1. RYZYKO W DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA
1.3. Rodzaje ryzyka
W literaturze przedmiotu występuje szeroki podział ryzyka. Autorzy w różny sposób do-konują podziału ryzyka. Teczke (1996, s. 18) uważa, że ryzyko można podzielić na czyste i spe-kulatywne. Ryzyko czyste jest związane z realizacją przedsięwzięć, które podlegają ubezpie-czeniu, natomiast ryzyka spekulatywnego nie można ubezpieczyć. Kaczmarek (2006, s. 56) w swoim transdyscyplinarnym podejściu wyodrębnił szeroki wachlarz ryzyk, które są omówione poniżej:
Ryzyko ubezpieczeniowe – ryzyko odnosi się do niejednoznaczności przyszłych zda-rzeń, które w przypadku wystąpienia mogą powodować stratę dla przedsiębiorstwa.
W celu ograniczenia wpływu tego ryzyka na podmiot decyzyjny, przedsiębiorstwo może zawrzeć umowy ubezpieczeniowe, które ograniczą stratę.
Ryzyko ekonomiczne – ryzyko jest związane z nieosiągnięciem celów przez przedsię-biorstwo (określony zysk, wolumen obrotu, udział w rynku, inwestycje) na skutek negatywnych warunków politycznych, społecznych, technicznych, ekologicznych i rynkowych mających wpływ na organizację.
Ryzyko kursu walutowego i stopy procentowej –związane z możliwością poniesienia straty na skutek niekorzystnych ruchów kursów walut. Można je ograniczyć przez
29
ustalenie wewnętrznych limitów na operacje natychmiastowe w ciągu dnia oraz dnia następnego. Ryzyko stopy procentowej w tym ujęciu, dotyczy wrażliwości po-szczególnych składników bilansu oraz środków własnych na wahania stopy procen-towej.
Ryzyko kredytowe – jest związane z brakiem możliwości wypełnienia zobowiązania podjętego przez bank i przedsiębiorstwo w momencie zawierania transakcji. Polega na tym, że klient nie jest wstanie zapewnić wymaganych zasobów finansowych na spłatę kredytu na skutek złej sytuacji finansowej lub uzyskania mniejszych wpływów od zakładanych. Ryzyko to uwzględnia niespłacenie kredytu wraz z odsetkami i pro-wizjami a także kwot należnych z tytułu udzielonych przez instytucje finansującą gwarancji i poręczeń.
Ryzyko produkcyjne –związane z celami przedsiębiorstwa. Dotyczy zaopatrzenia, produkcji, zbytu, inwestycji oraz sfery finansowej prowadzenia działalności gospo-darczej. Poszczególne działania zmierzają do koordynacji wszystkich poczynań ma-jących na celu osiągnięcie maksymalizacji zysku czy też zwiększenie wartości przed-siębiorstwa. Ryzyko w tym obszarze wiąże się z możliwymi odchyleniami (negatyw-nymi) od przyjętych wartości.
Ryzyko prawne – obejmuje szeroki zakres uregulowań w zakresie prawa: cywilnego, karnego, administracyjnego, skarbowego, dewizowego, bankowego i handlowego.
Jest związane z możliwością poniesienia straty na skutek działalności wykraczającej poza ramy prawne kraju, w którym przedsiębiorstwo funkcjonuje lub też niemożno-ścią wyegzekwowania postanowień w zawartych umowach i zobowiązaniach.
Ryzyko organizacyjne – obejmuje szeroki zakres dotyczący innowacyjności oferowa-nych produktów i usług, postępującej globalizacji, awarii systemów informatycz-nych, zapewnienia ciągłości działania organizacji, jak również kwestii dotyczących doboru pracowników. Niewłaściwa i mało efektywna organizacja uniemożliwia osią-gnięcie celów przedsiębiorstwa.
Ryzyko polityczne – jest związane z decyzjami politycznymi i administracyjnymi kraju, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo.
Ryzyko związane z nowymi technologiami i ekologią – dotyczy bezpieczeństwa wprowadzanych technologii oraz skutków odziaływań przedsiębiorstwa na otocze-nie naturalne.
30
Ryzyko medyczne i epidemiologiczne – z punktu widzenia medycyny, koncepcja ry-zyka dotyczy utrzymania życia ludzkiego poprzez możliwość zdiagnozowania czynni-ków, które mogą wywołać pewne choroby w przyszłości. Koncepcja ta zakłada pod-jęcie celowych działań, które na podstawie zdiagnozowanych przyczyn uniemożliwią wystąpienie określonego skutku (choroby).
Ryzyko farmaceutyczne – dotyczy możliwości zastosowania preparatów medycz-nych, które zlikwidują bądź ograniczą wystąpienie zagrożenia dla życia i zdrowia.
Ryzyko chemiczne – dotyczy bezpieczeństwa pracy na stanowisku roboczym, jak również materiałów, surowców i półproduktów, z których wykonywane są pro-dukty.
Ryzyko psychologiczne – dotyczy zachowań ludzkich w warunkach ryzyka i gotowo-ści do podejmowania ryzyka. W szczególnogotowo-ści odnosi się do ryzyka, które wystąpiło, możliwości jego porównania i zaakceptowania.
Ryzyko socjologiczne – współczesny nurt nauk socjologicznych koncentruje się na dwóch płaszczyznach. Pierwsza, wiąże się z brakiem poczucia bezpieczeństwa, gdzie społeczne różnice stanowią przyczynę ryzyka. Drugi aspekt dotyczy obecnie podej-mowanych decyzji, które niosą ze sobą niepewność i mogą mieć wpływ na przyszłe pokolenia.
Ryzyko medialne (środków przekazu) – dotyczy postrzegania organizacji w środkach masowego przekazu. Jest to związane z odejściem społeczeństwa od tradycyjnych form pozyskania informacji (np. gazety) na rzecz technologii informatycznej czy też mediów społecznościowych. Taka sytuacja umożliwia szybkie uzyskanie informacji.
Ryzyko cywilizacyjne i kulturowe – jest związane z postrzeganiem świata przez po-szczególne grupy społeczne i wartości, które wyznaje. W zależności od tych warto-ści, jednostka, czy też grupa społeczna odnosi się do ryzyka poprzez: unikania ryzyka, obojętność lub też podejmowanie ryzyka.
Ryzyko filozoficzne, etyczne i religijne – wiąże się z kwestią poznawczą, metodolo-giczną i normatywną. W takim ujęciu ryzyko jest związane z przyszłością i nie można go całkowicie przewidzieć. W sferze etycznej należy zwrócić uwagę na osoby podej-mujące decyzje w kwestii ryzyka, które często odnoszą się do pewnej grupy społecz-nej, a nie tylko pojedynczej osoby. Aspekt religii dotyczy społeczeństwa i jego spo-sobu postrzegania demokracji.
31
Ryzyko siły wyższej – obejmuje wystąpienie nadzwyczajnych zdarzeń (głównie kata-strof naturalnych takich jak np. huragany, tsunami, erupcje wulkanu), na które czło-wiek ma ograniczone możliwości oddziaływania.
Pritchard C., (2001, s. 17)15 w swojej książce Risk management. Concepts and guidance zaprezentował podejście charakterystyczne do zarządzania projektami. W ramach klasyfikacji wyodrębnił cztery podstawowe kategorie ryzyka:
ryzyko techniczne, jakości i wykonania – jest związane z niedotrzymaniem parame-trów jakościowych produktów / usług dostarczanych do klientowi,
ryzyko projektu – dotyczy złego planowania projektu, alokacji zasobów, wydatko-wania środków finansowych, dotrzymania harmonogramu. Wystąpienie takich zda-rzeń może negatywnie oddziaływać na interesariuszy projektu.
ryzyko organizacyjne – jest związane z szerokim zakresem obowiązków osób zarzą-dzających projektami, jednak nieposiadających tak dużych uprawnień decyzyjnych.
ryzyko zewnętrzne – dotyczy wszystkich zdarzeń, które mogą wystąpić podczas re-alizacji projektu.
Tabela 7. Klasyfikacja ryzyka wg Pritcharda
Kategoria ryzyka Przykład ryzyka Źródło ryzyka
Ryzyko techniczne, jakości i wykonania
Wysokie cele dotyczące wy-dajności
Zmiany technologiczne
Nowy standard zarządzania
Nowa technologia
Ryzyko projektu Niedotrzymanie harmono-gramu projektu
Niewystarczający budżet pro-jektu
Niewłaściwe przydzielenie zasobów
Słabe planowanie projektu
Ryzyko organiza-cyjne
Słaba infrastruktura
Nieprecyzyjne cele przedsię-biorstwa
Wewnętrzny konflikt intere-sów
Zmiany w dostępnych fun-duszach
Ryzyko zewnętrzne Prawne zmiany
Zmieniające się cele klientów
Katastrofy naturalne
Zmiany wymagań
Źródło: Pritchard, (2001, s. 17).
15 Pritchard (2001, s. 11) przywołuje również inne sposoby klasyfikacji ryzyka bazujące na źródłach z 1986 roku (Defense Systems Management College – DSMC) w ramach którego wyodrębniono pięć podstawowych ryzyk: techniczne, programowe, obsługowe, kosztowe i harmono-gramowe. Bazując na standardzie z 1987 roku (PMBOK Guide -1987 Edition) przedstawił również inne ryzyka: zewnętrzne (przewidywalne, nieprzewidywalne), wewnętrzne (nietechniczne), techniczne, prawne. Autor rozprawy zauważa, że przywołane źródła mogą stanowić punkt odniesienia do wskazania rozwoju standardów dotyczących zarządzania projektami czy też zarządzania ryzykiem. Obecne standardy (PMI Project Management Institute, ISO i inne) również odnoszą się do wymienionych kategorii ryzyk.
32
Standard dotyczący zarządzania projektami (Practice Standard for Project Risk Manage-ment) wyróżnia cztery podstawowe metody służące do identyfikacji ryzyka (rys. 7).
Rysunek 7. Klasyfikacja ryzyka wg Project Risk Management
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Practice Standard for Project Risk Management (2009, s 82).
Przedstawiona kwalifikacja ryzyka bazuje na metodach oceny makrootoczenia, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo jak również oceny wnętrza organizacji. Jednocześnie przywo-łany standard nie narzuca metody klasyfikacji ryzyka, przedstawia jedynie pewne możliwości zastosowania. Według Buły (2015, s. 23) można wyodrębnić ryzyko operacyjne i strategiczne.
Ryzyko operacyjne należy rozumieć jako ryzyko krótkotrwałe związane z działalnością przed-siębiorstwa, obejmujące swym zakresem procesy, technologię, ludzi i ich możliwy wpływ (po-zytywny lub negatywny) na osiągnięcie celów przez organizację. Ryzyko strategiczne jest zwią-zane z perspektywą długofalową i dotyczy szeroko rozumianego przedsiębiorstwa.
Skrzypek (2009, s. 9) uważa, że można wskazać różne grupy ryzyka m.in. ze względu na:
kategorię decyzji służących do podjęcia określonych celów, źródeł powstawania ryzyka, miar probabilistycznych i statystycznych, przejawów ryzyka, teorii niezawodności oraz innych od-niesień (tab. 8).
33 Tabela 8. Klasyfikacja ryzyka wg Skrzypek
Kryterium podziału Typ ryzyka Charakterystyka ryzyka
1 2 3
Czynniki, które kształtują ryzyko
Ryzyko wewnętrzne Jest związane z obszarem działania przedsię-biorstwa i jest możliwe do kontrolowania, np. konkurencja, dostępność surowców, płynność finansowa
Ryzyko zewnętrzne (systema-tyczne)
Jest związane z otoczeniem przedsiębior-stwa, na które przedsiębiorstwo nie ma wpływu. Dzięki reakcji na zachodzące zmiany przedsiębiorstwo może zmniejszyć ryzyko, np. trzęsienie ziemi, bezrobocie, in-flacja
Rodzaj decyzji Ryzyko projektu Jest związane z technicznymi warunkami re-alizacji projektu
Ryzyko przedsiębiorstwa Dotyczy decyzji, które są podejmowane, a ich skutki będą zauważalne w przyszłości Ryzyko właściciela Dotyczy braku zainteresowania podjęciem
działań zmierzających do dywersyfikacji pro-wadzonej działalności celem ograniczenia ry-zyka
Ryzyko związane z funk-cjonowaniem przedsię-biorstwa
Ryzyko stałe Dotyczy systemu gospodarczego np. inflacja, podatki
Ryzyko niestałe (zmienne) Jest związane z bieżącą sytuacją przedsię-biorstwa np. możliwa utrata płynności finan-sowej, bankructwo
Ryzyko związane z uczestnictwem na rynku kapitałowym
Ryzyko rynkowe Wiąże się z możliwością poniesienia straty z wyniku zmiany wartości aktywów przedsię-biorstwa np. wahania kursów walut, stopy procentowej, cen towarów
Ryzyko kredytowe Jest związane z możliwością poniesienia straty finansowej na skutek nie spłacenia zo-bowiązań przez kontrahenta do instytucji fi-nansującej. Taka sytuacja może skutkować utratą płynności finansowej, upadłością.
Ryzyko operacyjne Dotyczy możliwości poniesienia strat w wy-niku niesprawnych systemów, błędu czło-wieka, błędów w zarządzaniu, np. defrauda-cja, utrata reputacji.
Ryzyko biznesowe Jest związane z prowadzoną działalnością go-spodarczą i dotyczy określonych decyzji biz-nesowych (inwestycyjnych) związanych z re-alizacją strategii przedsiębiorstwa np. rozwój nowego produktu, akwizycja konkurencji.
Ryzyko prawne Dotyczy możliwości poniesienia straty na skutek prowadzenia przez organizację dzia-łalności wykraczającej poza ramy uregulo-wań prawnych kraju, w którym ona funkcjo-nuje.
Ilość i jakość informacji Ryzyko normalne Przedsiębiorstwo może podjąć to ryzyko, po-nieważ jest to naturalne dla procesu inwe-stycyjnego
Ryzyko dopuszczalne Przedsiębiorstwo akceptuje to ryzyko gdyż może sobie na nie pozwolić (straty są moż-liwe do zaakceptowania)
34
Kryterium podziału Typ ryzyka Charakterystyka ryzyka
1 2 3
Ryzyko niedopuszczalne Przedsiębiorstwo nie może sobie pozwolić na to ryzyko
Ryzyko niezbędne Jest to ryzyko, które przedsiębiorstwo musi podjąć, aby odnieść korzyść
Osiągnięcia celu opera-cyjnego
Ryzyko oszustwa Może dotyczyć zarówno pracowników jak i stron zainteresowanych funkcjonowaniem przedsiębiorstwa (np. kooperanci)
Ryzyko dot. zatrudnienia i BHP Związane ze sposobem zatrudniania pracow-ników jak również zapewnienia podległym pracownikom bezpiecznych warunków pracy Ryzyko transparentności Dotyczy zarówno zasad współpracy z
klien-tami, legalności oprogramowania jak rów-nież dokonywanych operacji na rachunkach bankowych
Ryzyko szkód zasobów material-nych
Jest to związane z możliwością wystąpienia trzęsienia ziemi, erupcji wulkanu, terrory-zmu
Ryzyko ciągłości działania Dotyczy możliwości wystąpienia awarii sprzętu informatycznego czy też maszyn i urządzeń
Ryzyko zarządzania Związane z błędami w wykonywaniu zadań realizowanych przez kontrahentów a także pracowników
Negatywnego wpływ na projekt
Jakości lub funkcji Jest to związane z nieosiągnięciem celu pro-jektu
Kosztów Dotyczy przekroczenia zakładanego budżetu projektu
Czasu Jest związane z przekroczeniem zakładanego
harmonogramu Podział ryzyka projektu
wg jego przyczyn
Przyczyny wewnętrzne Dotyczą sposobu planowania projektu oraz czynnika ludzkiego np. niewłaściwa komuni-kacja, zawodność technologii
Przyczyny zewnętrzne Dot. zewnętrznych czynników, które mogą oddziaływać na projekt np. sytuacja poli-tyczna, prawna, nowe wymagania i oczeki-wania instytucji finansującej projekt Inne ryzyka występujące
w literaturze
Ryzyko właściwe Związane z prawem wielkich liczb i odnosi się do możliwości wystąpienia katastrof np. po-wódź, trzęsienie ziemi
Ryzyko subiektywne Wynikające z niedoskonałości człowieka i ocena prawdopodobieństwa wystąpienia negatywnych zdarzeń
Ryzyko obiektywne Dotyczy niepewności, a tym samym braku możliwości przewidzenia pewnych zdarzeń Ryzyko całkowite Jest to związane z podziałem na ryzyko
sys-tematyczne, w tym również stopy procento-wej, walutowe, rynkowe, siły nabywczej Ryzyko specyficzne Dotyczy zarządzania, biznesu, finansów,
płynno-ści, bankructwa, zmiany ceny, reinwestowania.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Skrzypek (2009, s. 9).
35
Z kolei klasyfikacja przedstawiona przez D. Korenik i S. Korenik,(2004, s. 97) dotyczy ryzyk związanych z prowadzeniem inwestycji finansowych16. W ramach klasyfikacji autorzy wyod-rębnili dziewięć ryzyk:
ryzyko niedotrzymania warunków –związane z niedotrzymaniem warunków umowy przez jedną ze stron kontraktu. W skrajnym wypadku to ryzyko może spowodować utratę zainwestowanego kapitału,
ryzyko walutowe – występuje wówczas, gdy inwestor nabywa instrumenty finan-sowe w walucie innej niż waluta kraju, w którym prowadzona jest inwestycja. Stopa dochodu w takim wypadku jest zależna od kursu walutowego,
ryzyko inflacji – jest związane z sytuacją, gdy stopa inflacji będzie wyższa od stopu zwrotu z inwestycji,
ryzyko polityczne – występuję wtedy, gdy na skutek zmian politycznych dochodzi do sytuacji, w której nastąpi zmiana uregulowań prawnych, mogących wpływać za-równo pozytywnie, jak i negatywnie na inwestycje,
ryzyko stopy procentowej – ma miejsce wówczas, gdy stopa procentowa instru-mentu finansowego jest stała, natomiast na rynku występują zmienne stopy pro-centowe,
ryzyko płynności – pojawia się, gdy w zakładanym przez inwestora czasie nie uda się sprzedać instrumentu finansowego za oczekiwaną kwotę,
ryzyko krótkookresowych zmian cen – występuje wtedy, gdy podczas realizacji in-westycji krótkookresowych, ceny instrumentów finansowych ulegają zmianie na skutek panujących na rynku nastrojów,
ryzyko rynkowe – pojawia się, gdy dochód z inwestycji zależy od sytuacji na rynku finansowym. Podczas hossy ceny na rynku akcji stopy dochodu spółek notowanych na giełdzie zyskują, a podczas bessy - ceny większości spółek spadają,
ryzyko zarządzania – jest związane z zakupem instrumentów finansowych, z którego dochód zależy od wyników osiągniętych przez emitenta.
W odniesieniu do bankowości, Tkaczyk i Syta (2015, s. 311) powołują się na Komitet Ba-zylejski, wyróżniając następujące ryzyka:
16 Szczegółową klasyfikację ryzyk można znaleźć w: Karmańska A., (red.) (2008), Ryzyko w rachunkowości, Centrum Doradztwa i Informacji Difin Sp. z o.o., Warszawa;Urbanowska-Sojkin E., (2013), Ryzyko w wyborach strategicznych w przedsiębiorstwach, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.; Bernstein P.,L., (1998), Against the gods. The remarkable story of risk, John Wiley & Sons, Inc.
36
ryzyko kredytowe – dotyczy niedotrzymania warunków umowy przez kontrahenta
ryzyko rynkowe – jest związane z wystąpieniem zmian na rynku świadczonych usług (otoczenie bliższe i dalsze). Należy tutaj wyróżnić:
ryzyko stopy procentowej,
ryzyko zmian cen towarów,
ryzyko związane z inwestycją w papiery wartościowe,
ryzyko płynności – dotyczy zarówno płynności finansowej banku, jak i kontrahenta,
ryzyko operacyjne – jest związane z nieosiągnięciem celów w związku z problemami w działalności operacyjnej banku (np. błędy pracowników, brak dobrze funkcjonu-jącej kontroli wewnętrznej),
ryzyko prawne - ten rodzaj ryzyka dotyczy braku wymagań prawnych co do możli-wości zrealizowanie transakcji bankowej lub małej wiarygodności partnera.
Przedstawione typologie ryzyka stanowią podstawę do opracowania podziału ryzyka, który ma zastosowanie przy opracowaniu procedury zarządzania ryzykiem związanym z wyko-rzystaniem okazji biznesowej o krótkim cyklu życia (rys. 8).
Rysunek 8: Kategorie ryzyka
Źródło: Królas, Włodarkiewicz-Klimek (2015, s.117).
37
Ze względu na specyfikę okazji biznesowej o krótkim cyklu życia, przedstawione ryzyka mają charakter ogólny. Wynika to z szerokiego wachlarza ryzyk związanych z wykorzystaniem okazji, które często mają odmienną specyfikę. Przedstawiona klasyfikacja ryzyka na rysunku 8 obej-mujące pięć głównych kategorii (ryzyko formalnoprawne, finansowe, operacyjne, rynkowe, strategiczne), które zostały podzielone na podkategorie. Dokonany podział ryzyka stanowi jeden z celów praktycznych ujętych w rozprawie, dotyczących określenia rodzajów ryzyka mających wpływ na wykorzystanie okazji. W ramach poszczególnych kategorii wyodrębniono następujące, omówione poniżej ryzyka:
Ryzyko formalnoprawne – jest związane z aspektami prawnymi realizowanego przedsięwzięcia oraz wymaganiami formalnymi. W tej grupie ryzyka można wyróż-nić takie, jak:
forma organizacyjna – dotyczy zarówno formy prawnej prowadzenia działalno-ści gospodarczej (np. osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka akcyjna i inne), jak również niezbędnego kapitału do założenia i prowadzenia tej formy działalności gospo-darczej,
struktura właścicielska – jest związana z osobami i podmiotami zaangażowa-nymi w działanie organizacji,
kontraktu – dotyczy spełnienia warunków zawartych w specyficznych istotnych warunkach zamówienia lub innych wytycznych zamawiającego, a także prowa-dzenia prac zgodnie z określonymi standardami,
harmonogramu – wiąże się z dotrzymaniem terminów realizacji poszczególnych robót,
zobowiązań – dotyczy zabezpieczenia majątkowego lub innego związanego z przystąpieniem do realizacji zamówienia. Ta forma ryzyka odnosi się również do zakupu niezbędnych aktywów, w tym maszyn i urządzeń,
regulacyjne – wynikające ze zmian regulacji prawnych lub innych, które mogą negatywnie lub pozytywnie wpływać na przedsiębiorstwo.
Ryzyko finansowe –związane z zapewnieniem środków na realizację przedsięwzięcia oraz rozliczenia między poszczególnymi interesariuszami. Mieszczą się tu następu-jące ryzyka:
38
płynności finansowej – wiąże się z brakiem możliwości pokrycia zobowiązań fi-nansowych w momencie ich wymagalności,
kredytowe – występuje w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo nie wywiązuje się z zawartej umowy z instytucją finansującą w określonym terminie,
stopy procentowej – dotyczy zmian, które zachodzą na rynkach finansowych, a tym samym oddziałują na koszt pozyskania finansowania,
podatkowe –związane z możliwością wystąpienia błędu lub niedotrzymania ter-minu w prowadzonych przez podmiot rozliczeniach podatkowych,
gwarancyjne – dotyczy zabezpieczenia finansowego wykonywanych robót, które po okresie gwarancji zostaną zwrócone przedsiębiorcy np. branża budow-lana,
wyceny – wynika z niedoszacowania lub przeszacowania zamówienia, które jest wynikiem postępowań postępowania przetargowego lub prowadzonych nego-cjacji.
Ryzyko operacyjne – jest związane z możliwościami wykorzystania zasobów, które posiada przedsiębiorstwo lub może je skonfigurować w celu realizacji przedsięwzię-cia. Wyróżnić tutaj należy następujące grupy ryzyka, takie jak:
procesy – związane z możliwością wystąpienia zakłóceń w realizowanych przez organizacje procesach lub podzlecanych w ramach kooperacji,
infrastruktura – odnosi się do posiadanej infrastruktury (budynki, maszyny, urządzenia), jej sprawności oraz niezawodności,
kradzież17 – dotyczy możliwości utraty własności przedsiębiorstwa (środki fi-nansowe, dobra materialne) na skutek celowego działania pracownika organi-zacji lub osób trzecich,
IT18 – wiąże się z możliwością wystąpienia zakłóceń podczas działalności opera-cyjnej przedsiębiorstwa,
jakość – dotyczy możliwości niespełnienia postanowień wynikających ze specy-ficznych istotnych warunków zamówienia,
17 W literaturze przedmiotu ryzyko związane z kradzieżą często utożsamiane jest z terminem „Fraud” , co w języku angielskim oznacza oszu-stwo. Bishop i Hydoski, (2009, s. 13) uważają nadużycia i korupcje, za jeden z głównych problemów współczesnego świata.
18 Orzechowski (2008, s. 15) zwraca uwagę, że technologia informatyczna (IT) przyczynia się do zmiany reguł panujących na rynku, stano-wiąc o budowaniu przewagi konkurencyjnej nad innymi podmiotami w branży.
39
środowisko – odnosi się do konieczności uwzględniania oddziaływania prowa-dzonego przedsięwzięcia na środowisko,
bezpieczeństwo – jest związane z niedotrzymaniem warunków bezpieczeństwa i higieny pracy podczas realizacji przedsięwzięcia,
kultura organizacyjna – wiąże się z brakiem przestrzegania ustanowionych wzorców postępowania, wartości i idei,
komunikacja – dotyczy możliwości wystąpienia zniekształcenia przekazywanej
komunikacja – dotyczy możliwości wystąpienia zniekształcenia przekazywanej