POLITECHNIKA POZNAŃSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA

POLITECHNIKA POZNAŃSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA

Mgr inż. Paweł KRÓLAS

METODYKA ZARZĄDZANIA RYZYKIEM BIZNESOWYM ZWIĄZANYM Z OKAZJAMI O KRÓTKIM CYKLU ŻYCIA

Praca doktorska

Promotor: prof. dr hab. inż. Stefan TRZCIELIŃSKI Promotor pomocniczy: dr Hanna WŁODARKIEWICZ-KLIMEK

Poznań, 2017

Szanownemu Panu Profesorowi Stefanowi Trzcielińskiemu wyrazy wdzięczności za stworzenie możliwości rozwoju naukowego, a zwłaszcza życzliwość i cenne uwagi dotyczące pracy.

składa autor

Szanownej Pani Doktor Hannie Włodarkiewicz-Klimek składam serdecznie podziękowania, za wsparcie i sugestie, które wzbogaciły niniejszą pracę.

autor

3

Spis treści

Spis treści ... 3

WPROWADZENIE ... 6

1. RYZYKO W DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA ... 14

1.1. Istota ryzyka ... 14

1.2. Miara i wielkości ryzyka ... 21

1.3. Rodzaje ryzyka ... 28

1.4. Zarządzanie ryzykiem ... 40

1.5. Metody i techniki zarządzania ryzykiem ... 51

2. OKAZJA A RYZYKO ... 65

2.1. Identyfikacja okazji i jej znaczenie ... 65

2.2. Turbulentne otoczenie jako źródło okazji ... 70

2.3. Ryzyko związane z krótkim cyklem życia okazji ... 73

3. METODYKA ZARZĄDZANIA RYZYKIEM ... 83

3.1. Założenia do metodyki ... 83

3.2. Procedura zarządzania ryzykiem ... 84

3.2.1 Analiza otoczenia przedsiębiorstwa ... 88

3.2.2 Wystąpienie okazji biznesowej o krótkim cyklu trwania ... 89

3.2.3 Określenie parametrów okazji ... 89

3.2.4 Identyfikacja i ocena ryzyka ... 90

3.2.4 Postępowanie z ryzykiem ... 92

3.2.5 Wykorzystanie okazji biznesowej o krótkim cyklu życia ... 95

3.2.6 Monitorowanie i kontrola ... 95

4. WERYFIKACJA METODYKI - STUDIUM PRZYPADKÓW ... 97

4.1. Analiza przypadku firmy Alpha ... 97

4.1.1. Określenie parametrów okazji ... 97

4.1.2. Identyfikacja i ocena ryzyka ... 100

4.1.3. Postępowanie z ryzykiem ... 102

4.1.4. Monitorowanie i kontrola ryzyka ... 104

4.2. Analiza przypadku firmy Beta ... 105

4.2.1. Określenie parametrów okazji ... 105

4.2.2. Identyfikacja i ocena ryzyka ... 109

4.2.3. Postępowanie z ryzykiem ... 111

4.2.4. Monitorowanie i kontrola ryzyka ... 112

4.3. Analiza przypadku firmy Gamma ... 113

4

4.3.1. Określenie parametrów okazji ... 113

4.3.2. Identyfikacja i ocena ryzyka ... 115

4.3.3. Postępowanie z ryzykiem ... 116

4.3.4. Monitorowanie i kontrola ... 118

4.4. Analiza przypadku firmy Delta ... 119

4.4.1. Określenie parametrów okazji ... 119

4.4.2. Identyfikacja i ocena ryzyka ... 121

4.4.3. Postępowanie z ryzykiem ... 123

4.4.4. Monitorowanie i kontrola ... 124

4.5. Analiza przypadku firmy Epsilon ... 125

4.5.1. Określenie parametrów okazji ... 125

4.5.2 Identyfikacja i ocena ryzyka ... 126

4.5.3 Postępowanie z ryzykiem ... 129

4.5.4. Monitorowanie i kontrola ... 130

4.6. Analiza przypadku firmy Dzeta ... 131

4.6.1. Określenie parametrów okazji ... 131

4.6.2 Identyfikacja i ocena ryzyka ... 133

4.6.3 Postępowanie z ryzykiem ... 135

4.6.4. Monitorowanie i kontrola ... 136

4.7. Analiza przypadku firmy Eta ... 137

4.7.1 Określenie parametrów okazji ... 137

4.7.2 Identyfikacja i ocena ryzyka ... 139

4.7.3 Postępowanie z ryzykiem ... 142

4.7.4. Monitorowanie i kontrola ... 145

4.8. Analiza przypadku firmy Theta ... 146

4.8.1 Określenie parametrów okazji ... 146

4.8.2 Identyfikacja i ocena ryzyka ... 148

4.8.3 Postępowanie z ryzykiem ... 150

4.8.4 Monitorowanie i kontrola ... 150

4.9. Analiza przypadku firmy Jota ... 151

4.9.1. Określenie parametrów okazji ... 151

4.9.2 Identyfikacja i ocena ryzyka ... 153

4.9.3 Postępowanie z ryzykiem ... 155

4.9.4. Monitorowanie i kontrola ... 156

4.10. Analiza przypadku firmy Kappa ... 157

4.10.1 Określenie parametrów okazji ... 157

5

4.10.2 Identyfikacja i ocena ryzyka ... 160

4.10.3 Postępowanie z ryzykiem ... 163

4.10.4 Monitorowanie i kontrola ... 164

5. PODSUMOWANIE I WNIOSKI ... 165

LITERATURA ... 170

SPIS RYSUNKÓW ... 178

SPIS TABEL ... 178

SPIS ZAŁĄCZNIKÓW ... 180

6

WPROWADZENIE

Ryzyko jest związane z każdą formą aktywności człowieka. Możliwość przewidzenia przy- szłych zdarzeń od dawnych czasów była obiektem zainteresowań ludzkości. Początki ryzyka dotyczyły istnienia człowieka. Rozwój umiejętności i kompetencji umożliwiał ograniczenie nie- pewności i ryzyka związanego z przetrwaniem (Fraser, Simkins, 2010, s. 19). Bernstein (1998) w swoim dziele Against the Gods, przedstawił historię ryzyka na przestrzeni wieków. W sta- rożytnej Grecji i Rzymie interesowano się ryzykiem miedzy innymi w kontekście gier losowych.

Za pomocą prawdopodobieństwa próbowano oszacować możliwość wygrania lub przegrania.

W czasach późniejszych ryzyko było związane z odkrywaniem nowych lądów, cywilizacji, archi- tektury i rozwojem nauk ścisłych. Nowe możliwości z tym związane przyczyniły się do gwał- townego rozwoju miast i państw. Ryzyko z włoskiego risicare oznacza „mieć odwagę, odważyć się” co podkreśla, że związane jest ono ze świadomym działaniem i towarzyszy dążeniu do celu (Bernstein, 1998, s. 1-22).

Z nastaniem epoki kapitalizmu coraz większą wagę przywiązywano do prognozowania

zysku możliwego do osiągnięcia w wyniku wymiany handlowej. Zaczęto prowadzić badania

dotyczące prawdopodobieństwa i przypadkowości. W XVII wieku Pascal i Fermat skonstruo-

wali systematyczną metodę analizowania przyszłych zdarzeń. Dalszy rozwój nauki nad ryzy-

kiem dokonał się za sprawą Brytyjskiego Królewskiego Towarzystwa Nauki, które pracowało

nad metodami statystycznymi. Nie bez znaczenia było powstanie brytyjskiej firmy ubezpiecze-

niowej Lloyd, która było odpowiedzią na szybko rozwijający się biznes. Tym sposobem ówcze-

śni przedsiębiorcy mogli zarobić pieniądze, gromadzić i inwestować, jak również zabezpieczyć

je przed utratą wartości (Bernstein, 1998, s. 116-134). Na początku XVIII wieku bracia Ber-

noulli zapoczątkowali nowatorskie idee dotyczące teorii użyteczności, ryzyka i podejmowania

decyzji. Dalsze badania matematyczne dotyczyły ograniczenia ryzyka, jak również zapanowa-

nia nad niepewnością (badania prowadzone przez Bernoullego i de Moivre). Badania prze-

prowadzone przez Galtona w XIX wieku doprowadziły do powstania złożonych instrumentów

pomiaru i kontroli ryzyka, co było związane ze zmianami cen akcji na giełdzie (Kaczmarek,

2006, s. 24). Kamieniem milowym w rozwoju nauki o ryzyku była praca doktorska pt. Risk,

Uncertainty and Profit” Knighta, opublikowana w 1921 roku, w której autor wskazał różnicę

między niepewnością a ryzykiem. Kwestionuje on pomiar ryzyka na podstawie rachunku praw-

7

dopodobieństwa, uważając, że należy uwzględnić pewien element zaskoczenia w podejmowa- niu decyzji biznesowych. W przypadku nauk ekonomicznych, Keynes negatywnie odniósł się do prawa wielkich liczb uważając, że warunki gospodarcze podlegają ciągłym zmianom. Tym samym podejmowanie decyzji dotyczących przyszłych zdarzeń, oparte na danych historycz- nych nie uwzględnia bieżącej sytuacji, w której przedsiębiorstwo się znajduje. Świat nie bazuje na prawdopodobieństwie tylko na niepewności (Kaczmarek, 2006, s. 31). W 1926 roku von Neumann przedstawił na forum Towarzystwa Matematycznego w Genewie swoją teorię gier.

Wynika z niej, że pewna przegrana jest wkalkulowana w grę, której celem jest wygrana. W 1938 von Neumann i Morgenstern podjęli pracę nad książką Theory of Games and Economic Behavior, łączącą teorię gier i podejmowanie decyzji w ekonomii i biznesie. Mimo że książka została skończona w 1944 roku, jej wydanie nastąpiło dzięki wsparciu rodzinny Rockefellerów dopiero w 1953 roku. Dalsze prace nad ryzykiem są związane z osobą Markowitza i jego pu- blikacją Dobór portfela, w której poruszył problem strategii inwestycyjnej dla inwestorów gra- jących na giełdzie. Wykazał on, że wariancja stopy zwrotu jest zjawiskiem niepożądanym, które inwestorzy próbują minimalizować. Tym samym można stwierdzić, że von Neumann i Morgenstern dokonali pomiaru użyteczności, a Markowitz zmierzył ryzyko inwestycyjne (Kacz- marek, 2006, s. 32). Arrows zauważył, że lekceważenie ryzyka może przyczynić się do powsta- nia negatywnych zjawisk społecznych

. Jego badania dotyczyły sposobu podejmowania decyzji w warunkach niepewności i ich późniejszego wpływu na sytuacje podmiotu decyzyjnego (Bernstein, 1998, s. 206). W 1974 roku Hamilton przedstawił cykl zarządzania ryzykiem, w któ- rym wyodrębnił elementy procesu - począwszy od oceny, kontroli aż do komunikacji (Fraser, Simkins, 2010, s. 24). Z kolei „teoria perspektywy” przedstawia problem podejmowania przez ludzi decyzji w warunkach ryzyka. Kahneman i Tverski zauważyli, że emocje niszczą samokon- trolę, która jest podstawowym elementem podejmowania racjonalnych decyzji. Tym samym dokonywane wybory podmiotów decyzyjnych są odmienne od przyjętych wzorców (Kahne- man, 2011, s. 271).

Wystąpiły również inne negatywne okoloiczności dotyczące finansów i ubezpieczeń, które wpisują się w historię ryzyka, m.in. „czarny poniedziałek” - 19.10.1987, kiedy wskaźnik

1 Arrows wskazuje negatywną konstrukcję, którą prowadziły instytucje finansowe w 1980 roku. Za złożenie depozytu deponent mógł otrzymać wysoki profit, a w przypadku niepowodzenia wystąpiła niewielka strata. W praktyce jednak, kiedy wystąpił negatywny scenariusz, koszt ubezpieczenia musieli ponieść podatnicy (Bernstein, 1998, s. 206). Autor rozprawy zauważa, że podobna sytuacja miała miejsce w 2007/2008 roku w Stanach Zjednoczonych podczas kryzysu finansowego. Do jego powstania przyczyniła się m.in. możliwość otrzymania kredytu na zakup nieruchomości przez osoby, które fizycznie nie posiadały zdolności kredytowej.

8

giełdowy nowojorskiej giełdy Down Jones spadł o dwadzieścia dwa procent, a wraz z nim in- deks na całym świecie. Należy również zauważyć, że z ryzykiem są związane inne negatywne zdarzenia, które miały miejsce na przełomie XX i XXI wieku. Ryzyko miało charakter głównie negatywnych zdarzeń i dotyczyło światowego terroryzmu (m.in. atak na World Trade Center 11 września 2001), kryzysu finansowego (w Stanach Zjednoczonych 2007/8), środowiska na- turalnego (m.in. wyciek ropy w Zatoce Meksykańskiej) konfliktów zbrojnych na terenie Europy, Bliskiego Wschodu, krajów afrykańskich i innych zdarzeń.

W przypadku nauki o zarządzaniu, ryzyko dotyczy wpływu turbulentnego otoczenia. Jest to związane ze zmianą paradygmatu

zarządzania, który odchodzi od modelu liniowego i za- stępuje go modelem nieliniowym opisującym rzeczywistość. Tradycyjne zarządzanie przedsię- biorstwem było zorientowane do wewnątrz organizacji, wymagało przestrzegania ustalonych zasad i standardów, wąskiej specjalizacji, rozbudowanej kontroli oraz formalizacji działań i sku- piało się głównie na zwiększeniu produktywności i ograniczaniu strat (Krupski, 2008, s. 9).

Współczesne podejście do zarządzania obejmuje transfer nowej technologii i informacji oraz procesów globalizacji, koncentrując się na efektywności i konkurencyjności przez tworze- nie warunków do rozwoju dynamicznych zespołów ludzkich, by mogły dzięki swoim unikato- wym kompetencjom skupić się na możliwościach występujących w otoczeniu przedsiębior- stwa (Krupski, 2008, s.9). Niektóre różnice dotyczące organizacji tradycyjnego i współczesnego przedsiębiorstwa podaje Koźmiński (tab. 1).

Tabela 1. Tradycyjne a współczesne przedsiębiorstwo

Lp. Podejście tradycyjne Nowe podejście

1. Podział pracy Zmienne, nieokreślone zadania

2. Specjalizacja Szeroki profil

3. Stabilizacja Ciągła zmienność

4. Hierarchia, awans w pionie Płaskie, pulsujące struktury, awans w po- ziomie

5. Lojalność instytucjonalna Mentalność „wolnego najmity”, ruchli- wość, samozatrudnienie

6. Akumulacja kapitału społecznego Akumulacja kapitału intelektualnego 7. Orientacja na wyniki Orientacja na procesy i czas reakcji 8. Formalizacja procesów Improwizacja

Źródło: Koźmiński (2004, s. 74).

2 Paradygmat – jest to zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki.

9

Miejsce tradycyjnego podziału pracy, w którym występuje wąska specjalizacja zastępują zmienne i nieokreślone zadania, wynikające z potrzeby chwili. Praca w sztywnej strukturze organizacyjnej, gdzie pracownik jest przywiązany do stanowiska ulega zmianie na rzecz pła- skich struktur, w których dominuje elastyczność i podatność na zmiany. Kapitał społeczny, na- stawiony na realizację założonych celów w sztywno ustanowionych procesach, ewoluuje w kapitał intelektualny. Liczy się zarówno czas reakcji, jak również umiejętność zastosowania in- nowacyjnych metod w dynamicznych procesach

(Koźmiński, 2004, s. 74). Takie podejście sta- nowi odpowiedź przedsiębiorstwa na zachodzące zmiany w otoczeniu.

Niektóre organizacje potrafią „płynąć po wzburzonych wodach” z niespotykaną spraw- nością. Jest to możliwe dzięki kreowaniu sprzyjających zdarzeń, które przedsiębiorstwo jest w stanie wykorzystać. Nie myślą one o przetrwaniu, a raczej o dominacji (Collins, Hansen, 2013, s. 14).

Nowa rzeczywistość kreuje szanse i zagrożenia, tworząc również sytuacje sprzyjające podmiotowi decyzyjnemu. Ardichvili i inni (2003 s. 106) zauważają, że przedsiębiorstwa iden- tyfikują okazje biznesowe w celu kreowania i dostarczenia wartości dla interesariuszy poprzez realizacje przyszłościowych przedsięwzięć. Okazja biznesowa stanowi zdarzenie występujące w otoczeniu przedsiębiorstwa, która jest możliwa do wykorzystania przez podmiot decyzyjny za sprawą posiadanych lub możliwych do skonfigurowania zasobów. Wykorzystanie okazji biz- nesowej jest związane z ryzykiem jak również możliwością osiągnięcia korzyści: ekonomicznej, technologicznej, rynkowej czy też zasobowej.

Dynamiczny charakter ryzyka wymusza na przedsiębiorstwach podejmowanie decyzji dotyczącej wykorzystania okazji bez wnikliwej analizy przedsięwzięcia

(Królas, Włodarkie- wicz-Klimek, 2015, s. 114). Zatem, na etapie planowania przedsięwzięcia istnieje niebezpie- czeństwo nieuwzględnienia wszystkich ryzyk, mających wpływ na wykorzystanie okazji. Taka sytuacja może wpłynąć negatywnie na działalność przedsiębiorstwa. Simon (2009) w swoim dziele Hidden Champions of the 21st Century przedstawia małe i średnie przedsiębiorstwa,

3 Z raportu The Global Risk Raport 2016 opracowanego na rzecz Światowego Ekonomicznego Forum w Davos wynika, że rozwój technologii wymusza na przedsiębiorstwach weryfikacje dotychczasowych modeli biznesowych w oparciu o realizowane procesy jak również wytwa- rzanych produktów. Dzięki zastosowaniu nowych technologii, mobilnego internetu, rozwiązań opartych na technologii na tzw. chmury obliczeniowej przedsiębiorstwa są wstanie generować korzyści ekonomiczne.

4 W literaturze przedmiotu występują dwa pojęcia, które często są traktowane jako synonimy: projekt i przedsięwzięcie. Przez projekt, należy rozumieć złożone, niepowtarzalne przedsięwzięcia. Przedsięwzięcie natomiast, jest to zorganizowany ciąg działań, zmierzający do osią- gnięcia zamierzonego wyniku, zawarty w skończonym przedziale czasu z wyróżnionym początkiem i końcem, realizowane najczęściej ze- społowo z wykorzystaniem skończonej ilości zasobów (Trocki, 2012, s. 19).

10

które uzyskały status światowego lidera w swojej dziedzinie. Było to możliwe m.in. dzięki kon- centracji na rynku i produkcie. Badacze, którzy opisują zagadnienie okazji (Benedičič i inni, 2012, s. 759-768; Ardichvili i inni, 2003 s. 105-123; Foss i inni, 2013, s. 1453-1471) również koncentrują się głównie na rynku i kliencie. Stosunkowo mało publikacji poświęcona jest źró- dłom wystąpienia okazji, w szczególności o krótkim cyklu życia

, i ryzyka w fazie planowania i realizacji przedsięwzięcia prowadzącego do wykorzystania okazji.

W literaturze przedmiotu problematyka okazji, a zwłaszcza identyfikacji i oceny pod ką- tem ryzyka, poruszana jest w niewielu publikacjach. Niewystarczająca jest również tematyka identyfikacji i oceny ryzyka w stosunku do krótkiego cyklu życia okazji. Zauważyć można rów- nież brak opisu metod i technik zarządzania ryzykiem, znajdujących zastosowanie przy wystą- pieniu okazji biznesowej o krótkim cyklu życia. Również proces zarządzania ryzykiem, związany z okazją o krótkim cyklu życia, nie znajduje odzwierciedlenia w literaturze przedmiotu. Obok braku strukturyzacji teorii związanej z okazjami i ryzykiem zauważyć również należy potrzeby biznesu, a zwłaszcza MSP, co do kształtowania procesu zarządzania ryzykiem w odniesieniu do okazji. W związku z powyższym widoczna jest luka badawcza zarówno w obszarze teorii, jak i praktyki. Pojawia się zatem potrzeba opracowania rozwiązania, pozwalającego na ogranicze- nia ryzyka w przypadku pojawienia się okazji o krótkim cyklu życia. Stworzenie takiego me- chanizmu wymaga uzyskania wieloaspektowych danych wejściowych, opartych zarówno na analizie literatury, jak również badaniach empirycznych.

Za cel główny pracy przyjęto opracowanie procedury zarządzania ryzykiem, związanego z wykorzystaniem okazji biznesowej o krótkim cyklu życia. Kontekst celu głównego obejmuje dwa obszary. Pierwszy dotyczy objaśnienia istoty ryzyka i jego relacji z okazjami o krótkim cy- klu życia. Drugi jest związany z opracowaniem narzędzi wspomagających zarządzanie ryzy- kiem, które mogą stosować mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa.

Dla należytej realizacji celu głównego sformułowano cele cząstkowe o charakterze po- znawczym i praktycznym.

Celem cząstkowym o charakterze poznawczym była pogłębiona analiza literatury z wza- jemnie powiązanych obszarów: ryzyka jako podstawowego obszaru objętego rozprawą; okazji, stanowiącej ukierunkowanie problemu badawczego i turbulencji otoczenia, przedstawiającej obraz rynku, na którym funkcjonują przedsiębiorstwa. Wynikiem studiów literaturowych jest

5 Krótki cykl życia okazji – cykl składający się z faz: przedembrionalnej, embrionalnej, narodzin, trwania, schyłku (Trzcieliński, 2011, s. 60-64). Zagadnienie to zostało przedstawione w rozdziale 1.4.

11

zarówno strukturyzacja i systematyzacja kwestii terminologicznych dotyczących celu, głów- nego, jak również celów cząstkowych. Układ i struktura pracy pozwala na wskazanie logiki i ciągłości poznawczej, a także wzajemnych powiązań pomiędzy poszczególnymi obszarami.

Do celów o charakterze praktycznym można zaliczyć:

 wskazanie ryzyk związanych z krótkim cyklem życia okazji,

 określenie wpływu krótkiego cyklu życia na możliwość wykorzystania okazji,

 określenie rodzajów ryzyka mających wpływ na wykorzystanie okazji,

 wskazanie narzędzi stosowanych przez MSP do identyfikacji i ograniczenia ryzyka zwią- zanego z okazjami biznesowymi o krótkim cyklu życia,

 wskazania sposobu zarządzania ryzykiem związanym z wykorzystaniem okazji bizneso- wej o krótkim cyklu życia,

Wskazując na cele badawcze, należy uznać, że jest możliwe opracowanie metodyki, która pozwoli na ograniczenie ryzyka w przypadku pojawienia się okazji o krótkim cyklu życia.

Realizacja tych celów wymaga udzielenia odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

1. Czy procedury zarządzania ryzykiem mogą przyczyniać się do jego ograniczenia w przypadku okazji o krótkim cyklu życia?

2. Czy można ocenić ryzyko za pomocą miar jakościowych?

3. Jakie ryzyka towarzyszą wykorzystaniu okazji o krótkim cyklu życia?

4. Czy można zaadaptować narzędzia zarządzania ryzykiem na potrzeby wykorzysta- nia okazji o krótkim cyklu życia

Badania realizowane w ramach rozprawy doktorskiej były prowadzone w dwóch obsza- rach. Pierwszy dotyczył badań literaturowych, obejmujących analizę turbulencji otoczenia, za- rządzania ryzykiem oraz teorii okazji. Jej przedmiotem były pozycje polsko- i anglojęzyczne o charakterze interdyscyplinarnym. Analizą objęto publikacje z zakresu: zarządzania, w tym za- rządzania projektami, jakości, ekonomii, finansów. Szeroka analiza literatury przedmiotu miała na celu zebranie i uporządkowanie wiedzy dotyczącej ryzyka, zarządzania ryzykiem, turbulent- nego otoczenia przedsiębiorstwa oraz teorii okazji. Takie podejście umożliwiło kompleksową analizę przedsiębiorstw w odniesieniu do ograniczenia ryzyka przy wystąpieniu okazji.

Drugą grupę badań stanowiła analiza studium przypadków. Badania zostały przeprowa-

dzone na grupie dziesięciu celowo wybranych przedsiębiorstw MSP, znajdujących się w trzech

województwach.

12 Tabela 2: Wykaz działalności badanych przedsiębiorstw

Lp. Przedsiębiorstwo Branża Wielkość Województwo

1. Alpha Deweloperstwo Mikro Wielkopolskie

2. Beta Deweloperstwo Mikro Pomorskie

3. Gamma Usługowa Małe Wielkopolskie

4. Delta Transportowa Małe Wielkopolskie

5. Epsilon Produkcyjna Średnie Wielkopolskie

6. Dzeta Produkcyjna Średnie Małopolskie

7. Eta Produkcyjna Średnie Wielkopolskie

8. Theta Produkcyjna Średnie Wielkopolskie

9. Jota Produkcyjna Średnie Wielkopolskie

10. Kappa Produkcyjna Średnie Wielkopolskie

Źródło: Opracowanie własne.

Wszystkie przedsiębiorstwa wymienione w tabeli 2 posiadały ugruntowaną pozycję na rynku świadczonych usług. W badanej grupie znalazły się firmy deweloperskie, usługowe, transportowe i produkcyjne. Podstawowym kluczem wyboru przedsiębiorstw było wdrożenie podejścia procesowego, w którym autor rozprawy brał udział jako konsultant i/lub audytor.

Studia przypadków prowadzone były przez okres trzech lat. W zależności od organizacji badanie trwało od trzech miesięcy do 1,5 roku. Badania w przedsiębiorstwach były prowa- dzone w sposób równoległy. Do podstawowych metod badawczych wykorzystanych w stu- dium przypadku należy zaliczyć:

 obserwację bezpośrednią (obejmowała ona uczestnictwo autora rozprawy we wdrożeniu podejścia procesowego, bazującego na systemach projakościowych),

 audyt organizacji w ujęciu możliwości implementacji podejścia procesowego w or- ganizacji z uwzględnieniem zarządzania ryzykiem,

 wywiad i konsultacje z kadrą kierowniczą przedsiębiorstwa, dotyczące opracowa- nego podejścia procesowego, w tym określenie możliwości wystąpienia okazji,

 udział w opracowaniu polityki, celów strategicznych i operacyjnych wynikających z wdrożonych systemów zarządzania,

 analizę posiadanych przez przedsiębiorstwo systemów zarządzania

,

 analizę dokumentacji

związanej z wykorzystaniem okazji.

6 Osiem na dziesięć badanych przedsiębiorstw posiadało w momencie prowadzenia badań wdrożony i certyfikowany System Zarządzania Jakością wg PN-EN ISO 9001:2009.

7 W zależności od zidentyfikowanej okazji, dokumentacje stanowiły m.in. Specyficzne Istotne Warunki Zamówienia (SIWZ), księga jakości i inne dokumenty.

13

Ponadto, badania empiryczne zostały wsparte wdrożeniami podejścia procesowego w kilkunastu małych, średnich i dużych przedsiębiorstwach, w których autor rozprawy pełnił funkcje konsultanta, audytora czy kierownika projektu.

Rozprawa doktorska składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym dokonano przeglądu

polskiej i zagranicznej literatury. Omówiono wybrane definicje ryzyka, znajdujące odzwiercie-

dlenie w piśmiennictwie przedmiotu. Przedstawiono różne definicje ryzyka, jak również me-

tody i techniki zarządzania ryzykiem, które mogą znaleźć zastosowanie przy wykorzystaniu

okazji. W ramach pierwszego udzielono odpowiedzi na pytania badawcze dotyczące: ryzyk to-

warzyszących wykorzystaniu okazji jak również możliwości zaadaptowania narzędzi zarządza-

nia ryzykiem. Przedstawiono także możliwość wykorzystania miar jakościowych do oceny ry-

zyka. W rozdziale drugim opisano zagadnienie okazji, przedstawiono, w jaki sposób turbu-

lentne otoczenie wpływa na wystąpienie okazji oraz ukazano zależność pomiędzy ryzykiem a

cyklem życia. Wskazano również ryzyka związane z krótkim cyklem życia okazji co było jednym

z celów praktycznych pracy. Rozdział trzeci ukazuje mechanizm zarządzania ryzykiem związa-

nym z okazjami biznesowymi o krótkim cyklu życia. W ramach opracowanego mechanizmu

określono sposób identyfikacji i oceny ryzyka związanego z wystąpieniem okazji o krótkim cy-

klu życia. Przedstawiono również sposób zarządzania ryzykiem. W czwartym rozdziale doko-

nano weryfikacji metodyki. Na podstawie dziesięciu studiów przypadku przedstawiono zasad-

ność przyjętej metodyki. W ujęciu praktycznym udzielono odpowiedzi na postawione pytania

badawcze. Ostatni piąty rozdział, przedstawiono podsumowanie rozprawy doktorskiej. Za-

warto w nim osiągnięte wyniki i wskazano kierunki dalszych prac związanych z tematem roz-

prawy.

14

1. RYZYKO W DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA 1.1. Istota ryzyka

Ryzyko jest nierozłącznym elementem życia każdego człowieka, a także przedsiębior- stwa (Skrzypek, 2009, s. 7). Koncepcja zarządzania ryzykiem zyskała popularność w nauce i działalności gospodarczej, stając się wymogiem współczesnych organizacji (Buła, 2015, s. 49).

Ryzyko łączy w sobie różne elementy prowadzonych badań obejmujących prognozę, interak- cję i determinanty ludzkich zachowań (Kaczmarek, 2006, s. 20). W dużym stopniu interpretacja ryzyka jest związana z dyscypliną naukową, której dotyczy. Urbanowska-Sojkin ( 2013, s. 20) uważa, że ryzyko znajduje zastosowanie w:

 psychologii – ryzyko jest związane z zachowaniem człowieka jako jednostki, dotyczy również doboru kompetencji menedżerskich do zespołów pracowniczych,

 socjologii – przedmiotem badań dotyczących ryzyka są grupy ludzi, ich zachowania, preferencje,

 matematyce i statystyce – dostarczając metod oceny ryzyka opartych na rachunku prawdopodobieństwa czy miarach dyspersji,

 naukach przyrodniczych i technice – dotyczy rozwoju praktycznych aspektów wie- dzy w zakresie identyfikacji i oceny ryzyka w zakresie wystąpienia: chorób, skutków ubocznych zastosowań leków, katastrof naturalnych i ekologicznych, innowacyjnych rozwiązań w przemyśle

 ekonomii i zarządzaniu – w których przedstawiciele podejmują próbę opisu ryzyka działalności przedsiębiorstw, przemysłu, gospodarki czy też skuteczności zastoso- wanych metod i koncepcji przyczyniających się do wzrostu konkurencyjności.

W działalności gospodarczej ryzyko obejmuje zarówno procesy podstawowe, pomocni-

cze, jak i zarządcze. Ryzyko występujące w procesach może być zmniejszone, jednak jego cał-

kowite ograniczenie jest trudne do osiągnięcia. Jest to związane z charakterem ryzyka, które

dotyczy przyszłych zdarzeń (Buła, 2015, s. 13). Teczke (1996, s. 19) uważa, że specyfika pro-

wadzenia działalności gospodarczej sprowadza się do realizacji dwóch celów. Pierwszy dotyczy

długofalowego zabezpieczenia działalności organizacji i - co jest z tym związane - eliminacji

zdarzeń mających wpływ na ten cel. Drugi dotyczy rozwoju i podwyższenia wolumenu sprze-

daży przy jednoczesnym ograniczeniu kosztów. Takie działanie prowadzi do zwiększenia do-

15

chodu organizacji. Przedsiębiorstwo, aby tego dokonać, musi podjąć ryzyko. Tym samym, mo- tywacja przedsiębiorstwa przejawia się w możliwości odniesienia korzyści a nie straty (Hopkin, 2013, s. 2,22).

Dynamiczny charakter ryzyka wymusza na menedżerach ciągłe monitorowania czynni- ków wewnętrznych i zewnętrznych przedsiębiorstwa, mające ograniczyć niekorzystne zdarzeń wpływające na cele przedsiębiorstwa. Badania przeprowadzone przez firmę Aon

wskazują dużą zmienność ryzyka na przestrzeni ostatnich lat (tab. 3). Jest to związane z nowymi ryzy- kami, które wcześniej nie wystąpiły lub nie miały wielkiego znaczenia.

Tabela 3: Kluczowe ryzyka na przestrzeni lat Lp. Czynniki ryzyka Polska

2011/2012

Czynniki ryzyka Polska 2013/2014

Czynniki ryzyka Świat 2015

1. Wahania kursów walut Spowolnienie gospodarcze Uszczerbek na reputacji / marce 2. Wzrastająca konkurencja Wzrastająca konkurencja Spowolnienie gospodarcze / po-

wolne ożywienie 3. Spowolnienie gospodarcze Przepływy pieniężne / ryzyka

płynności

Regulatory / zmiany legislacyjne 4. Wahania cen surowców Kontrahenci – należności han-

dlowe

Rosnąca konkurencja 5. Kontrahenci – należności han-

dlowe

Zmiany w otoczeniu prawnym / regulacyjnym

Niepowodzenie w przyciągnię- ciu / zatrzymaniu najlep- szych pracowników 6. Zmiany w otoczeniu prawnym /

regulacyjnym

Wahania kursów walut Niedostosowanie się do inno- wacyjnych potrzeb klientów 7. Przerwa w działalności / Zakłó-

cenia w łańcuchu dostaw

Wahania cen surowców Przerwanie działalności

8. Awaria technologiczna Awaria technologiczna Odpowiedzialność za partnerów 9. Przepływy pieniężne / Płynność

finansowa

Nieuczciwość pracownicza Przestępstwa komputerowe / wirusy / złośliwe kody 10. Utrata reputacji / Odpowie-

dzialność cywilna roszczenia

Odpowiedzialność cywilna / roszczenia

Uszkodzenia mienia

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: AoN (2011/2012; 2013/2014; 2015).

Tabela 3 przedstawia wyniki badań, które zostały przeprowadzone przez firmę AoN. Na pod- stawie przestawionych czynników ryzyka można zaobserwować pewne trendy zachodzące glo- balnie (świat) i regionalnie (Polska). Na przestrzeni lat 2011-2014 w Polsce respondenci bada- nia wykazali podobne ryzyka. W porównaniu do lat 2011/2012 w okresie 2013-2014 wystąpiły

8 Aon – firma Aon Polska Sp. z o.o. jest częścią międzynarodowej korporacji AON zajmującej się ryzykiem i ubezpieczeniami. W badaniach przeprowadzonych przez firmę Aon w 2011/2012 roku wzięło udział 73 respondentów reprezentujących organizację z różnych sektorów polskiej gospodarki o przychodach powyżej 20 mln złotych. W latach 2013/2014 w Polsce, badania przeprowadzano na próbie 234 przed- siębiorstw z czego 41 % stanowiły przedsiębiorstwa o przychodzie 100 mln zł, organizacje generujące 1 miliard PLN stanowiły 18 % wszystkich respondentów. W badaniach przeprowadzonych w 2015 na Świecie, udział wzięło 1418 respondentów reprezentujących 28 sektorów przemysłu z 60 krajów (Aon, 2011/2012; 2013/2014; 2015). Badania w Polsce prowadzone są, co dwa lata.

16

dwa nowe czynniki ryzyka: zmiany w otoczeniu prawnym / regulacyjnym i nieuczciwość pra- cownicza. W przypadku badań światowych w roku 2015, występują nowe czynniki ryzyka, które we wcześniejszych badaniach w Polsce nie wystąpiły. W szczególności dotyczy to uszczerbku na reputacji, rosnącej konkurencji, niepowodzeń w przyciąganiu / zatrzymaniu naj- lepszych pracowników, braku skutecznej (innowacyjnej) odpowiedzi na potrzeby klientów czy też ponoszenia odpowiedzialności za współpracujących partnerów przy realizacji wspólnych przedsięwzięć. Na skutek zmian zachodzących w otoczeniu przedsiębiorstw pojawiają się nowe ryzyka, które wcześniej nie zostały uwzględnione w przedstawionym rankingu w latach wcześniejszych w Polsce. Należy się spodziewać, że następne badania przeprowadzone w Pol- sce będą uwzględniały nowe czynniki ryzyka

, które znajdują odzwierciedlenie w badaniach światowych. Na podstawie analizy wyników, można zauważyć zmienny charakter ryzyka. Au- tor rozprawy dostrzega, że przywołane wyniki badań przeprowadzonych przez firmę AoN nie uwzględniają ryzyka demograficznego a także możliwego wyjścia Wielkiej Brytanii z Unii Euro- pejskiej (ryzyka występujące w roku 2016). Samo ryzyko może występować w ujęciu ciągłym (z różnym nasileniem) lub też okresowo.

Na ryzyko składają się różne elementy, do których można zaliczyć (Urbanowska-Sojkin, 2013, s. 59-62):

 podmiot związany z ryzykiem – wskazanie cech podmiotów, którego dotyczy zagro- żenie. Może to być ryzyko zarówno powiązane z osobą, jak i przedsiębiorstwem,

 skutki ryzyka – w powszechnym ujęciu możliwe straty, w przypadku zmaterializowa- nia się ryzyka,

 czynniki ryzyka – określenie przyszłych zdarzeń, które mogą mieć wpływ na cele przedsiębiorstwa,

 czas – dotyczy horyzontu czasowego, związanego z realizacją zamierzonych celów przedsiębiorstwa,

 waga – istotność – dotyczy negatywnych konsekwencji dla przedsiębiorstwa zwią- zanych z bliżej nieokreśloną przyszłością. W skrajnym wypadku oznacza nawet za- chwianie płynności finansowej organizacji,

9 Autor rozprawy zauważa, że przedstawione ryzyka (tab. 3) zostały opracowane przez jedną firmę (AoN). W przypadku innych przedsię- biorstw prowadzących podobne badania, czynniki ryzyka mogą być inne.

17

 możliwość oddziaływania – ten element nie sprowadza się tylko do podjęcia okre- ślonych form zarządzania ryzykiem jak: unikanie, akceptacja, transfer, poniesienie strat. Dotyczy on szerszego spojrzenia na przedsiębiorstwo jako system naczyń po- wiązanych. Negatywne zdarzenia oddziałujące na przedsiębiorstwo dotyczą każdej jej części (w różnym stopniu), nie tylko wybranych obszarów,

 przedmiot ryzyka – dotyczy możliwości wystąpienia ryzyka zarówno w otoczeniu przedsiębiorstwa, jak i wewnątrz organizacji. Jest to związane z działalnością bizne- sową całego przedsiębiorstwa.

Na ryzyko składa się szereg czynników, do których należy zaliczyć: cele przedsiębiorstwa i procesów, oczekiwania interesariuszy względem przedsiębiorstwa, jak również samą strate- gię i misję przedsiębiorstwa (Hopkin, 2010, s. 22) (rys. 1).

Rysunek 1. Wpływ ryzyka na strategię przedsiębiorstwa Źródło: Hopkin, (2010, s. 22).

Istotne ryzyka (rys. 1) oddziałują nie tylko na cele, ale również na całe przedsiębiorstwo

(Hopkin, 2010, s. 22). Dynamiczny charakter ryzyka wymusza na menedżerach przedsiębior-

stwa odejście od planowania długofalowego na rzecz celów strategicznych, taktycznych i ope-

racyjnych, które są weryfikowane i aktualizowane w stosunku do zmian zachodzących w oto-

czeniu przedsiębiorstwa (Hopkin, 2010, s. 23). W działalności operacyjnej przedsiębiorstwa

ryzyko jest związane z realizowanymi procesami. Kotnis, (2014, s. 673) uważa, że procesy są

identyfikowane horyzontalnie w odniesieniu do struktury organizacyjnej. Wpływ na realizację

18

procesów mają nie tylko metody i standardy, ale również posiadane zasoby (Kotnis, 2014, s.

673). Procesy biznesowe

, które przedsiębiorstwo realizuje, posiadają określone wskaźniki wykonania. W takim ujęciu ryzyko jest związane z nieosiągnięciem założonych parametrów, co będzie miało wpływ na cele strategiczne, a tym samym na oczekiwania interesariuszy przed- siębiorstwa (Novićević, 2014, s. 1509).

Ryzyko dotyczy, zatem, nie tylko całego przedsiębiorstwa

, ale również otoczenia, w którym ono funkcjonuje. Uchwycenie istoty ryzyka nie jest prostym zadaniem. W literaturze przedmiotu nie ma jednoznacznej definicji ryzyka. Korombel, (2007, s. 24) wyróżniła cztery podstawowe grupy definicji ryzyka:

 definicje ryzyka dotyczące podejmowania decyzji dla realizacji określonych celów – w takim ujęciu ryzyko dotyczy zarówno możliwości wystąpienia zdarzenia negatyw- nego (straty), jak również uzyskania korzyści (zysku),

 definicja ryzyka dotycząca źródeł powstania ryzyka – gdzie ryzyko jest zagrożeniem nieosiągnięcia założonego celu, z powodu wystąpienia niepełnej informacji,

 definicja opisująca pewne przejawy wystąpienia ryzyka – gdzie ryzyko jest określone jako możliwe wahania oczekiwanego dochodu,

 definicja ryzyka dotycząca metod probabilistycznych i statystycznych – ryzyko może wiązać się z prawdopodobieństwem osiągnięcia mniejszego dochodu niż wcześniej założony.

Również Kaczmarek (2006, s. 57) uważa, że ryzyko można przedstawić na wiele sposo- bów:

 ryzyko nie jest zjawiskiem jednorodnym, tym samym nie ma możliwości podania jednej jego definicji,

 ryzyko może występować w ujęciu obiektywnym i subiektywnym,

 ryzyko może mieć postać: niebezpieczeństwa, niepewności, prawdopodobieństwa,

 ryzyko jest zmiennym zjawiskiem, w pewnym sensie można utożsamiać je z proce- sem niż ze stanem świata zewnętrznego,

 ryzyko i jego dynamika charakteryzują współczesne warunki prowadzenia działalno- ści gospodarczej (Nahotko, 2001, s. 36-66).

10 Bitkowska uważa, że procesy biznesowe traktowane są jako procesy podstawowe, które dzięki specyfice prowadzonej działalności gospo- darczej mają największe znaczenie dla przedsiębiorstwa (Bitkowska, 2013, s. 33). Z kolei Kotnis, (2014, s. 673) zauważa, że definiowanie procesu biznesowego dotyczy budowania ścieżki czynności, która zapewni skuteczność i najkrótszy czas realizacji zadań.

11 Całościowe i zintegrowane podejście do zarządzania ryzkiem jest rozumiane jako Zintegrowane Zarządzanie Ryzykiem (Enterprise Risk Mannagement) (Lam, 2003, s. 45).

19

Mając na uwadze szeroki zakres pojęcia „ryzyko”, w tabeli przedstawiono definicje, które wpisują się w temat pracy (tab. 4).

Tabela 4. Definicje ryzyka

Lp. Źródło definicji Definicja ryzyka

1 Skorupka, Kuchta, Górski (2012, s. 53)

Jest integralną częściom przyszłości. Każde działanie, które będzie realizowane w przyszłości obarczone jest możliwością wystąpienia zakłóceń spowodowa- nych czynnikami ryzyka.

2 Wereda-Kolasińska (2011, s.39)

Zjawisko, którego prawdopodobieństwo jest możliwe do określenia.

3 Trzcieliński, (2011, s. 64)

Prawdopodobieństwo nieosiągnięcia zamierzonego celu.

4 Szot-Gabryś (2011, s. 135)

Wyodrębnia dwie definicje ryzyka:

1) oznacza sytuację, w której przyszłych warunków gospodarowania nie można przewidzieć z całą pewnością, natomiast znane jest prawdopodo- bieństwo wystąpienia tych warunków.

2) oznacza możliwość wystąpienia odchyleń od zamierzonych efektów dzia- łania – odchylenia te mogą być przewidziane przy zastosowaniu ra- chunku prawdopodobieństwa.

5 Chapman, Ward (2011, s. 3)

Możliwe niekorzystne wyniki.

6 Hopkin (2010, s. 12) Wszystkie zdarzenia, które mogą mieć wpływ na wypełnienie celów przedsię- biorstwa.

7 Damodaran (2009, s. 35)

Dostarcza szans i zagrożeń dla działalności przedsiębiorstwa.

8 Jajuga (red.) (2015, s. 14)

Rozumiane negatywnie, oznacza możliwość nieosiągnięcia oczekiwanego efektu.

9 Lam (2003, s. 5-6) Jest nieuniknionym elementem prowadzenia działalności gospodarczej. Przed- siębiorstwo powinno dążyć do uzyskania optymalnego zwrotu z tytułu ponie- sionego ryzyka.

Źródło: Opracowanie własne.

Wieloaspektowość ryzyka wymaga przyjęcia definicji, która będzie stanowiła punkt od- niesienia w dalszej pracy. Autor rozprawy poprzez ryzyko rozumie możliwość wystąpienia ne- gatywnych odchyleń na skutek podjętych działań, zmierzających do osiągnięcia określonego celu. Ryzyko związane z krótkim cyklem życia dotyczy celu przedsiębiorstwa, jakim jest wyko- rzystanie okazji. Przedsiębiorstwo może wykorzystać okazję lub zrezygnować z realizacji tego celu. Takie postrzeganie ryzyka jest związane z koniecznością podjęcia decyzji o wykorzystaniu okazji w krótkim czasie, bez możliwości szczegółowego analizowania przedsięwzięcia, przy ograniczonych zasobach oraz braku pewności, co do końcowego rezultatu podjętych działań.

Możliwość wykorzystania okazji zależy od powiązania pomiędzy celami przedsiębiorstwa, po-

siadanymi zasobami i oddziaływaniem sytuacyjnym (rys 2) . Określenie wpływu krótkiego cy-

klu życia na możliwość wykorzystania okazji stanowi jeden z celów praktycznych ujętych w

rozprawie.

20 Rysunek 2. Ryzyko związane z wykorzystaniem okazji o krótkim cyklu życia

Źródło: Opracowanie własne.

Ryzyko w takim układzie dotyczy przedsiębiorstwa, możliwości skonfigurowania nie- zbędnych zasobów (własnych i / lub cudzych), oddziaływania sytuacyjnego, spójności celów, które decydują o możliwości wykorzystania okazji. Krótki cykl życia sprawia, że okazje są po- strzegane przez nieliczne przedsiębiorstwa. Wykorzystanie okazji o krótkim cyklu życia zwią- zane jest z dostępnością zasobów. W przypadku gdy przedsiębiorstwo posiada własne zasoby, czas niezbędny na ich konfigurację jest krótki, jednak koszt związany z posiadaniem własnych zasobów jest większy. Wówczas ryzyko wiąże się głównie z realizowanym przedsięwzięciem.

Odmienna sytuacja występuje, gdy przedsiębiorstwo nie ma własnych zasobów lub posiada je częściowo. Koszt związany z korzystaniem z cudzych zasobów jest wtedy stosunkowo niski (za- soby są użyte w momencie, kiedy są potrzebne), jednak ryzyko występuje na etapie konfigu- racji zasobów a także podczas wykorzystania okazji. W przypadku konieczności ustanowienia kooperacji, na wielkość ryzyka wpływa historia współpracy między podmiotami. Jeśli współ- praca nie miała przedtem miejsca, ryzyko jest duże. Natomiast zastosowanie wcześniejszych powiązań w kooperacji pozwala ograniczyć ryzyko. Tym samym występuje większe prawdopo- dobieństwo wykorzystania celu. W takim przypadku relacje na bazie wspólnych doświadczeń we współpracy (Królas, Włodarkiewicz-Klimek,2015a, s. 102). Grudzewski (2010, s. 70) uważa, że w warunkach gospodarki opartej na zasobach ludzkich czynnik natury ludzkiej tworzy sieci zaufania, przyjmując postać realnej organizacji.

Precyzyjne określenie wielkości ryzyka związanego z wykorzystaniem okazji o krótkim

cyklu życia, jest trudne do oszacowania ze względu na dynamiczny charakter ryzyka. Ze

21

względu na czas niezbędny do podjęcia decyzji o wykorzystaniu lub odstąpieniu od okazji, w pracy przedstawiono uproszczony sposób oceny ryzyka.

1.2. Miara i wielkości ryzyka

W literaturze przedmiotu występują liczne pozycje, które szczegółowo opisują w różnym kontekście miary i wielkości ryzyka. Hamrol (2016, s. 34) poprzez mierniki sprawności działania procesów opisuje ryzyko produkcyjne. Urbanowska-Sojkin (2013, s. 95) przedstawia miary i wielkości ryzyka związane z wyborami strategicznymi przedsiębiorstwa. Zapłata i Kaźmierczak (2011, s. 150) omawiają możliwe miary i wielkości ryzyka charakterystyczne dla systemów pro- jakościowych. Karmańska (2008, s. 202) za pomocą modeli matematycznych opisuje ryzyko w rachunkowości. Sierpińska, Jachna (2013) przybliżają metody pomiaru ryzyka związanego z podjęciem decyzji inwestycyjnej.

Autor rozprawy podziela zdanie Jajugi (2015, s. 34), który uważa, że „miary ryzyka po- winny być zrozumiałe dla menedżerów”, którzy zarządzają ryzykiem. Tym samym dobór miar i wielkości ryzyka w przypadku krótkiego cyklu życia okazji biznesowej powinien umożliwiać szybki pomiar ryzyka. Jest to związane z krótkim czasem niezbędnym do podjęcia decyzji o wykorzystaniu lub odrzuceniu okazji. Sama okazja biznesowa, która jest przedmiotem roz- prawy jest związana z możliwością uzyskania korzyści finansowych dla przedsiębiorstwa. Lam (2003, s. 4) zauważa zależności pomiędzy ryzykiem a zakładaną wielkością przychodu dla or- ganizacji

(rys. 3).

Rysunek 3. Ryzyko a wielkość zysku Źródło: Lam, (2003, s. 4).

12 Autor rozprawy zauważa również, że przedsiębiorstwa realizują przedsięwzięcia o dużym ryzyku, jednak stopa zwrotu z inwestycji jest niewspółmierna mała do poniesionego ryzyka. Jest to wynikiem m.in. sytuacji występującej na rynku, gdzie przedsiębiorstwa muszą za- pewnić sobie bieżącą płynność finansową poprzez realizację przedsięwzięć, które nie gwarantują im dużej rentowności, a zapewniają po- krycie kosztów stałych związanych z prowadzeniem działalności.

22

Podejmowanie większego ryzyka daje możliwość osiągnięcia większych korzyści finanso- wych dla przedsiębiorstwa. Jest również związane z możliwością poniesienia większych od za- kładanych strat. Istotą zarządzania ryzykiem jest odejście od intuicyjnej analizy ryzyka na rzecz metod umożliwiających pomiar efektywności przy użyciu stopy zwrotu ważonej ryzykiem (ry- sunek 4) (Lam, 2003, s. 4; Kasiewicz, 2011, s. 176).

Rysunek 4. Zależność pomiędzy ryzykiem a stopą zwrotu ważonej ryzykiem Źródło: Lam (2003, s. 5).

Przedstawiona zależność pomiędzy ryzykiem a stopą zwrotu ważoną ryzykiem należy rozpatrywać w trzech strefach (Lam, 2003, s. 4).

 Strefa I – przedsiębiorstwo podejmuje małe ryzyko, a tym samym kapitał, który po- siada przedsiębiorstwo (głównie finansowy) jest niewykorzystany. W takim ujęciu przedsiębiorstwo może zwiększyć ryzyko, dokonać akwizycji lub też ograniczyć ka- kapitał poprzez wypłatę dywidendy.

 Strefa II –przedsiębiorstwo osiągnęło „idealny punkt” pomiędzy wielkością kapitału a ryzykiem. Lam (2003, s. 5) uważa, że większość przedsiębiorstw nie posiada wy- starczająco dobrej informacji, dotyczącej ekspozycji przedsiębiorstwa na ryzyko, jak również występuje trudność w określeniu swojej realnej pozycji na krzywej stopy ważonej ryzykiem. W takim przypadku przyszła stopa z inwestycji (NPV) oraz modele dotyczące prognozowania mają charakter optymistyczny, często nie uwzględniają ryzyka. Wówczas strefa II może doprowadzić przedsiębiorstwo do strefy III.

 Strefa III – przedsiębiorstwo podejmuje przedsięwzięcia, które wymagają znaczą-

cego nakładu kapitału przy jednoczesnym nieuwzględnieniu możliwości absorbcji

ryzyka w odniesieniu do kapitału, ludzi, systemu (przedsiębiorstwa) jako całości.

23

Taka sytuacja może prowadzić do wyprzedaży aktywów przedsiębiorstwa, wrogiej akwizycji, a w skrajnym przypadku bankructwa przedsiębiorstwa.

Mimo, że przedstawione podejście (Lam, 2003, s. 4) jest charakterystyczne dla dużych przedsiębiorstw / korporacji, autor rozprawy przejmuje takie podejście do ryzyka. W przy- padku okazji biznesowych o krótkim cyklu życia, wykorzystanie okazji w strefie I jest związane z wystarczającymi zasobami, które posiada przedsiębiorstwo lub zasobami, które organizacja może łatwo skonfigurować. Samo ryzyko związane z wykorzystaniem okazji jest małe. W przy- padku strefy II, przedsiębiorstwo konfiguruje niezbędne zasoby, opierając się na własnych i / lub cudzych zasobach. Ryzyko jest umiarkowane, ponieważ dotyczy głównie przedsięwzięć, które przedsiębiorstwo już wcześniej realizowało lub stopień złożoności przedsięwzięcia jest mało skomplikowany. W przypadku III strefy, wykorzystanie okazji wiąże się z zaangażowa- niem zasobów własnych i cudzych. Podjęcie okazji w sposób znaczący może oddziałać na przedsiębiorstwo. W tym wypadku ryzyko jest duże. Dotyczy to okazji, które przedsiębiorstwo wykorzystuje po raz pierwszy, wymagających zaangażowania znaczącego kapitału, a ich skutki mogą mieć wpływ na sytuację finansową przedsiębiorstwa.

Decyzja przedsiębiorstwa o podjęciu ryzyka ma charakter subiektywny i jest związana z całkowitym ryzykiem, które przedsiębiorstwo może zaakceptować w celu realizacji własnej strategii. Ryzyko jest związane z prawdopodobieństwem wystąpienia zdarzenia oraz możli- wymi skutkami tego zdarzenia (Prichard, 2001, s. 10).

Rysunek 5. Koncepcja ryzyka Źródło: Prichard C., (2001, s. 10).

W zależności od wielkości prawdopodobieństwa i skutku (rys. 5) ryzyko może mieć różną

wielkość:

24

 małe ryzyko – jest związane z niewielkim prawdopodobieństwem wystąpienia zda- rzenia i skutku,

 małe ryzyko – dotyczy wysokiego prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia, jed- nak jego skutek będzie niewielki na realizowane przedsięwzięcie,

 duże ryzyko - jest związane zarówno z wysokim prawdopodobieństwem wystąpie- nia zdarzenia jak i znaczącymi konsekwencjami.

Przedstawione wielkości ryzyka mają charakter poglądowy

. Gasiński i Pijanowski (2011, s. 43) uważają, że wartość ryzyka zależy od przyjętych celów strategicznych, kryteriów oraz specyfiki ryzyka. W ujęciu liczbowym wartość ryzyka zależy od zastosowanej skali i jest wynikiem iloczynu: prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia i jego skutku.

Rysunek 6: Wielkość ryzyka

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: (Hubbard, 2009, s. 25; Hopkin, 2010, s. 128; Korczowski, 2010, s. 118; Gasiński, Pijanowski, 2011, s. 43 i inni).

W literaturze przedmiotu (Hubbard, 2009, s. 25; Hopkin, 2010, s. 128; Korczowski, 2010, s. 118 i inni), autorzy przedstawiają różne sposoby wartościowania ryzyka. Wartość liczbowa prawdopodobieństwa i skutku może być wyrażona w skali trzy-, pięcio-, siedmio-, dziewięcio- dziesięcio- punktowej. Postać graficzna ryzyka wyrażona za pomocą prawdopodobieństwa i skutku może być przedstawiona przy użyciu macierzy ryzyka

(tabela 5).

13 W literaturze przedmiotu występuje pojęcie „czarny łabędź” do opisania zdarzeń o bardzo małym prawdopodobieństwie wystąpienia, jednak o znaczącym, skutku. To określenie dotyczy zarówno pozytywnych, jak i negatywnych zdarzeń, które w sposób istotny mogą przy- czynić się do sukcesu lub porażki przedsiębiorstwa (Taleb, 2010).

14 Przedstawiona macierz (2011, s. 45, 66) ma zastosowanie dla dużych organizacji przy ocenie ryzyka w działalności operacyjnej. W przy- padku wykorzystania okazji biznesowych o krótkim cyklu życia, macierz może mieć zastosowanie pod warunkiem zmiany opisu dotyczą- cego prawdopodobieństwa i skutku.

25 Tabela 5. Macierz ryzyka

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Gasiński, Pijanowski, (2011, s. 45, 66).

Na podstawie przedstawionej macierzy można wyróżnić trzy wielkości ryzyka (Gasiński, Pija- nowski, 2011, s. 45, 66):

 ryzyko krytyczne (nieakceptowalne, kolor czerwony) – zakres punktowy 15-25, wy- maga niezwłocznych działań ograniczających ryzyko, wymagane jest ustanowienie planu postępowania z ryzykiem.

 ryzyko znaczące (umiarkowane, kolor żółty) – zakres punktowy 5-12, wymaga pod- jęcia działań zmierzających do monitorowania i kontroli ryzyka, w niektórych przy- padkach zalecane jest ustanowienie planu postępowania z ryzykiem.

 ryzyko znikome (małe, kolor zielony) – zakres punktowy 1-4, wymagane jest okre- sowe monitorowanie ryzyka.

Wielkość ryzyka (małe, umiarkowane krytyczne) zależy od wykorzystanej metody oceny

ryzyka oraz indywidualnych preferencji przedsiębiorstwa. Mała wielkość ryzyka (macierz ry-

zyka 3x3) może w pełni nie odzwierciedlić istoty ryzyka, szczególnie, gdy ilość czynników ryzyka

zidentyfikowanych przez organizację będzie znaczna. W przypadku macierzy (5x5) istnieje

możliwość wartościowania ryzyka. Tym samym, w macierzy ryzyka można przedstawić szeroki

26

wachlarz ryzyk. W przypadku macierzy ryzyka, gdzie prawdopodobieństwo i skutek wystąpie- nia zdarzenia mogą mieć wartość dziesięciu punktów (10x10), występuje duży rozrzut pomię- dzy wartościami skrajnymi ryzyka.

W przypadku metody FMEA (Failure Mode and Effect Analysis) ryzyko jest obliczane za pomocą iloczynu trzech parametrów (Tkaczyk, Wierzbicka, 2006; Czyż-Gwiazda, 2015):

 dotkliwość (severity) błędu dla klienta – znaczenie dla klienta,

 prawdopodobieństwo wystąpienia (occurrance) potencjalnego błędu,

 prawdopodobieństwo wykrycia potencjalnego błędu (detectablility) lub jego skutku.

Sposób obliczenia ryzyka zależy od wielkości przedsiębiorstwa oraz od samego ryzyka.

Duże organizację posiadają większe zasoby, tym samym mogą sobie pozwolić na stosowanie zaawansowanych technik obliczenia ryzyka (np. FMEA). W przypadku mikro-, małych i śred- nich przedsiębiorstw zastosowanie znajdują uproszczone techniki, które nie wymagają zaan- gażowania znaczących zasobów. W literaturze przedmiotu można znaleźć szerokie podejście do ryzyka.

Miary i wielkości ryzyka związane z krótkim cyklem życia okazji zostały przedstawione za pomocą macierzy ryzyka (5x5). We wszystkich studiach przypadków, opierają się na prawdo- podobieństwie wystąpienia zdarzenia i jego skutku obliczono ryzyko. Na podstawie otrzyma- nych wielkości zakwalifikowano ryzyko jako: małe (1-4), umiarkowane (4-12), krytyczne (15- 25). Graficzna postać macierzy ryzyka uwzględnia wszystkie ryzyka związane z wykorzystaniem okazji o krótkim cyklu życia. Takie podejście zostało wykorzystane podczas prowadzenia stu- dium przypadków. Dzięki temu możliwe było w sposób szybki i przejrzysty ocenienie ryzyka oraz określenie ryzyka krytycznego związanego z wykorzystaniem okazji biznesowej o krótkim cyklu życia.

Podejmowanie decyzji menedżerskich jest związane z brakiem pewności co do przy- szłych zdarzeń. Występuje wiele elementów, które wpływają na organizację podczas realizacji zadań. Jednym z takich elementów oddziałujących na problem decyzyjny jest złożoność przed- sięwzięcia, które przedsiębiorstwo zamierza realizować, jak również możliwość zastosowania wcześniej sprawdzonych wzorców (Łuczak, 2012, s. 77). Nowe przedsięwzięcia cechują się większą niepewnością niż przedsięwzięcia, które były wcześniej realizowane przez organizacje.

W przedsiębiorstwach decyzje są podejmowane w warunkach pewności, ryzyka i niepewności.

Podejmowanie decyzji w warunkach pewności jest najłatwiejszym elementem, ponieważ jest

27

znana zależność przyczynowo-skutkowa. Tym samym można określić wynik danego działania.

W przypadku ryzyka, podejmowanie decyzji menedżerskich jest związane z prawdopodobień- stwem wystąpienia zdarzenia oraz skutkami, które można przewidzieć. Bochenek (2012, s. 51) przywołuje pogląd Willeta (1901), który uważa, że ryzyko to stan otoczenia i odnosi się do niepewności a nie do prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia. Ryzyko jest obiektywne i skorelowane z niepewnością. Stopień ryzyka każdego zdarzenia można określić liczbowo, dzięki obserwacji bezpośredniej lub opierając się na wcześniejszych doświadczeniach. Knight (1921) uważa, że niepewność może mieć postać mierzalną lub niemierzalną. Mierzalna postać niepewności jest nazwana ryzykiem, a niemierzalna- „niepewnością sensu stricte” (Kaczmarek, 2006, s. 30). Staniec i Zawiła-Niedźwiecki (2008, s. 17) zauważają, że ryzyko jest związane z możliwością dokonania pomiaru, dotyczy to sytuacji, gdy występują pewne informacje, umoż- liwiające ocenę prawdopodobnych strat i zysków, jak również skutków związanych z realizacją przedsięwzięcia. Niepewność wynika z braku dostępu do informacji lub uzyskania niepełnej informacji, które uniemożliwia oszacowanie prawdopodobieństwa, a także ocenę możliwych skutków związanych z podjęciem przedsięwzięcia (Staniec, Zawiła-Niedźwiecki, 2008, s.17).

Dudziak i Szpakowska (2013, s. 119) zwracają uwagę na „obiektywny i wymierny charakter ryzyka oraz subiektywny i niewymierny charakter niepewności” (tab. 8).

Tabela 6: Zależności i różnice pomiędzy ekonomicznym rozumieniem ryzyka i niepewności

RYZYKO NIEPEWNOŚĆ

Uświadomiona przez podmioty gospo- darcze część niepewności

Przypadkowość zdarzenia wynikająca z nie- przewidzianych zachowań czy przebiegów zja- wisk

Charakter wymierny, obiektywny, empi- ryczny.

Charakter niewymierny, subiektywny, pod- świadomy.

A posteriori - odnosi się on do poznania, powstałego na doświadczeniu, rozumo- wania o czymś drogą indukcji.

A priori - odnosi się on do poznania czystego, niezakłóconego wiedzą z innych podobnych doświadczeń.

Niepewne zdarzenie, ale o znanym praw- dopodobieństwie wystąpienia.

Nieprzewidywalne lub mało prawdopodobne zdarzenie.

Niepewne zdarzenie, którego skutki ma- terializacji można wcześniej oszacować.

Przypadkowe zdarzenie, którego skutki mate- rializacji nie są możliwe do wcześniejszego oszacowania.

Mierzalna niepewność osiągnięcia zakła- danych celów.

Nieprzewidywalność nieosiągnięcia zakłada- nych celów.

Łączy się z premią za podjęcie. Brak premii za działanie w stanie niepewności.

Źródło: Dudziak, Szpakowska, (2013, s. 119).

28

W literaturze przedmiotu wielu badaczy w sposób ogólny przedstawia zagadnienie ry- zyka i niepewności. Autor rozprawy zauważa, że w przypadku ryzyka punkt odniesienia stano- wią czynniki ryzyka, które oddziałują negatywnie na możliwość osiągnięcia celu. Sama wielkość ryzyka jest wypadkową prawdopodobieństwa i skutku wszystkich czynników ryzyka, zidenty- fikowanych w ramach możliwości osiągnięcia zamierzonego celu. Przyjmując wielkości i miary dotyczące ryzyka należy rozgraniczyć:

 pewność – 100 % i / lub 0 % wystąpienia zdarzenia,

 ryzyko – 1-99 % wystąpienia zdarzenia,

 niepewność – brak możliwości określenia prawdopodobieństwa oraz skutku. Tym sa- mym niepewność dotyczy czynników wywołujących ryzyko.

Wielkość ryzyka i niepewności wpisuje się w krótki cykl życia okazji, decydując o możli- wości wykorzystania okazji biznesowej. Identyfikacja czynników ryzyka oraz podjęcie celo- wych reakcji na ryzyko umożliwia wykorzystanie okazji biznesowej o krótkim cyklu życia.

1.3. Rodzaje ryzyka

W literaturze przedmiotu występuje szeroki podział ryzyka. Autorzy w różny sposób do- konują podziału ryzyka. Teczke (1996, s. 18) uważa, że ryzyko można podzielić na czyste i spe- kulatywne. Ryzyko czyste jest związane z realizacją przedsięwzięć, które podlegają ubezpie- czeniu, natomiast ryzyka spekulatywnego nie można ubezpieczyć. Kaczmarek (2006, s. 56) w swoim transdyscyplinarnym podejściu wyodrębnił szeroki wachlarz ryzyk, które są omówione poniżej:

 Ryzyko ubezpieczeniowe – ryzyko odnosi się do niejednoznaczności przyszłych zda- rzeń, które w przypadku wystąpienia mogą powodować stratę dla przedsiębiorstwa.

W celu ograniczenia wpływu tego ryzyka na podmiot decyzyjny, przedsiębiorstwo może zawrzeć umowy ubezpieczeniowe, które ograniczą stratę.

 Ryzyko ekonomiczne – ryzyko jest związane z nieosiągnięciem celów przez przedsię- biorstwo (określony zysk, wolumen obrotu, udział w rynku, inwestycje) na skutek negatywnych warunków politycznych, społecznych, technicznych, ekologicznych i rynkowych mających wpływ na organizację.

 Ryzyko kursu walutowego i stopy procentowej –związane z możliwością poniesienia

straty na skutek niekorzystnych ruchów kursów walut. Można je ograniczyć przez

29

ustalenie wewnętrznych limitów na operacje natychmiastowe w ciągu dnia oraz dnia następnego. Ryzyko stopy procentowej w tym ujęciu, dotyczy wrażliwości po- szczególnych składników bilansu oraz środków własnych na wahania stopy procen- towej.

 Ryzyko kredytowe – jest związane z brakiem możliwości wypełnienia zobowiązania podjętego przez bank i przedsiębiorstwo w momencie zawierania transakcji. Polega na tym, że klient nie jest wstanie zapewnić wymaganych zasobów finansowych na spłatę kredytu na skutek złej sytuacji finansowej lub uzyskania mniejszych wpływów od zakładanych. Ryzyko to uwzględnia niespłacenie kredytu wraz z odsetkami i pro- wizjami a także kwot należnych z tytułu udzielonych przez instytucje finansującą gwarancji i poręczeń.

 Ryzyko produkcyjne –związane z celami przedsiębiorstwa. Dotyczy zaopatrzenia, produkcji, zbytu, inwestycji oraz sfery finansowej prowadzenia działalności gospo- darczej. Poszczególne działania zmierzają do koordynacji wszystkich poczynań ma- jących na celu osiągnięcie maksymalizacji zysku czy też zwiększenie wartości przed- siębiorstwa. Ryzyko w tym obszarze wiąże się z możliwymi odchyleniami (negatyw- nymi) od przyjętych wartości.

 Ryzyko prawne – obejmuje szeroki zakres uregulowań w zakresie prawa: cywilnego, karnego, administracyjnego, skarbowego, dewizowego, bankowego i handlowego.

Jest związane z możliwością poniesienia straty na skutek działalności wykraczającej poza ramy prawne kraju, w którym przedsiębiorstwo funkcjonuje lub też niemożno- ścią wyegzekwowania postanowień w zawartych umowach i zobowiązaniach.

 Ryzyko organizacyjne – obejmuje szeroki zakres dotyczący innowacyjności oferowa- nych produktów i usług, postępującej globalizacji, awarii systemów informatycz- nych, zapewnienia ciągłości działania organizacji, jak również kwestii dotyczących doboru pracowników. Niewłaściwa i mało efektywna organizacja uniemożliwia osią- gnięcie celów przedsiębiorstwa.

 Ryzyko polityczne – jest związane z decyzjami politycznymi i administracyjnymi kraju, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo.

 Ryzyko związane z nowymi technologiami i ekologią – dotyczy bezpieczeństwa

wprowadzanych technologii oraz skutków odziaływań przedsiębiorstwa na otocze-

nie naturalne.

30

 Ryzyko medyczne i epidemiologiczne – z punktu widzenia medycyny, koncepcja ry- zyka dotyczy utrzymania życia ludzkiego poprzez możliwość zdiagnozowania czynni- ków, które mogą wywołać pewne choroby w przyszłości. Koncepcja ta zakłada pod- jęcie celowych działań, które na podstawie zdiagnozowanych przyczyn uniemożliwią wystąpienie określonego skutku (choroby).

 Ryzyko farmaceutyczne – dotyczy możliwości zastosowania preparatów medycz- nych, które zlikwidują bądź ograniczą wystąpienie zagrożenia dla życia i zdrowia.

 Ryzyko chemiczne – dotyczy bezpieczeństwa pracy na stanowisku roboczym, jak również materiałów, surowców i półproduktów, z których wykonywane są pro- dukty.

 Ryzyko psychologiczne – dotyczy zachowań ludzkich w warunkach ryzyka i gotowo- ści do podejmowania ryzyka. W szczególności odnosi się do ryzyka, które wystąpiło, możliwości jego porównania i zaakceptowania.

 Ryzyko socjologiczne – współczesny nurt nauk socjologicznych koncentruje się na dwóch płaszczyznach. Pierwsza, wiąże się z brakiem poczucia bezpieczeństwa, gdzie społeczne różnice stanowią przyczynę ryzyka. Drugi aspekt dotyczy obecnie podej- mowanych decyzji, które niosą ze sobą niepewność i mogą mieć wpływ na przyszłe pokolenia.

 Ryzyko medialne (środków przekazu) – dotyczy postrzegania organizacji w środkach masowego przekazu. Jest to związane z odejściem społeczeństwa od tradycyjnych form pozyskania informacji (np. gazety) na rzecz technologii informatycznej czy też mediów społecznościowych. Taka sytuacja umożliwia szybkie uzyskanie informacji.

 Ryzyko cywilizacyjne i kulturowe – jest związane z postrzeganiem świata przez po- szczególne grupy społeczne i wartości, które wyznaje. W zależności od tych warto- ści, jednostka, czy też grupa społeczna odnosi się do ryzyka poprzez: unikania ryzyka, obojętność lub też podejmowanie ryzyka.

 Ryzyko filozoficzne, etyczne i religijne – wiąże się z kwestią poznawczą, metodolo-

giczną i normatywną. W takim ujęciu ryzyko jest związane z przyszłością i nie można

go całkowicie przewidzieć. W sferze etycznej należy zwrócić uwagę na osoby podej-

mujące decyzje w kwestii ryzyka, które często odnoszą się do pewnej grupy społecz-

nej, a nie tylko pojedynczej osoby. Aspekt religii dotyczy społeczeństwa i jego spo-

sobu postrzegania demokracji.

31

 Ryzyko siły wyższej – obejmuje wystąpienie nadzwyczajnych zdarzeń (głównie kata- strof naturalnych takich jak np. huragany, tsunami, erupcje wulkanu), na które czło- wiek ma ograniczone możliwości oddziaływania.

Pritchard C., (2001, s. 17)

w swojej książce Risk management. Concepts and guidance zaprezentował podejście charakterystyczne do zarządzania projektami. W ramach klasyfikacji wyodrębnił cztery podstawowe kategorie ryzyka:

 ryzyko techniczne, jakości i wykonania – jest związane z niedotrzymaniem parame- trów jakościowych produktów / usług dostarczanych do klientowi,

 ryzyko projektu – dotyczy złego planowania projektu, alokacji zasobów, wydatko- wania środków finansowych, dotrzymania harmonogramu. Wystąpienie takich zda- rzeń może negatywnie oddziaływać na interesariuszy projektu.

 ryzyko organizacyjne – jest związane z szerokim zakresem obowiązków osób zarzą- dzających projektami, jednak nieposiadających tak dużych uprawnień decyzyjnych.



ryzyko zewnętrzne – dotyczy wszystkich zdarzeń, które mogą wystąpić podczas re- alizacji projektu.

Tabela 7. Klasyfikacja ryzyka wg Pritcharda

Kategoria ryzyka Przykład ryzyka Źródło ryzyka

Ryzyko techniczne, jakości i wykonania

 Wysokie cele dotyczące wy- dajności

 Zmiany technologiczne

 Nowy standard zarządzania

 Nowa technologia

Ryzyko projektu  Niedotrzymanie harmono- gramu projektu

 Niewystarczający budżet pro- jektu

 Niewłaściwe przydzielenie zasobów

 Słabe planowanie projektu

Ryzyko organiza- cyjne

 Słaba infrastruktura

 Nieprecyzyjne cele przedsię- biorstwa

 Wewnętrzny konflikt intere- sów

 Zmiany w dostępnych fun- duszach

Ryzyko zewnętrzne  Prawne zmiany

 Zmieniające się cele klientów

 Katastrofy naturalne

 Zmiany wymagań

Źródło: Pritchard, (2001, s. 17).

15 Pritchard (2001, s. 11) przywołuje również inne sposoby klasyfikacji ryzyka bazujące na źródłach z 1986 roku (Defense Systems Management College – DSMC) w ramach którego wyodrębniono pięć podstawowych ryzyk: techniczne, programowe, obsługowe, kosztowe i harmono- gramowe. Bazując na standardzie z 1987 roku (PMBOK Guide -1987 Edition) przedstawił również inne ryzyka: zewnętrzne (przewidywalne, nieprzewidywalne), wewnętrzne (nietechniczne), techniczne, prawne. Autor rozprawy zauważa, że przywołane źródła mogą stanowić punkt odniesienia do wskazania rozwoju standardów dotyczących zarządzania projektami czy też zarządzania ryzykiem. Obecne standardy (PMI Project Management Institute, ISO i inne) również odnoszą się do wymienionych kategorii ryzyk.