2. OKAZJA A RYZYKO
2.1. Identyfikacja okazji i jej znaczenie
Zjawisko okazji jest przedmiotem zainteresowania różnorodnych dyscyplin naukowych, począwszy od mikroekonomii, kognitywistki, zarządzania strategicznego aż do teorii zasobów (Hunter, 2013, s. 58-59). W literaturze przedmiotu nie ma jednoznacznego podejścia do teorii okazji. Okazje mogą być zarówno subiektywne, jak i obiektywne, a ich postrzeganie zależy od przedsiębiorstwa. Okazja może być wynikiem celowych działań przedsiębiorstwa (Kirzner, 1997) lub też może istnieć niezależnie od działań i percepcji przedsiębiorstwa (Alvarez, Barney 2007, s. 11-26). Hang, Garnsey i Ruan (2013, s. 6) uważają, że okazje są odkrywane a także kreowane przez przedsiębiorstwa. Ardichvili i inni (2003, s. 106) sugerują, że okazje mogą być w pewnym stopniu rozpoznane (recognized), jednak zasadniczo są one kształtowane (develop) w toku celowych działań organizacji a nie znalezione. Zaistnienie okazji może być wynikiem celowych działań przedsiębiorstwa albo może być związane z elementem zaskoczenia (Shane, 2000, s. 448-469). Kirzner (1997, s. 60-85) uważa, że okazje mogą być ujawnione bez celowych poszukiwań ponieważ przedsiębiorstwa posiadają niezbędną gotowość i zasoby do wykorzy-stania okazji. Mogą kreować okazję przez działanie, połączenie różnych zasobów, improwiza-cje, dokonywanie zmian bez dużego zaangażowania w proces poszukiwań okazji (Peiris I. i inni, 2013). Krupski (2008, s. 49-50) zauważa, że okazje „pojawiają się, trwają jakiś czas i znikają”.
Według Trzcielińskiego (2005, s. 4; 2011, s. 43) okazje są związane z domeną działania przed-siębiorstwa i są utożsamiane z:
zdarzeniami, które występują w otoczeniu przedsiębiorstwa,
celem lub skutkiem działania przedsiębiorstwa,
potencjałem, którym dysponuje przedsiębiorstwo, bądź może dysponować, a który jest konieczny do podjęcia działania, a tym samym do osiągnięcia celu
Termin „okazja”30 jest używany zarówno w polskiej jak i zagranicznej literaturze przed-miotu. Definicje „okazji” zostały przedstawione w tabeli 10.
Tabela 10: Definicje okazji
30 W literaturze anglojęzycznej termin „okazja” oznacza „opportunity”. Wyrazami bliskoznacznymi do terminu opportunity mogą być chance, occasion oraz contingency. Z kolei w polskim piśmiennictwie większość autorów przez termin „opportunity” rozumie szansę. W ujęciu teorii okazji, różnica między szansą a okazją sprowadza się do „prawdopodobieństwa sytuacji, rozpatrywanego w kontekście czasu i kompletności sytuacji, a także świadomego jej wykorzystania przez podmiot decyzyjny”. W takim ujęciu, element prawdopodobieństwa dotyczy szansy (Trzcieliński, 2011, s. 46).
66
Lp. Źródło definicji Definicja okazji
1 Królas, Włodarkiewicz-Klimek, (2016)
To splot sprzyjających zdarzeń, który może zostać wykorzystany przez przedsiębiorstwo (w celu osiągnięcia korzyści) dzięki umiejętności konfi-guracji niezbędnych zasobów
2 Green, (2015, s. 1) Odnosi się do potencjalnego tworzenia nowego przedsięwzięcia. Dotyczy to zarówno działalności biznesowej, jak i non-profit, przedsięwzięcia, które dostarczają wartości zarówno dla klientów, jak i właścicieli organi-zacji
3 Hunter (2013, s. 58-59) Jest związana z indywidualnym postrzeganiem rzeczywistości, umiejętno-ścią dostrzeżenia sprzyjających warunków, które przez zastosowanie sto-sownych koncepcji, mogą być przestawione w postaci idei
4 Trzcieliński (2011, s. 49) To sytuacja sprzyjająca podmiotowi działania w osiągnięciu zamierzo-nego celu lub pożądazamierzo-nego skutku, która istnieje w otoczeniu tego pod-miotu lub jest postulowanym stanem cech tego otoczenia
5 Sull (2009, s. 20-21) Wynika z nowej kombinacji innowacyjnych zasobów, uwzględniając rów-nież technologie, procesy, łańcuch dostaw, model biznesu, utrzymując lub zakłócając obecny stan poprzez rozszerzenie praktyk i / lub „zerwanie z przeszłością” tak by zaspokoić nowe potrzeby klientów
6 Alvarez i Barney (2007, s. 11-26)
Zjawisko tworzone przez egzogenne wstrząsy dla istniejących gałęzi prze-mysłu, odbierane subiektywnie bądź obiektywnie przez przedsiębiorstwa 7 Dubisz S., (red.) (2006) Okoliczność sprzyjająca czemuś, umożliwiająca coś, odpowiednia do
cze-goś, ale to także korzystna sytuacja, sposobna chwila, sposobność 8 Krupski R., (2005, s. 49) To zdarzenie (np. upadek konkurenta) lub powstały splot różnych
okolicz-ności (np. utworzenie się niszy rynkowej) o charakterze gospodarczym (lub o skutkach gospodarczych), stwarzające możliwości osiągniecia do-datkowych korzyści, wartości materialnych i / lub niematerialnych 9 Ardichvili, Cardozo, Ray
(2003, s. 105-123)
Jest możliwością poznania potrzeb rynku przez twórcze połączenie zaso-bów w celu osiągnięcia wyższych wartości
10 Eckhardt, Shane(2003, s. 336)
Jest sytuacją, w której nowe produkty, usługi, materiały, rynki i metody organizacji, mogą być wdrożone poprzez formułowanie nowych dla nich znaczeń
11 Koen, i inni (2001, s. 46-55)
Stanowi wolna przestrzeń (lukę) biznesową i / lub technologiczną między obecną sytuacją a wizją przyszłości, rozpoznaną przez przedsiębiorstwo bądź jednostkę. Dzięki wykorzystaniu przewagi konkurencyjnej można zniwelować zagrożenia i rozwiązać problem
12 Timmons, Spinelli (1990, s. 100-117)
Jest atrakcyjna, trwała i okresowa. Jest zakorzeniona w wyrobie lub usłu-dze, które tworzą wartość lub wartość dodaną dla nabywcy bądź ostat-niego użytkownika. Okazje powstają w zmiennych okolicznościach, chao-sie, lub w warunkach braku konsekwencji, tj. w sytuacjach, w których jedni dostrzegają korzyść a inni jej nie dostrzegają, lub zbyt późno to robią 13 Hulbert, B.; Brown, R.
B.; Adams, S., (1999, s.
216-227)
możliwość poznania niespełnionych potrzeb z korzystnym potencjałem
14 Casson, (1982) może być rozumiana, jako możliwość spełnienia potrzeb rynkowych po-przez twórcze połączenie zasobów w celu dostarczenia większej wartość niż koszt wytworzenia
15 Kirzner, (1979) Istnieją wskutek nierównowagi rynku; mogą zostać odkryte przez ludzi szczególnie wyczulonych na okazję
Źródło: Opracowanie własne.
Przedstawione definicje z różnym nasileniem uwidaczniają możliwość odniesienia korzy-ści przez organizacje. Samo wystąpienie okazji jest obiektywne, jednak już jej „uchwycenie” i
67
wykorzystanie ma charakter subiektywny. Subiektywność okazji zależy od miejsca jej wystą-pienia. Okazje pojawiające się wewnątrz organizacji mają wysoki poziom subiektywności, w otoczeniu konkurencyjnym - umiarkowany, a w makrootoczeniu - niski poziom subiektywności (rys 15) (Karpacz, 2010, s. 47).
Rysunek 15. Poziom subiektywności postrzegania okazji Źródło: Karpacz J., (2010, s. 47).
Karpacz (2010, s.47) twierdzi, że w sferze makrootoczenia występuje niski poziom su-biektywności dostrzeganych okazji. Autor rozprawy uważa, że poziom susu-biektywności dostrze-gania okazji w sferze makrootoczenia i otoczeniu konkurencyjnym jest związany z cyklem życia okazji. Długi cykl stwarza możliwość jej wykorzystania przez większą ilość graczy. Taką okazję cechuje bardzo niski poziom subiektywności. Krótki cykl życia okazji jest związany z ograniczo-nym czasem na jej wykorzystanie. Tym samym, możliwość wykorzystania okazji zależy od su-biektywnej oceny przedsiębiorstwa (wysoki poziom subiektywności).
Sam cykl życia okazji jest pojęciem trudnym do zdefiniowana. Zarówno w przypadku dłu-giego, jak i krótkiego cyklu życia okazji, granice zdarzeń powodujących narodziny, trwanie i schyłek okazji są często mało precyzyjne. Pewne zdarzenia tworzące okazje można z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć (np. konkursy dot. funduszy europejskich). Natomiast okazje będące wynikiem splotu korzystnych wydarzeń dla podmiotu decyzyjnego są trudne do prognozowania, szczególnie w przypadku ich krótkiego cyklu życia. W tym ujęciu trudno rów-nież jednoznacznie określić, czy wystąpienie okazji o krótkim cyklu życia będzie dotyczyło tylko wykorzystania jednej okazji, czy będzie stanowić początek okazji o długim cyklu życia. Tym samym przedstawione rozumienie krótkiego i długiego cyklu życia okazji jest związane z cza-sem trwania.
68
Z badań przeprowadzonych przez Krupskiego31 (2009, s. 158) wynika, że o rozwoju 54 % przedsiębiorstw zadecydował przypadek o charakterze okazji. Tym samym, coraz więcej przedsiębiorstw podejmuje mniej lub bardziej świadome działania, zmierzające do wykorzy-stania okazji.
Urzeczywistnienie okazji zależy od czasu trwania cyklu i zasobów, którymi dysponuje przedsiębiorstwo. Może ono posiadać zasoby własne lub korzystać z cudzych. Obejmują one elementy kontrolowane przez przedsiębiorstwo służące do realizacji strategii. Do zasobów przedsiębiorstwa można zaliczyć aktywa, które mają postać stałą (maszyny, urządzenia, infra-struktura, patenty, wzory przemysłowe) a także umiejętności (kompetencje) związane z posia-daniem unikatowej wiedzy (metody zarządzania, kreowania wizerunku przedsiębiorstwa, po-zyskania klienta) (Adamik, 2015, s. 14). Zasoby materialne mają postać fizyczną i przeważnie wyrażone są w pieniądzu. Zasoby niematerialne (ludzkie, organizacyjne, rynkowe, relacyjne) w głównym stopniu decydują o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstwa (Adamik, 2015, s.
14). Umiejętność skonfigurowania niezbędnych zasobów zależy od dostępnego i możliwego do pozyskania kapitału. Finansowanie działalności operacyjnej i inwestycyjnej przedsiębior-stwa opiera się na (Łuczka, 2001, s. 9,40):
finansowaniu własnym – udziały kapitałowe (dotychczasowi właściciele, nowi udzia-łowcy), tezauryzacji zysku (samofinansowanie),
finansowaniu przez uwalnianie kapitału rzeczowego przedsiębiorstwa - sprzedaż zbędnych obiektów majątkowych; fundusz amortyzacyjny,
finansowanie obcym – kredyt bankowy, kredyt handlowy, leasing, factoring.
W przypadku zasobów cudzych uwzględniają one nie tylko zdobycie kapitału zewnętrz-nego, ale również możliwość pozyskania brakujących elementów przy wykorzystaniu partner-stwa w łańcuchu dostaw32 oraz przedsiębiorstw wirtualnych33. Ryzyko związane z wykorzysta-niem zasobów cudzych sprowadza się do ustanowienia współpracy oraz jakości i terminowości
31 Badanie zostały przeprowadzone na próbie 155 mikro, małych i średnich firmach.
32 Partnerstwo w łańcuchu dostaw (SCP – Supply Chain Partnering) – polega na zawieraniu strategicznych aliansów z dostawcami i z klien-tami, które na skutek podjętych działań może prowadzić do obniżenia kosztów (Trzcieliński, 2011, s. 32).
33 Przedsiębiorstwo wirtualne jest nowoczesną formą organizacji działalności biznesowej. Taka forma działalności znajduje zastosowanie w przypadku przedsiębiorstw AGD, samochodów, odzieży, jak również banków, towarzystw ubezpieczeniowych czy jednostek sprzedaży usług edukacyjnych i medycznych, działających, przynajmniej częściowo, w formie wirtualnej.
Wirtualna forma organizacji przedsiębiorstwa sprowadza się do centrum kompetencji kluczowych, obejmujących kształtowanie strategii globalnej opartej na wizji i misji, skoordynowanej ze sobą strategiami cząstkowymi poszczególnych działalności gospodarczych. Funkcje rzeczowe przedsiębiorstwa, takie jak: badania i rozwój, zakup, produkcja, logistyka, marketing, sprzedaż, realizowane są przez odrębne jednostki, nazwane „dostawcami usług. Zmienność konfiguracji dostawców usług umożliwia rozwój przedsiębiorstwa i zdobycie nowych kompetencji. Im większa jest zmienność konfiguracji, tym bardziej umacnia się charakter wirtualny budowanej na wspomnianych zasa-dach organizacji (Grudzewski, Hejduk, 2002, s. 93).
69
wykonanych prac zleconych partnerowi. W przypadku krótkiego cyklu życia, ryzyko związane z zasobami oznacza konieczność skonfigurowania zasobów (własnych i cudzych), a tym samym poniesienia kosztów w fazie przedembrionalnej i embrionalnej, bez gwarancji wystąpienia sy-tuacji sprzyjającej dla podmiotu działania. W przypadku fazy narodzin, istnienia, schyłku koszt konfiguracji niezbędnych zasobów, umożliwiających wykorzystanie okazji, jest mniejszy niż w przypadku fazy przedembrionalnej i embrionalnej.
Wykorzystanie okazji jest możliwe dzięki wystąpieniu sytuacji sprzyjającej (faza naro-dzin, istnienia, schyłku) oraz skonfigurowaniu niezbędnych zasobów. W literaturze przedmiotu można znaleźć przykłady okazji. Krupski (2005a, za: Krupski, 2009) w swoich badaniach34, prze-prowadzonych w 83 przedsiębiorstwach wyodrębnił dziesięć podstawowych rodzajów okazji, którym zostały przypisane możliwe skutki rozwojowe (tab. 11).
Tabela 11: Rodzaje okazji i ich skutki dla rozwoju przedsiębiorstw - wyniki badań
Lp. Rodzaj okazji Skutki rozwojowe
1. Wyjątkowo tani, niezaplanowany za-kup środka produkcji, placu, lokalu itp.
istotny wzrost sprzedaży w ramach dotychczasowej działalności (9)
dywersyfikacja koncentryczna (10)
dywersyfikacja konglomeratowa (24) 2. Niespodziewane oferty współpracy
ze strony dużej, znanej firmy
istotny wzrost sprzedaży w ramach dotychczasowej działalności, nowe rynki (11)
dywersyfikacja koncentryczna (2) 3. Wykorzystanie różnych środków
po-mocowych funduszy UE
dywersyfikacja koncentryczna, nowe produkty, usługi, rynki (8)
4. Nowe sprzyjające rozwiązania syste-mowe (np. dotyczące zakładów pracy chronionej)
dywersyfikacja konglomeratowa (7)
5. Wykup upadającego konkurenta istotny wzrost sprzedaży w ramach dotychczasowej działalności, nowe rynki (5)
6. Wycofanie się z rynku lokalnego kon-kurenta i przejęcie jego klientów
istotny wzrost sprzedaży w ramach dotychczasowej działalności, nowe rynki
7. Pozyskanie nowego inwestora, połą-czenie firm
istotny wzrost sprzedaży w ramach dotychczasowej działalności, nowe rynki (1)
dywersyfikacja koncentryczna (2)
całkowicie nowa domena (nowe produkty i rynek) z jed-noczesną likwidacją dotychczasowej działalności (1) 8. Usuwanie awarii niezidentyfikowane w badaniach
9. Niespodziewane wygranie przetargu dywersyfikacja koncentryczna (nowe produkty i rynki) (2)
10. Nieprzewidziany wzrost zapotrzebo-wania ze strony otoczenia dalszego (np. rynków zagranicznych)
istotny wzrost sprzedaży w ramach dotychczasowej działalności (1) połączony z całkowicie nowym rynkiem (1)
Źródło: Krupski, (2005a, za: Krupski, 2009, s. 159).
34 Liczba w nawiasie wskazuje, w ilu przedsiębiorstwach stwierdzono ten rodzaj skutków rozwojowych.
70
W tabeli 11 przedstawiono szeroki wachlarz okazji możliwych do wykorzystania przez przedsiębiorstwo. Krupski powołując się na swoje badania (2005a, za: Krupski, 2009, s. 159) uważa, że „w co drugiej małej i średniej firmie o rozwoju decyduje przypadek”, a większość okazji jest związana z nieplanowanym zakupem maszyn, budynków czy przypadkowo dokona-nej akwizycji.
Osiągnięcie sukcesu w warunkach niepewnych i nieprzewidywalnych wymaga umiejęt-ności identyfikowania możliwych do wykorzystania okazji.