicki pojawi³ siê tam dopiero w XVI w. i przywêdrowa³ z s¹-siedniego Dagestanu. Wp³ywy islamu by³y bardzo silne i w XIX w. sta³ siê on religi¹ dominuj¹c¹.
11 Miurydzi mistycy i asceci, g³osili równoæ wszystkich ludzi, twierdz¹c, ¿e muzu³manin nie mo¿e byæ poddanym drugiego cz³owieka, por. M. Kuleba, Imperium na kolanach..., s. 13.
przez carsk¹ Rosjê. Mimo ¿e wojna kaukaska niemal wytrzebi³a ludnoæ Pó³-nocnego Kaukazu, ukaza³a si³ê górali w walce ze wspólnym wrogiem. Ów wróg tak¿e w nastêpnych dziesiêcioleciach próbowa³ podporz¹dkowaæ sobie dumne narody Kaukazu.
Po podboju Pó³nocnego Kaukazu Rosja, chc¹c pozbyæ siê niepokornych górali, przesiedli³a oko³o 20 tys. z nich do Turcji. Mimo to nadal wybucha³y zbrojne powstania przeciwko okupantom, które jednak by³y szybko t³umione.
Na prze³omie XIX i XX w. nast¹pi³y silne represje wobec Czeczenów ze strony w³adz rosyjskich, które stopniowo rozpoczê³y proces rusyfikacji tych terenów.
Czeczenia, bogata w ropê naftow¹, sta³a siê obiektem po¿¹dania w³adz rosyj-skich, które za wszelk¹ cenê stara³y siê utrzymaæ j¹ w strukturach pañstwa rosyjskiego.
W 1917 r., po abdykacji cara Miko³aja II i po wybuchu rewolucji padzier-nikowej, zacz¹³ siê rozpad Imperium Rosyjskiego, który Czeczenom dawa³ na-dziejê na odzyskanie suwerennoci. Wyrazem d¹¿eñ niepodleg³ociowych by³ wybór w 1917 r. szejka Had¿i al-Hoco (Nad¿muddin Gocynskij) na imama Da-gestanu i Czeczenii. W tym czasie jedn¹ z si³ polityczno-wojskowych, d¹¿¹cych do objêcia w³adzy na Pó³nocnym Kaukazie, byli bolszewicy, którzy w 1918 r.
og³osili Deklaracjê Praw Narodów Rosji. Obiecywali w niej prawo narodów do samostanowienia oraz zwrot ziem zagarniêtych przez Kozaków.
Czeczeni poparli w³adzê bolszewików i wspólnie z nimi pokonali Armiê Ochotnicz¹ Denikina, który g³osi³ has³a niepodzielnej Rosji. Po pokonaniu wspólnego wroga, Armia Czerwona rozpoczê³a represje wobec Czeczenów i ich sowietyzacjê. Zaczê³a siê wojna domowa. W tym czasie du¿¹ rolê w walce o niepodleg³oæ odegra³ wnuk imama Szamila Said-Bek. W latach 19201921 stan¹³ na czele powstania wymierzonego przeciwko w³adzy radzieckiej.
Jeszcze w czasie trwania powstania we W³adykaukazie odby³ siê zjazd naro-dów górskich, na którym powo³ano do ¿ycia Górsk¹ Autonomiczn¹ Socjalistycz-n¹ Republikê Radzieck¹, w sk³ad której wesz³a Czeczenia, Inguszetia, Osetia, Kabarda, Ba³karia i Karaczaj. Republika ta jednak nie przetrwa³a d³ugo, ponie-wa¿ ju¿ w 1922 r. z jej sk³adu zosta³ wydzielony Czeczeñski Autonomiczny Obwód SRR (CzAO), a w 1929 r. Grozny zosta³ jej stolic¹.
W latach 20. XX w. nastêpowa³a dalsza rusyfikacja isowietyzacja Czecze-nów, polegaj¹ca m.in. na przesiedlaniu rodzin czeczeñskich i nap³ywie ludnoci rosyjskiej, co powodowa³o wiele konfliktów narodowociowych. Innym przeja-wem sowietyzacji by³y represje wobec ludnoci czeczeñskiej polegaj¹ce m.in. na grabie¿y dobytku i tworzeniu ko³chozów. W 1929 r. wybuch³o powstanie skiero-wane przeciwko w³adzy radzieckiej, na czele którego stan¹³ Szita Istamu³ow, ale zosta³o ono wkrótce st³umione. Trzy lata póniej wybuch³o kolejne powstanie, które tak¿e zosta³o przerwane.
W 1934 r. Stalin po³¹czy³ obwód czeczeñski i inguski w Czeczeno-Inguski Obwód Autonomiczny (CzIAO), a w 1936 r. w miejsce CzIAO powsta³a Czecze-no-Inguska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka. Pod koniec lat 30. trwa³y walki partyzanckie, a w 1940 r. w Czeczenii wybuch³o powstanie pod wodz¹ Hasana Israila, do którego w 1942 r. przy³¹czy³ siê Majrbek Szeri-pow. Czeczeni chcieli wykorzystaæ wkroczenie wojsk niemieckich do ZSRR iw³¹czyæ ich do buntu przeciwko armii radzieckiej w celu odzyskania niepodle-g³oci. Niestety, powstanie upad³o, gdy¿ nie popar³a go ludnoæ Pó³nocnego Kaukazu.
W literaturze przedmiotu znaleæ mo¿na stwierdzenie, ¿e Stalin, chc¹c uka-raæ Czeczenów i Inguszów za kolaboracjê z Niemcami, postanowi³ o ich depor-tacji do innych czêci ZSRR, a z mapy wykreli³ Republikê Czczeñsk¹. Niektó-rzy autoNiektó-rzy twierdz¹ jednak, ¿e deportacja przeprowadzona w 1944 r. by³a sta³ym elementem polityki Stalina, a kolaboracja z Niemcami stanowi³a tylko pretekst do wywózki12.
Kiedy po mierci Stalina nast¹pi³a odwil¿, w 1957 r. znów proklamo-wano Czeczeno-Ingusk¹ ASRR, a Czeczeni wrócili na Pó³nocny Kaukaz. Wró-cili wzmocnieni nadziej¹ na u³o¿enie sobie ¿ycia w nowo utworzonej repu-blice13.
12 Zob. P. Grochmalski, op. cit., s. 73. Datê deportacji wyznaczono na 23 lutego 1944 r.
Przesiedlono wszystkich Czeczenów i Inguszów mieszkaj¹cych na terytorium Czeczeno-Inguskiej ASRR do innych czêci ZSRR (najwiêcej do Kazachstanu, Kirgizji i Uzbekistanu). Na Syberiê istepy Kazachstanu wywieziono tak¿e Ba³karów i Karaczajów. Warunki, w jakich odbywa³o siê przesiedlenie, by³y bardzo trudne: dochodzi³o do masowych zbrodni na ludnoci cywilnej, a sam transport w bydlêcych wagonach trwa³ prawie miesi¹c. Na wagonach umieszczono napisy: Wro-gowie ludu lub Ludojady. Ró¿ni autorzy podaj¹ ró¿ne dane co do liczby deportowanych. Szacu-je siê, ¿e w oko³o 180 transportach przewieziono prawie 493 tys. osób. Jednak inne dane wskazuj¹,
¿e liczba deportowanych wynosi³a przesz³o 500 tys. Inguszów i Czeczenów. Wiêcej na temat de-portacji zob. m.in. S. Ciesielski, op. cit., s. 155188; P. Grochmalski, op. cit., s. 7376 i 9597;
Uchodcy wiata 2000. 50 lat pomocy humanitarnej, pod red. M. Cutts, Warszawa 2000, s. 207;
Z. Czarnotta, Z. Moszumañski, Czeczenia 9495. Najwiêksze bitwy XX wieku, t. 19, Warszawa 1995, s. 79; K. Baiev, R. i N. Daniloff, Przysiêga. Chirurg na wojnie, Warszawa 2004, s. 60;
Uchodcy z Czeczenii, Z Obcej Ziemi 2001, nr 11, s. 12; R. Bocian, ród³a czeczeñskiego feno-menu, Myl i Czyn. Pismo pi³sudczyków 2003, nr 1, s. 127128; A. G. Mi³oszowie, Kaukaz, Warszawa 1979, s., 94; M. Kuleba, op. cit., s. 1718; Niez³omna Czeczenia, pod red. M. Kuleby, Z. Dawidowicz, Kraków 1997, s. 8; Z. Szmyd, op. cit., s. 45; W. Górecki, Planeta Kaukaz, WarszawaPoznañ 2002, s. 65; T. D¿isziaszwili, Przez wojnê do raju, Gazeta Wyborcza 1992, nr 217 z 15 wrzenia, s. 6; L. Unger, Ani na si³ê, ani si³¹, Gazeta Wyborcza 1995, nr 138 z 16 czerwca, s. 6. O deportacji zob. te¿ w filmie dokumentalnym Czeczenia lepy zau³ek, Wiel-ka Brytania 2004, TVP 2, 4 maja 2006, godz. 0.50 oraz w filmie CzeczeñsWiel-ka ko³ysanWiel-ka, w re¿.
Nino Kirtadze, Francja 2001, TVP 1, 29 kwietnia 2005, godz. 01.10.
13 Zob. S. Ciesielski, op. cit., s. 22149 i P. Grochmalski, op. cit., s. 3170.
2. ¯ycie w Czeczenii w czasach radzieckich w narracjach uchodców czeczeñskich
Pamiêæ historyczna jest ¿ywo zakorzeniona w wiadomoci Czeczenów, a ustny przekaz pe³ni rolê ¿ywej historii14. Najwa¿niejszym wydarzeniem zwi¹-zanym z histori¹ narodu czeczeñskiego, na który zwracali uwagê moi rozmówcy, by³a wojna kaukaska, dzia³alnoæ genera³a Jermo³owa oraz deportacja ca³ego narodu w g³¹b Rosji. Uchodcy z Czeczenii wielokrotnie opowiadali tak¿e o swoi m ¿yciu w republice w czasach radzieckich.
Przez wieki stosunki rosyjsko-czeczeñskie charakteryzowa³y siê nieustan-nym d¹¿eniem górali do odzyskania autonomii i suwerennoci. Poniewa¿ przez ca³y czas panowania wojen, ma³y górski naród by³ gnêbiony przez najazdy, najpierw armii carskiej, a potem rosyjskiej, dowiadcza³ grabie¿y, gwa³tów imorderstw, lata wzglêdnego spokoju traktowane s¹ przez Czeczenów jako po-mylne i najszczêliwsze w ich ¿yciu. Dla moich czeczeñskich rozmówców okresy najwiêkszego spokoju i bezpieczeñstwa przypada³y na lata Zwi¹zku Ra-dzieckiego. Tak¿e S. Ciesielski podaje, ¿e lata 19601990 uwa¿ane s¹ za najspo-kojniejsze w ca³ej historii Czeczenii15.
W literaturze dotycz¹cej spo³eczno-ekonomicznych warunków ¿ycia miesz-kañców Czeczeno-Inguskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radziec-kiej (CzI ASRR) mo¿na znaleæ wiele opisów potwierdzaj¹cych, ¿e by³o to
¿ycie bardzo trudne. Przede wszystkim Czeczeno-Inguszetia zajmowa³a jedno z ostatnich miejsc w ZSRR pod wzglêdem d³ugoci ¿ycia i jedno z pierwszych pod wzglêdem umieralnoci dzieci16, zajmowa³a tak¿e ostatnie, 73. miejsce pod wzglêdem poziomu ¿ycia17. Ponadto, a¿ do czasu Gorbaczowowskiej piere-strojki dostêp do stopni naukowych by³ dla rdzennych mieszkañców repu-bliki blokowany18. W 1989 roku, w CzI ASRR odnotowano najwy¿szy wród
14 wiadczy o tym wielokrotne przywo³ywanie przez moich rozmówców ró¿nych zdarzeñ z hi -storii Czeczenii. Jedna Czeczenek tak mówi o deportacji z 1944 r.: Matka opowiada³a, ¿e nie pozwolono im zabraæ nawet chleba i odzie¿y. ¯e z wagonów, którymi jechali, wyrzucali trupy swoich wspó³towarzyszy, którzy nie prze¿yli podró¿y. Nasza wiara nakazuje nam pochowaæ cz³o-wieka, a takiej mo¿liwoci nie by³o. Obyczaj czeczeñski nakazuje te¿, aby kobiety nie za³atwia³y swoich potrzeb fizjologicznych przy mê¿czyznach, a poniewa¿ nerki nie wytrzymywa³y, to kobiety umiera³y w wagonach. Rodzice wrócili z zsy³ki do domu w latach szeædziesi¹tych (W-5, K-30)
wywiad nr 5 przeprowadzony z 30-letni¹ kobiet¹; w ten sam sposób s¹ zakodowane pozosta³e wywiady z uchodcami czeczeñskimi.
15 S. Ciesielski, op. cit., s. 197.
16 Ibidem, s. 197.
17 M. Kuleba, op. cit., s. 25.
18 P. Grochmalski, op. cit., s. 103. S. Ciesielski podaje ponadto, ¿e w 1989 r. w CzI ASRR odnotowano najni¿szy wród narodów posiadaj¹cych autonomiê odsetek pracowników naukowych ijeden z najni¿szych odsetków pracowników umys³owych wród ogó³u zatrudnionych. Przejawem dyskryminacji narodowociowej by³ tak¿e stosunek w³adz radzieckich do jêzyka czeczeñskiego.
wszystkich republik i obwodów autonomicznych RFSRR odsetek osób bez nie-pe³nego wykszta³cenia redniego, tj. bez ukoñczonej ósmej klasy19. Jednym z przejawów dyskryminacji Czeczenów przez w³adzê radzieck¹ by³o równie¿ nie-docenianie ich zas³ug w walce o wolnoæ w czasie II wojny wiatowej. Czter-dziestodwuletnia kobieta mówi z ¿alem:
Wujek opowiada³ mi kiedy, ¿e w czasie wojny doszed³ z Armi¹ Czerwon¹ do Berlina, ale nigdy nie dosta³ za to ¿adnego medalu. Natomiast Rosjanie, którzy nie brali udzia³u w wojnie, mieli wiêcej medali ni¿ waleczni Czeczeni. Bardzo wielu Czeczenów powinno zostaæ bohaterami ZSRR za zas³ugi na wojnie, ale w³adze radzieckie nigdy jednak nas nie doceni³y. (W-22, K-42).
Innym przejawem dyskryminacji by³o niepowierzanie Czeczenom ró¿nych funkcji pañstwowych, m.in. funkcji prokuratora republiki, ministra spraw we-wnêtrznych, ministra sprawiedliwoci, przewodnicz¹cego KGB czy przewodni-cz¹cego S¹du Najwy¿szego20. Ponadto w republice by³o bardzo du¿e bezrobo-cie21, poniewa¿ w³adze centralne, oprócz przemys³u petrochemicznego, nie inwestowa³y w rozwój republiki. Czeczeni zmuszeni byli wyje¿d¿aæ poza grani-ce republiki w poszukiwaniu pracy22. Ogromny przyrost naturalny, brak wy-kszta³cenia, bieda i bezrobocie oraz brak perspektyw pog³êbia³y trudne warunki materialne mieszkañców republiki. Sytuacjê pogorszy³o zastosowanie przez Ro-sjê od 1991 r. blokady ekonomicznej republiki, co jeszcze bardziej pogr¹¿y³o jej mieszkañców w biedzie i niepewnoci co do perspektyw dalszego ¿ycia. Jedna z kobiet wspomina o dyskryminacji w³adz lokalnych z powodu jej
narodowo-ci: Urodzi³am siê w 1955 r. w Kazachstanie w czasie zsy³ki narodu czeczeñ-skiego. Rok po moim narodzeniu rodzice powrócili do Czeczenii, do wsi nieda-leko Groznego. Teraz ci¹gle s³yszê, ¿e nie jestem rodowit¹ Czeczenk¹ (W-29, K-49).
W latach 70. i 80. w szko³ach powszechnych jêzyk czeczeñski i literatura nauczane by³y w wymia-rze oko³o 3 godz. tygodniowo. W Groznym by³y tylko dwie szko³y czeczeñskie, w dodatku zlokali-zowane na obrze¿ach miasta S. Ciesielski, op. cit., s. 198199.
19 Niski poziom wykszta³cenia Czeczenów by³ rezultatem deportacji i braku wyrównywania szans edukacyjnych przez w³adze radzieckie po 1957 r., czyli po powrocie z deportacji. W 1957 r.
zaledwie 19,1 osób na ka¿de 10 tys. ludnoci czeczeñskiej mia³o wykszta³cenie rednie lub wy¿sze (wy¿sze 1 na 10 tys.). Sytuacja poprawi³a siê nieco w latach 19571989 i wspó³czynnik ten dla Czeczenów wyniós³ 172 osoby na 10 tys. ludnoci (w odniesieniu do wykszta³cenia wy¿szego 37 osób na 10 tys. ludnoci) S. Ciesielski, op. cit., s. 198.
20 Ibidem, s. 198.
21 Pod koniec 1994 r. zatrudnienie znalaz³o tylko 30% zdolnych do pracy mieszkañców Cze-czenii, a w niektórych rejonach bezrobocie siêgnê³o nawet 90% ibidem, s. 238.
22 Do pracy w przemyle ciê¿kim, budownictwie i rolnictwie regularnie wyje¿d¿a³o na Sybe-riê, do Kazachstanu i do europejskiej czêci Rosji oko³o 40% mêskiej populacji doros³ych Czecze-nów ibidem, s. 199.
Interesuj¹cy jest fakt, ¿e moi rozmówcy nigdy nie wspomnieli o
Interesuj¹cy jest fakt, ¿e moi rozmówcy nigdy nie wspomnieli o